Հեծյալ ռազմիկի պատկերով խաչքար, արձանագրակիր կղմինդրներ, հալեցրած կայծքարի նմուշներ
Լեռնային Ղարաբաղի Քարվաճառի տարածքումՙ Հանդաբերդին կից վանքային համալիրում այս տարվա օգոստոսին հնագիտական պեղումներ է կատարել ԳԱԱ հնագիտության եւ ազգագրության ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող Համլետ Պետրոսյանի գլխավորած արշավախումբը, որում ընդգրկվել են Երեւանի ճարտարապետական-շինարարական համալսարանի ավագ դասախոս Լյուբա Կիրակոսյանը եւ հնագետ, Արցախի պետական համալսարանի դասախոս Վարդգես Սաֆարյանը: «Երկիր» հասարակական կազմակերպության միջոցով պեղումները ֆինանսավորել է Հարությունյանների ընտանիքըՙ Մ. Նահանգների Նյու Ջերսի նահանգից:
Պեղումների հիմնական նպատակը աղբյուրագիտական բավարար հիմք ստեղծելն էՙ նորահայտ վանքային համալիրի պատմամշակութային բազմակողմանի հետազոտության, ինչպես նաեւ մասնակի վերականգնման եւ ամրակայման համար:
Արձանագրությունը վկայում է, որ համալիրի շինությունների հիմնական մասը 1276 թվականին կառուցել է Դավիթ վարդապետը: Ճարտարապետական քննությունը հիմք է տալիս եզրակացնելու, որ վանքը ստեղծվել է տեղում գոյություն ունեցող հին մատուռի շուրջը, հետագայում կառուցվել են ավանդատներ, մատուռներ, ժամատուն եւ զանգակատուն: Հյուսիսային մատուռ - եկեղեցին իր խաչաձեւ ծավալով եւ թաղակապ ծածկով, պատկերաքանդակներով հարուստ հին խաչքարերի օգտագործմամբ միջնադարյան ճարտարապետության եզակի կառույց է: Կառուցապատման հորինվածքով, ճեղքված եւ անտաշ քարերով ու կրաշաղախով արված շարվածքով, պարզ ու ժողովրդական ձեւերի լայն կիրառմամբ վանքային համալիրն առանձնանում է միջնադարի դասական վանքային համալիրներից եւ առատ նյութ է տալիս մանրամասնելու 13-րդ դարի երկրորդ կեսին եւ 14-րդ դարի առաջին կեսին Հայաստանի համար խիստ ծանր քաղաքական-տնտեսական պայմաններում մշակութային-կառուցողական կյանքի որոշ առանձնահատուկ կողմերը:
Մոտ մեկ ամսում լիովին պեղվել են հյուսիսային մատուռ-եկեղեցին, նրան կից ամրապատը եւ տապանաբակի մի հատվածը, ինչպես նաեւ զանգակատան հիմնական մասը: Իսկ հարավարեւելյան ավանդատանը կից պատմական բակի մաքրումով բացվել է դրան հարակից տապանաբակի հատվածըՙ չորս մեծադիր սրբատաշ տապանաքարերով: Լիովին բացվել է ժամատան հարավային պատըՙ դրսից եւ ներսից:
Պեղումների հիմնական արդյունքներից առաջնային կարելի է համարել 12-14-րդ դարերի մի շարք նոր արձանագրությունների, խաչքարերի եւ տապանաքարերի հայտնաբերումը: Համալիրի տարածքից հավաքվել են կղմինդրների հազարից ավելի բեկորներ, գտնվել են նաեւ արձանագրակիր բեկորներ, ինչը փաստում է հայերեն գրի օգտագործման տարածվածությունը նաեւ զուտ կենցաղային մակարդակով: Մասնագետները դա համարում են էթնիկ առանձնահատկության ամենաբարձր ցուցանիշներից մեկը: Ուշագրավ է խաչքարային պատկերաքանդակըՙ զինված հայ հեծյալ ռազմիկի պատկերով. նրա մի ձեռքին նիզակ է, մյուսինՙ գինու գավաթ: Արցախյան խաչքարերի քննությամբ արդեն հայտնի է դարձել հայրենիքի համար կռվող զինյալի պաշտամունքն Արցախում:
Քարից, մետաղից, ապակուց եւ կավից պատրաստված գտածոները զգալի չափով հարստացնում են Արցախի նյութական մշակույթի մասին հնագետների պատկերացումները: Գտնվել են նաեւ կայծքար հիշեցնող քարի մի քանի բեկորներ, որոնց ԳԱԱ երկրաբանության ինստիտուտում կատարված ստուգումները վկայում են, որ գործ ունենք հալեցրած կայծքարի հետ, որը կարելի է ստանալ միայն արհեստական ճանապարհովՙ այն էլ բարձր ջերմաստիճանի տակ:
Հայտնաբերված բոլոր իրերը պահվում են ԳԱԱ հնագիտության եւ ազգագրության ինստիտուտում: Հետազոտական աշխատանքներն ավարտելուց հետո պեղածո իրերը կհանձնվեն Լեռնային Ղարաբաղում ստեղծվելիք թանգարանին:
2005 թվականի գարնանը նախատեսվում է իրականացնել ամրակայման աշխատանքներ, իսկ ամռանը վերսկսել կիսատ մնացած պեղումները:
Պատրաստեց ՌՈՒԶԱՆ ՊՈՂՈՍՅԱՆԸ