Էներգետիկայի հիմնախնդիրներն այսօր մտահոգում են ողջ մարդկությանը։ Եթե չհայտնաբերվեն խելամիտ լուծումներ, որտեղ հաշվի կառնվեն նաեւ բնապահպանական խնդիրները, ապա աշխարհը մոտ ապագայում կհայտնվի նոր էներգետիկ եւ էկոլոգիական ճգնաժամի մեջ։ Մինչդեռ այս հիմնախնդիրներն արդեն ծառացել են էներգետիկ պաշարներով աղքատ Հայաստանի Հանրապետության առջեւ։ Այդ տեսանկյունից փորձենք գնահատել մեր հանրապետության սուղ հնարավորությունները, որը թույլ կտա լուրջ եզրակացությունների հանգել։
Ջերմային էներգետիկա։ Այս էներգետիկան մեծ տեսակարար կշիռ ունի մեր հանրապետությունում եւ հետագայում էլ լինելու է հիմնական էներգամատակարարման աղբյուրը։ Այնուամենայնիվ, այս էներգետիկան արդեն լուրջ բնապահպանական խնդիրներ է առաջացնում կապված մթնոլորտ նետված գազերի հետ։ Բացի այդ, գազի մատակարարումները, կախված քաղաքական իրավիճակներից, կարող են հաճախակի խաթարվել։ Չի բացառվում, որ համընդհանուր էներգետիկ ճգնաժամում վերջինիս գներն անշեղորեն բարձրանան։
Ատոմային էներգետիկա։ Ինչպես հայտնի է, մարդկությունն այս էներգետիկայի հետ է կապում իր ճակատագիրը մոտ ապագայում։ Հատկապես նոր ռեակտորների գործարկումը թույլ է տալիս զգալի բարձրացնել ատոմակայանների օ.գ.գ-ն եւ օգտագործել արդեն ցածր պարունակություն ունեցող ատոմային վառելանյութ։ Ինչպես հայտնի է, ատոմային էներգետիկան անվտանգ շահագործման պայմաններում էկոլոգիապես ավելի անվտանգ է, քան ջերմաէլեկտրակայանները։ Հայաստանում այս էներգետիկան նույնպես ունի տեսակարար մեծ կշիռ։ Սակայն Հայաստանի ատոմակայանը չափազանց հին է եւ մոտակա տասնամյակում պետք է դադարեցնի իր գործունեությունը։ Հայաստանի Հանրապետությունը հազիվ թե հնարավորություն ունենա նոր ատոմակայան կառուցելու։ Բացի այդ, փոքր տարածք ունեցող հանրապետության համար ատոմակայանի վթարը ճակատագրական կլինի ազգաբնակչության համար։
Հիդրոէներգետիկա։ Այս էներգետիկան հիմնականում էժան է եւ էկոլոգիապես անվտանգ։ Սակայն ջրային պաշարներով աղքատ Հայաստանի համար այս էներգետիկայի զարգացման համար հնարավորությունները խիստ սահմանափակ են։ Եղած հնարավորությունները հիմնականում օգտագործված են, սակայն Սեւանա լճի բնապահպանական հիմնախնդրի սրման պայմաններում այս էներգետիկայի հնարավորությունները չափազանց փոքրացել են։ Որոշակի հեռանկարներ են ստեղծվումՙ կապված փոքր ջրամբարների կառուցման հետ։ Այն հնարավորություն կտա մոտ ապագայում զգալի քանակության քաղցրահամ ջուր կուտակել, ինչպես գյուղատնտեսական դաշտերի ոռոգման, այնպես էլ կենցաղային կարիքների համար։ Դա թույլ կտա կարգավորել հողերի ջրային ռեժիմները, խուսափել հաճախակի կրկնվող երաշտներից եւ ապահովել կայուն բերք։ Սակայն այս ջրամբարների կառուցումը զուտ միայն նշված նպատակների համար տնտեսապես քիչ արդյունավետ է եւ ներդրումների համար ոչ գրավիչ։ Ավանդական եղանակներով ջրամբարների ջուրը էներգետիկ նպատակներով օգտագործելը ոչ մի լավատեսություն չի ներշնչում։ Փոքր էներգիաների տեղափոխումը ցածր լարման գծերով կբերի վերջինիս հսկայական էներգետիկ կորուստների, իսկ բարձրավոլտ գծերի, ինչպես նաեւ բարձրացնող եւ իջեցնող ենթակայանների կառուցումը չափազանց կբարձրացնի էներգիայի արժեքը, որը տնտեսապես ձեռնտու չէ։ Այս պարագայում միակ ելքը էլեկտրական էներգիայի փոխարկումն է այլ էներգիայի աղբյուրների, մասնավորապես քիմիական էներգիայի։ Էլեկտրական էներգիայի միջոցով ջրի ճեղքման, ջրածնի եւ թթվածնի արտադրության միջոցով հիմք կդրվի Հայաստանում սեփական էներգետիկ պաշարների ստեղծման։ Այս երկու գազերի կուտակման ճանապարհով ստեղծված էներգիան ունի մի շարք կիրառություններ։ Առաջինըՙ կարող է օգտագործվել գյուղական վայրերում կենցաղային նպատակներով, բնակարանների եւ ջերմոցների տաքացման համար։ Դա թույլ կտա դադարեցնել Հայաստանի անտառների հատման եւ փայտանյութը որպես վառելանյութ օգտագործելու արատավոր երեւույթը։ Կնվազի մթնոլորտ նետվող գազերի քանակը, կուտակված գոմաղբը ոչ թե կայրվի, այլ կօգտագործվի որպես արժեքավոր պարարտանյութ։ Երկրորդՙ այս էներգիայի միջոցով հնարավոր է ջրամբարից ջուր մղել դեպի ոռոգվող տարածքներ, քանի որ էներգիան հիմնականում ստացվում է ցուրտ շրջանում, իսկ դաշտերին ջուրը տրվում է տաք շրջանում։
Երրորդՙ այն հնարավոր է օգտագործել որպես ավտոմոբիլային տրանսպորտի համար էկոլոգիապես մաքուր վառելանյութ։ Այս գաղափարը հազիվ թե համարվի ֆանտազիա, քանի որ մի քանի տարի հետո զանգվածային թողարկման կդրվեն առաջին ջրածնային ավտոմոբիլները։
Այս պայմաններում անհրաժեշտություն է առաջանում գնահատելու այս էներգիայի աղբյուրները։ Հայտնի է, որ Հայաստանում ստեղծված ջրային հոսքը տարեկան կազմում է մոտ 7 միլիարդ խորանարդ մետր կամ տարեկան միջին ելքը կազմում է 222 մ խ/վ։ Մոտավոր էներգիան, եթե ընդունենք, որ միջին բարձրությունները կազմում են 500 մ, կկազմի 1.09 միլիոն կվտ կամ 9,5 միլիարդ կվտ. ժամ մեկ տարում։ Այս էներգիան, եթե վերլուծելու լինենք փողային արժեքներով, ելնելով 1 կվտ 25 դրամ հաշվարկից, կստանանք մոտավորապես 402 միլիոն դոլար տարեկան։ Բնականաբար, եթե այս էներգիայի նույնիսկ 10 տոկոսն օգտագործվի, ապա կապահովի Հայաստանի բնակչության պահանջները։
Ջրածնաթթվածնային էներգիայի օգտագործման ճանապարհին, իհարկե, մեծագույն դժվարությունը, այսպես կոչված, ջերմային գեներատորների կատարելագործումն է, ինչպես նաեւ մեծ ճնշման թեթեւ բալոնների արտադրությունը։ Այս բնագավառում մեծ հաջողությունների են հասել աշխարհի մի շարք երկրներ, եւ մենք կարծում ենք, որ այս խնդրով պետք է զբաղվեին նաեւ հայ գիտնականները։ Այս համակարգը թույլ է տալիս նշված երկու գազերի դանդաղ քիմիական ռեակցիայի արդյունքում ստանալ էլեկտրական էներգիա, ապահովելով չափազանց բարձր օ.գ.գ։
Անհրաժեշտ ենք համարում նշել, որ նույնատիպ արդյունքների կարելի է հասնելՙ օգտագործելով արեգակնային կամ քամու էներգիան քիմիական էներգիայի փոխակերպելու ճանապարհը։ Հանրապետության գյուղատնտեսության համար ոչ պիտանի հողերի վրա հիմնելով արեգակնային եւ քամու կայաններ, կարելի է ստանալ էլեկտրաէներգիա, իսկ վերջինս փոխարկել քիմիական էներգիայի։ Եթե նկատի ունենանք, որ 1 քառ մ ստացվում է 0,2 կվտ էներգիա, ապա 1 հա կստացվի 2000 կվտ էներգիա, կամ 1 օրում 20000 կվտ ժամ էլեկտրաէներգիա։
Այսպիսով, ցուրտ շրջանում հիդրոէներգիայի օգտագործման եւ տաք շրջանում արեգակնային էներգիայի ստացման ճանապարհով Հայաստանը կարող է լիովին լուծել իր էներգետիկ խնդիրները, միաժամանակ ապահովելով բնական միջավայրի էկոլոգիական հավասարակշռությունը։
Կարծում ենք, որ այս հոդվածը կարժանանա այնպիսի ուշադրության, ինչին մեր օրերում արժանանում են, ասենք, շոու բիզնեսը կամ քաղաքականությունը։
ՍԱՄՎԵԼ ՍԱՀԱԿՅԱՆ, Կենս. գիտ. դոկտոր