«ԱԶԳ» ՕՐԱԹԵՐԹ

ՃԱՆԱՊԱՐՀ ԿՅԱՆՔԻ ՀԱՍՏԱՏՄԱՄԲ

Հարցազրույց հրատարակիչ Սարգիս Խաչենցի հետ

1994 թ. «Սարգիս Խաչենց» հրատարակչությամբ լույս տեսած Պոլ Գոգենի «Նոա-Նոա. Առաջ եւ հետո. հոդվածներ, նամակներ» գրքով նախանշվեց աշխարհայացքային որոշակի ուղղվածությամբ եւ հոգեւոր-մշակութային լուրջ քաղաքականություն իրականացնող հրատարակչական ծրագրի սկիզբ: Գաղափարական կայուն համոզմունքների տեր հրատարակիչ-թարգմանիչների, արվեստի տեսաբանների պրոֆեսիոնալ խումբը խնդիր էր դրել հայ մշակութային իրականություն առաջին անգամ ծրագրված ու մտածված ներմուծել համաշխարհային արվեստաբանական, իմացաբանական, գեղագիտական մտքի լավագույն դրսեւորումները: Որպես բնաբանՙ գրքի «Մուտք»-մանիֆեստի համար ընտրված Հ. Թումանյանի «Մենք ուխտ ունենքՙ միշտ դեպի լույս» խոսք-կարգախոսը, հրատարակչության տնօրենիՙ Սարգիս Խաչենցի եւ իր գաղափարակից-համախոհների ներքին կայուն համոզմունքն է, որն էլ նրանց լույսի ուխտագնացության է առաջնորդում: Եվ այն արահետը, որ այսօր բացում են գրին ու մշակույթին նվիրված այս անձինք, ապագայում պտղաբերվելու եւ հոգեմտային նոր դաշտ է ստեղծելու:

Եվ չնայած «Սարգիս Խաչենց» հրատարակչության տնօրենի այն խոսքերին, թե իրենք դեռեւս այսպես ասած «նախերգանքային» փուլում են, բայց այսօրվա մեր իրողությունների ֆոնին փոքրաթիվ պրոֆեսիոնալներով հրատարակչության 10-ամյա գործունեությունն արդեն կայացած փաստ է: ,Իմացություն գրադարան, «Արվեստ», «Ժամանակ եւ Խոսք» եւ այլ մատենաշարերով լույս տեսնող գրականությունը հայ հոգեւոր-մշակութային դաշտում արժեքավոր ներդրում լինելուց զատ, անկասկած ունի նաեւ հասարակական միտքն ու գեղագիտական ճաշակը կրթելու առաքելություն: «Սարգիս Խաչենց» հրատարակչությունն ունի մշտական ընթերցողների շրջանակ, եւ ամեն նոր գիրք նրանց համար կարեւոր իրադարձություն է:

Մեր զրույցը Սարգիս Խաչենցի հետ սկսեցինք «Մուտքում» արտահայտված այն սկզբունքային գաղափարից, թե նմանաբնույթ գործունեությունն անհրաժեշտ պայման է, «որպեսզի Հայաստանյան հողում երբեւէ ծնվի եւ կատարելապես դրսեւորվի նոր, արթուն, հզոր մտավորականություն, մտքի էլիտա, այն հոգեւոր միջնաբերդը, որի առկայությամբ միայն կենսունակ ու զորեղ է ցանկացած ժողովուրդ»:

- Պրն Խաչենց, տասը տարի անց ինչպե՞ս է արդյունավորվել ձեր գործունեությունը:

- Նույն «Մուտքի» մեջ այդ մեջբերված խոսքից հետո ասվում է, որ դա տասնամյակների ճանապարհ է: Մենք դեռ բուն գործողությանը չենք հասել, դեռ նախերգանքի փուլում ենք, եւ եթե հաջողվի այն ավարտին հասցնել, հնչեցնել հիմնական թեմաները հետագա ներկայացման համար, դա կլինի բավականին լուրջ եւ անդառնալի պրոցես ու «արդյունք»: Այստեղ, ինչպես եւ բոլոր մեծ ծրագրերի պարագայում, կարեւորը ոչ թե ձեռքով շոշափելի արագ «արդյունքներն» են, այլ ընթացող խորքային պրոցեսները, որոնք աստիճանաբար կվերափոխեն-կկենսականացնեն ազգի ներքին կառույցը, հոգեւոր կյանքը կդարձնեն օրգանական ու հարատեւ, ոչ միջոցառումային ու պատահական: Դա է գերխնդիրը:

Կարելի է ասել, այժմ մենք կայացման առաջին փուլում ենք, իսկ 10 տարին կրթամշակութային, լուսավորչական նման ծրագիր իրականացնելու համար մեծ ժամկետ չէ: Այս ընթացքում, այո, մի քանի ուղղությամբ էական թեմաներ նախանշելու որոշակի քայլեր արվել են, եւ այսօր էլ նոր ծրագրեր ենք հղանում. նախաձեռնել ենք երաժշտական մատենաշար, ուզում ենք սկսել ճարտարապետական, բնագիտական շարքեր: Մարդկային եւ ֆինանսական ռեսուրսների խիստ սակավությունը օբյեկտիվորեն թույլ չի տալիս անհրաժեշտը ողջ ծավալով անելու:

- Կրթալուսավորչական նշանակություն ունեցող ձեր գործունեությունն ուղղված է հասարակությանը: Ասենք, որ այսօրվա մեր ընթերցողը լայն առումով պատրաստ չէ այդ գրականությունն ընկալելու, բացառությամբ ընթերցողական այն նեղ շրջանակի, որն արդեն գոյություն ուներ: Նպաստե՞լ են արդյոք ձեր հրատարակություններն այդ շրջանակի մեծացմանը:

- Նախ եւ առաջ մեզ համար կարեւոր է մեր երազած չափով կայանալ իբրեւ մշակութային գործիչների, հրատարակիչների, հեղինակների, թարգմանիչների, խմբագիրների խումբ, որ ծրագիր է ստանձնել եւ պարտականությունՙ ժողովրդի, լեզվի, մշակույթի, ժամանակի նկատմամբ, բարձրացնել մասնագիտական գրքի մակարդակը, թարգմանության, պոլիգրաֆիայի որակը, իսկ դրան զուգընթաց արդեն ձեւավորվում է ընթերցողական շրջանակ, որը հասկանում է, թե այս կամ այն գիրքը պատահականություն չէ, ծրագիր է, որի պահանջը օբյեկտիվորեն եղել է եւ կա ու գնալով մեծանում է: Ինձ առանձնապես չի մտահոգում ընթերցողների փոքրաթիվությունը: Կան գրքեր, որոնք լայն ընթերցանության համար չեն, ինչպես, ասենք, Լայբնիցի «Մետաֆիզիկական երկերը» կամ Կանտի «Պրոլեգոմենները»ՙ լուրջ, խրթին, ծայր աստիճան կարեւոր փիլիսոփայական աշխատություններ, որոնք անգնահատելի են հայ արդի փիլիսոփայական մտքի կայացման համար: Օրինակները կարելի է շարունակել:

- Կա տեսակետ, թե նման գրքերը մասնագետները բնագրով կարդալու հնարավորություն ունեն, ուստի հայերեն թարգմանելու անհրաժեշտություն չկա:

- Դրանք պարզունակ, «ոչ-մասնագիտական» առարկություններ են: Մի՞թե համաշխարհային մտքի կոթողները լոկ թարգմանվում են, որ մասնագետները կամ իրենց մասնագետ համարող անձինք դրանք հայերեն կարդան: Բնա՛վ: Խնդիրը մայրենի լեզուն եւ մշակույթը հարստացնելո՛ւ մեջ է. քո լեզվով-մշակույթով դուրս ես գալիս համամարդկային մշակույթի մեծ ու փոքր ճամփաները, հոգեւոր «ավար» հավաքում, եւ երբ այն հնչում է հայերեն, դառնում է լեզվիդ ու մշակույթիդ սեփականությունը: Գիրքը (տեքստը) մի՞թե միայն ինֆորմացիայի աղբյուր է: Ո՛չ, նախ եւ առաջ հոգեւոր արժեք է, հոգեւոր էություն, որը գործելով քո լեզվամտածողության դաշտումՙ հատկություն ունի ծնելու-բազմապատկելու նոր արժեքներ: Ոգեղեն այդ լիցքը, լեզվաիմաստային գրգիռը, որ ներմուծվում է, դառնում է բեղմնավորման հզոր աղբյուր. թարգմանելիս ու ներդնելիս կենդանի սերմեր ես ցանում:

- Իբրեւ մտավորական մարդ, ի՞նչ եք խորհում ժամանակ-բարոյականության եւ ձեր ասած այդ «սերմնացանության» մասին:

- Շատ դինամիկ եւ հակասական ժամանակներ են հիմա աշխարհում, մեր երկրում: Փլուզումներ, զանգվածների ծրագրված բթացում: Դա, իհարկե, միայն հայկական երեւույթ չէ: Սակայն կա երկբեւեռություն: Մարդկանց մեծ մասը տրված է առաջին բեւեռին, եւ սակավաթիվ մարդիկՙ մյուսին: Մի կողմիցՙ վերջիններիս ձեռքով ստեղծվող մշակույթ եւ մեծ արժեքներ, մյուս կողմիցՙ հետզհետե մեծացող զանգվածներ, որ տրվում են հաճույքների եւ անմիտ գոյության: Սա, կարելի է ասել, քաղաքակիրթ կամ, ավելի որոշակի, քրիստոնեական աշխարհի ներկա վիճակն է, մի սարսափելի ճգնաժամ, որն առաջացավ օրինաչափորեն, թեեւ դա բնավ չի նշանակում, թե այդ քաղաքակրթության հիմունքները սխալ են կամ խախուտ, ինչպես ջանում են ապացուցել որոշ տաք գլուխներ: Ամենաառողջ օրգանիզմն էլ իր գոյության ընթացքում ունենում է ճգնաժամեր, որ կա՛մ բարձրանալով զարգացման հաջորդ, առավել բարձր, այժմ միակ կենսունակ փուլՙ կհաղթահարի եւ կշարունակի ապրել, կա՛մ, հակառակ պարագայում, կմնա նույն, այլեւս ժամանակավրեպ ու աղետաբեր տեղում, կքարանա, ապա ցած կգլորվի ու կոչնչանա:

Դարերի, հազարամյակների ընթացքում եվրոպական, արեւմտյան տիպի քաղաքակրթությունը բնականոն (թեեւ դժվարին) զարգացմամբ հանգեց ինդիվիդուալիզմի այն հիմնարար սկզբունքին, որով իմաստավորվում է մարդը, նրա ես-ը, ներաշխարհը, չմիջնորդավորված շփումն աստվածայինի հետ, նրա անհատական գիտակցությունը, ինքնագիտակցությունը: Ինդիվիդուալիզմի ալիքը պիտի հետզհետե ուժգնանա եւ հանգեցնի անհատ մարդու պատասխանատվությանը իր անձի, իր շրջապատի, իր մոլորակի համար: Սակայն սուբյեկտիվորեն մարդը, պարզվեց, հրաժարվում է ապրել նոր, դժվարին պահանջների պայմաններում, կառչում է հնից, չի արթնանում վերահաս փորձություններին հանդիման, ուզում է անդարդ ապրել իր փոքրիկ մասնավոր կյանքը. իրեն առաջվա պես ղեկավարեն, իր փոխարեն վճիռներ կայացնեն, իսկ ինքըՙ ընդամենը զանգվածի մի անդեմ հյուլե, անվրդով գոյատեւի իր սպառողական չնչին գոյությամբ: XX դարի համամոլորակային աղետներըՙ սոցիալական, ռազմական, տնտեսական, մշակութային, տեղի ունեցան հենց այն պատճառով, որ մարդ տեսակը ազատության նոր հրամայականների պայմաններում չկարողացավ բարձրանալ իր էվոլյուցիոն հաջորդ փուլը լիարժեքորեն: Պատմության ընթացքում լինում են օրինաչափորեն առաջացող սուր իրավիճակներ, երբ անհատն ու ժողովուրդները այդ նոր իրավիճակներին պիտի բերեն իրենց պատասխանը: Դրանք մարտահրավերներ են մարդկությանը եւ անհատ մարդկանցՙ անհատի ազատության, հոգեւոր, մշակութային ազատ ընտրության, բարու եւ չարի: Մի խոսքովՙ գիտակցության գերխնդիր, որի անհատական եւ հանրային լուծումներից է կախված մոլորակի հետագա ճակատագիրը:

«Արթուն եղեք» պատգամը կոնկրետ իրավիճակի համար չէ ասված միայն, այդ ներքին արթնությունն առավել, քան երբեւէ, անկտուալ է դարձել XX դարում, է՛լ ավելիՙ XXI-ում: Կարող է թվալ, որքան մարդ ավելի ինդիվիդուալիստ է, այնքան ավելի է խուսափելու ընդհանուր կյանքից, ապրելու միայն իր կյանքով. իրականում արթունն ու ազատը ավելի մեծ բեռ է վերցնում, նաեւ այլոց փոխարեն, կրոնական լեզվով ասածՙ ուրիշի մեղքեր վերցնում իր վրա: Քրիստոսը դա՛ արեց, վերցրեց մարդկության մեղքերըՙ Ադամից մինչեւ վերջին մարդը, որ երբեւէ կլինի: Մենքՙ սովորական մարդիկս, ի՞նչ կարող ենք առավելագույնն անել: Արթնանալ ինքներս եւ հսկել քնած եղբորը, որ գրողի ծոցը չգնա, քանի դեռ քնած է, նրա պատասխանատուն դառնալ եւ փորձել արթնացնել նրան: Զինվորագրվել Կյանքին: Երբ ամեն ինչ թվում էՙ փլուզվում է, վտանգվում են կյանքի հիմունքները եւ Մարդկային Արժանապատվությունը, ոգու մարդը նետվում է փրկելու ամենակարեւորըՙ ոգին:

- Ինչպե՞ս:

- Այդ ոգին պետք է օր ու գիշեր բորբոքել, մշակել, մուծել կյանք, գրողը պետք է գրի, նկարիչը պետք է նկարի, մտածողըՙ մտածի, հրատարակիչըՙ հրատարակի: Եթե նույնիսկ մնա Ռոբինզոնի կարգավիճակում, պարտավոր է ոգին անմար պահել, որովհետեւ միգուցե այդ պահին ամբողջ մոլորակում միայն ինքն է կարգված դա անելու: Ինքն է ճշմարտության պահապանը: Իր գրասեղանի, իր նկարակալի առաջ, իր իսկ հոգում նա չպետք է տանուլ տա ճակատամարտը:

«Ոգին մի մարեք» պատգամը մարդու գործունեության ալֆան եւ օմեգան է, եւ տիեզերական այն ուժերը, որ չեն ուզում մարդն արթնանա, հրաշալիորեն գիտեն մարդու ուժն ու թուլությունը, սակայն մի բան աչքաթող է արվում, որ մարդ արարածը, որքան էլ թույլ, որքան էլ Պասկալի խոսքով, ընդամենը մի եղեգ մտածող, բայց եթե չի ուզում հանձնվել, աշխարհում չկա մի ուժ, որ իրեն կարենա հաղթել: Մարդն անպարտելի է, եթե գիտակցել է դա, նրան մասնատել բջիջների կարելի է, բայց ոչնչացնել` անհնար է, եթե նա ոգու կրող է:

- Գլոբալիզացիան այսօր ոչ միայն սպառնում է ազգային մշակույթների բազմերանգությանը, նաեւ ոգու սով է բերում: Երկու միտում է նկատվումՙ սեփական դիմագիծը պահպանելու համար ներփակվել կեղեւի մեջ կամՙ առհասարակ անտարբերություն ազգային արժեքների հանդեպ:

- XX դարում, երբ սկսվեց ազատ անհատի, մարդուՙ իբրեւ մոլորակի զավակի ինքնագիտակցության աճը, եթե կարելի է ասել ընդլայնվեց մարդու ինքնազգացողությունը իր մեծ տանը, տիեզերքում, դրան զուգահեռ եւ ի հետեւանք նոր բովանդակություն ստացավ կոսմոպոլիտիզմի գիտակցումը, բառի ոչ քաղաքականացված նշանակությամբ, այլ հունարենի նախնական իմաստով, երբ մարդն իրեն դիտում է տիեզերածին, տիեզերաբնակ էակ: Սա, իհարկե, չի նշանակում, թե նա հրաժարվում է իր ազգի ավանդույթներից, մշակութային արժեքներից ու առանձնահատկություններից: Առաջին կոսմոպոլիտը Սոկրատեսն էր, կոսմոպոլիտ էր Լեոնարդոն, Գյոթեն, եւ յուրաքանչյուրը առավելագույնս դրսեւորել է իր ազգայինը, որը, դարձյալ, չի նշանակում կտրված լինել աշխարհից եւ պարփակվել սեփական կեղեւի մեջ, ընդհակառակըՙ միայն քո հողում հզոր արմատներ գցելով կարող ես վեր սլանալ եւ սաղարթովդ դիպչել աստղերին: Այսօր ավելի, քան երբեւէ օրակարգի հարց է նման սպիրիտուալ համամոլորակային գիտակցությունը: Երբ այն ուշանում է, եւ մարդը կորցնում է զգոնությունն ու քնում, գոյացած պարապի մեջ իսկույն սողոսկում է դրա խեղկատակված նմանակըՙ «գլոբալիզացիա» կեղծ կարգախոսով երեւույթը, որն ապօրինաբար յուրացրել է մոլորակ (գլոբուս) բառն ու մոլորության մեջ գցել ամեն գնով պրոգրեսի սիրահարներին եւ իրականում այլ բան չէ, քան արդի իմպերիալիզմի կատաղի դրսեւորում, տոտալիտարիզմ:

Համահարթեցումը սկզբունքորեն ապազգային եւ հակաերկնային երեւույթ է, հողեղեն է բառիս հոռի իմաստով: Չի կարելի թերագնահատել սրա բերած մահացու, մարդկության դեմ ուղղված վտանգը, բայց պետք է նաեւ հասկանալ, որ թաքնվելով չես փրկվի, ալիքը, միեւնույն է, քեզ ոտով-գլխով կծածկի: Հաղթահարել սա կարելի է միայն գիտակցության արթնացմամբ եւ դարաշրջանի հոգեւոր ազդակներին համեմատ գործելով:

Գլոբալիցազիան, լինելով նախ եւ առաջ «ամերիկյան դեմոկրատիայի» արդյունք, որպես կանոն դիտվում է ամերիկյան ոգեզուրկ մշակույթի էսքպանսիա մոլորակի վրա: Բայց դա այդպես չէ, այն զուտ քաղաքական երեւույթ է, սրա վատթարագույն տեսակը: Գլոբալիզացիայի առաջին հարվածը հենց ամերիկյան ժողովուրդն է ստացել, նախ եւ առաջ նրան են մոլորեցրել, իսկ մեզՙ աշխարհի մարդկանց, Էմերսոնով, Ֆոլկներով կամ Ջեքսոն Պոլլոքով չեն գալիս նվաճելու, մեզ գալիս են նվաճելու արտամշակութային եւ հակամարդկային երեւույթներով: Եվ առաջին զոհը Էմերսոնի ու Ֆոլկների ժողովրդի մշակույթն է, ինչպես ֆաշիզմի առաջին զոհը Գյոթե եւ Ռիլկե տված մշակույթը եղավ, բոլշեւիզմինըՙ բազմազգ Ռուսաստանը:

Գլոբալիզացիան պետք է տարբերել ճշմարիտ համաշխարհայնացումից, հունական իմաստով կոսմոպոլիտիզմից:

Դու քո մշակույթի հավատարիմ զավակն ես, քո հողում ծնված ամեն ոգեղենի կրողը եւ պատասխանատուն, բայց եւ հասկանում ես, որ մոլորակը բնակեցված է մարդկային մեկ տեսակով, մեկ հորից ծնված: Մարդկության միասնականության գիտակցությունն է, որ XX դարում դարձել է շատ ակտուալ, եւ տիեզերաբնակության գիտակցությունն անպայման հոգեւոր, սպիրիտուալ բնույթ ունի: Գլոբալիզացիանՙ տոտալիտարիզմն ու համահարթեցումը, ուղղված է մարդ արարածին հոգեւոր մշակույթից կտրելուն, հեշտ կառավարելի խամաճիկ դարձնելուն: Դրա դեմ պայքարի ամենազորեղ մեթոդը մարդու մեջ անհատականության սկզբունքը, մշակութային (ազգային-համամարդկային) հակումները փայփայելն է: Գլոբալիզացիայի դեմ պետք է պայքարել ճշմարիտ համաշխարհայնեցման զենքով, ոչ թե ազգայնամոլությամբ ու մեկուսացմամբ: Այսինքնՙ բացվել բոլոր ժողովուրդների հոգեւոր մեծ արժեքների առաջՙ համաշխարհային մտքի նվաճումները ազգային մշակույթի կոդով ու ալգորիթմով յուրացնելու ճանապարհով, աշխարհին տալ սեփական մշակույթի հարստությունները: Փակվել կնշանակի ծանծաղանալ, ճահճանալ, պարտվել ի վերջո: Տիեզերական Ոգին ուզում է բնակվել ամեն ազգային մշակույթի մեջ, եւ ազգային մշակույթները պետք է ճանաչեն այն, - սա՛ է փրկությունը:

Ուստի պետք է նպատակասլաց, մտածված կերպով յուրացնել տիեզերական ոգեղենը, գիտական, փիլիսոփայական, գեղագիտական միտքը մայրենի լեզվով, քանզի լեզուն վիթխարի պատվար է եւ պաշտպան: Եթե ուզում ես պահպանել ազգային կերպարանքը, պետք է ազգային գոյության կրիչները պահես աչքի լույսի պես: Դրանցով ես դու գնում տիեզերք, դրանցով ես դու հաճելի Աստծուն: Ազգայինը մեռցնել կնշանակեր տանուլ տալ մարդկային բազմազգ մշակույթը, համամոլորակային միտքը յուրացնելո՛վ կարող ենք դիմակայել գլոբալիզացիային: Իսկ այստեղ մենքՙ հայերս, սոսկալի բացեր ունենք եւ այդ առումով վտանգավոր վիճակում ենք: Այդ ծրագրված յուրացման գիտակցությամբ մենք, ահա, 10 տարի է եւ ավելի փորձում ենք ըստ կարելվույն փոխել իրադրությունը. չորս տասնյակից ավելի գիրք հրատարակել ենք, մի այդքան էլ ընթացքում է. ափսո՜ս, միայն այդքանը:

- Պրն Խաչենց, մենք` հայերս պատմականորեն ասես պարտադրված ենք ճակատագրական երկփեղկվածության, դարասկզբի մեր մեծ ողբերգությունը` Եղեռնը, խորացրեց այդ երեւույթը` ձեւավորելով Հայաստան-Սփյուռք իրողություններ: Հիմա հնչում են տեսակետներ, թե մենք տարբեր ժողովուրդներ ենք` տարբեր ճակատագրերով, մշակույթներով եւ հիմա էլ փառատոն-համաժողովներով փորձում ենք մերձենալ միմյանց, իբր նվազեցնել տարբերությունները:

- Էթնոսը լիարժեք ապրում է միայն իր հողում, իր հովիտների, լեռների, գետերի, կառույցների, հուշարձանների միջավայրում: Որովհետեւ իր հողում ժողովուրդը վերստեղծման, արարման, ինքնագոյացման անընդհատ պրոցեսում է: Ցանկացած սփյուռք (ոչ միայն հայ, իհարկե) կարող է գոյատեւել միայն ինքնապահպանման, կոնսերվացիայի ռեժիմում, եւ որքան էլ տքնի հավերժ պահպանվել, դա իրեն չի հաջողվի. սփյուռքն ապրում է դարեր, մայր ժողովուրդըՙ հազարամյակներ:

Ինչպե՞ս կարող է ինքն իրեն պահպանել Սփյուռքը (մեր` տվյալ դեպքում), եթե ուզում է շարունակել իր գոյությունը: Նա պետք է չուզենա գոյատեւել իբրեւ սփյուռք եւ պիտի գոյատեւել ցանկանա իբրեւ հայ ժողովուրդ: Դա կարող է լինել ներգաղթի ձեւով. եթե ուզում են իրենց սերունդները հայ մնան, այստեղ պիտի բնակվենՙ ապրելով Հայրենիքի կյանքով, Հայաստանը դարձնելով կենսունակ միավոր: Սփյուռքահայությունը, որպեսզի կարողանա ապրել, պետք է ինքն իրեն զոհաբերի Հայրենիքին, ինչպես սերմըՙ հողին, իր նյութական, մտավոր, հոգեւոր միջոցներով ծառայի Հայրենիքին, ինքը պետք է պատրաստ լինի սնել այս հողակտորը, որպեսզի Հայաստանից ստանա ամենաթանկըՙ գոյության ավիշն ու գրավականը:

Սփյուռքը մեծ հարստություն է, իհարկե: Ամերիկյան սփյուռքը Հայաստանի համար դուռ է Ամերիկա մտնելու ոչ միայն դիվանագիտական, տնտեսական, ֆինանսական շահերով, այլեւ մշակութային, ֆրանսիականըՙ Ֆրանսիա, եւ այլն, թվում էՙ սա պետք է նաեւ հրաշալի շանս լիներ յուրացնելու այդ երկրների մշակույթները: Սփյուռքը Հայաստանի նկատմամբ իր առաքելության հստակ գիտակցությունը պետք է ձեւավորի: Առանձին անհատներ ու համայնքներ դա փառահեղորեն գիտակցում են, եւ նորանկախ Հայաստանը շատ ավելի վատ օրեր պիտի տեսներ առանց Սփյուռքի նպատակասլաց օգնության: Մեր գրքերի մի զգալի մասը լույս է տեսել սփյուռքի աջակցությամբ, ես խորապես երախտապարտ եմ:

- Իսկ մենք (Հայրենիքը) չունե՞նք պարտավորություններ:

- Ինչպես թե, վիթխարի՜. դա մոր պարտականությունն է զավակների նկատմամբ: Եվ վերջապես, պետք չէ ասել մենք-նրանք, նույն մենքն ենք, այդ պատմականորեն առաջացած տարբերություններըՙ մտածելակերպի, լեզվի, ճակատագրի, որ եղել եւ մնում են, կվերանան երկուստեք, հանդիպակաց շարժմամբ: Դրա համար բարի կամք է պետք, աշխատանք եւ ժամանակ, իսկ դեկլարատիվ հայտարարություններով ու զգայացունց, ծախսատար շոուներով գործին շատ չես օգնի:

- Այսօր Հայ դատի խնդիրը եւ ցեղասպանության գործոնն են դարձել այն հիմնահարցերը, որոնց շուրջ համախմբվում է հայությունը:

- Անկասկած, Հայ դատը կարեւորագույն հարց է, որի հետապնդումը պարտադիր է: Անթույլատրելի կլիներ որեւէ կերպ թերանալ այս հարցում, բայց ոչ պակաս, գուցե եւ ավելի աններելի է այն բացարձակացնել ու ֆետիշացնել կյանքի նոր արշալույսների հաշվին, դիտել մեծագույն կապիտալ ու դեռ մի բան էլ տոկոսներ հաշվել: Շատ երկար ժամանակ դժվար է, չի կարելի կառուցել ազգային ինքնագիտակցություն բացասական երեւույթի վրա, որպիսին է ցեղասպանությունը, ազգովին մահը, պետք է գտնել դրական իդեալներ ու ռեսուրսներ: Պետք է, անշուշտ, հետամուտ լինել արդար վճռի, բայց այսօր հայ զգալ միայն 1915-ի իրողության առիթով եւ համախմբվել ողբի եւ դիվանագիտական ինչ-որ հաղթանակների շու՞րջ, եւ բարոյական բավարարություններ ստանալ տարբեր երկրների, շրջանների, քաղաքների, գյուղերիՙ ցեղասպանությունն ընդունելու փաստո՞վ միայն: Ես բավարարված կլինեմ իբրեւ հայ մարդ, երբ հաղթանակած լինեմ աշխարհում ազգիս կառուցողական հանճարով, շնորհքով, մշակույթով, մտքով, շիտակությամբ, ազնիվ վարքով, եւ ոչ թե իմ տիեզերական խայտառակությամբ, իմ ոչնչացմամբ ու մորթով, եւ ավելի քիչՙ սրա-նրա անշահախնդիր կամ շահադիտական «ընդունումով»ՙ դեպքերից հարյուր տարի անց:

Երբ այսօր կա Հայաստան, անկախ երկիր թեկուզ իր բազում դժվարություններով, անհեթեթություններով, իր ծիծաղելի ու ողբերգական սխալներով, կա այնքան սպասված զավակ, որին պետք է փայփայել, այժմ հայության համար ավելի բարձր իդեալ, քան այդ նորածին երկիրը, չի կարող լինել: Ավելի՛ն, քան Եղեռնը, որն անհնար է մոռացության մատնել, որովհետեւ չկա ընտանիք, որին դիպած չլինի, մեր ընտանիքն էլ բացառություն չէ: Եթե նույնիսկ լինի էլ մեկըՙ հայ ես, դա քո կենսագրությունն է, քո ցավն է, ճակատագիրը, որից չես փախչի: Բայց հիմա շեշտը պետք է դրվի ոչ թե աղետի վրա, ոչ թե գազանաբար սպանված պապի մասին պետք է մտածել միայն, այլ զավակին ոտքի կանգնեցնելու:

Սփյուռքն իբրեւ ցեղասպանության արդյունք մեր ողբերգական հարստությունն է, բայց երանի՜ չլիներ այդ հարստությունը, եւ մենք ունենայինք մեր պատմական հայրենիքը, ազգաբնակչությունն էլՙ իր բնօրրանում: Թող Վանը լիներ, Մուշը, Սասունը, իմ մեծ երկիրը լիներ: Այսօր չունենք այդ հեքիաթ երկիրը, չկարողացանք պահել, ունենք փոքրիկ մի Հայաստան, եւ լավագույնը, ինչ կարող ենք անել մեկուկես միլիոն զոհերի հիշատակը հարգելու համար, այդ ոսկու փշուրը զորացնելն է: Այդպես կարող ենք պատասխանել չարին. եթե մահ է սփռվել, կյանքի հաստատմամբ պիտի հատուցենք: Խավարը չես հաղթի սոսկ արձանագրելով կամ անիծելով, խավարը պետք է ցրել լույսով: Ինչ գնով էլ լինի, պետք է հաղթահարենք մեզ պատահած, մեր մեջ բուն դրած մահը եւ ապրենք:

Հարցազրույցը վարեց ՄԵԼԱՆՅԱ ԲԱԴԱԼՅԱՆԸ