«ԱԶԳ» ՕՐԱԹԵՐԹ

«ՄԵՐ ԻՆՔՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՊԱՏԱՆԴ Է ԹՈՒՐՔԵՐԻՆ»

Որն է լինելու մեր իդեալը «ազատագրվելուց» հետո. Զրույց սփյուռքահայ գրականագետ, պատմաբան Գեւորգ Բարդաքչյանի հետ

Ալեք Մանուկյանի հիմնադրմամբ ստեղծված Միչիգանի համալսարանի հայոց լեզվի եւ գրականության (վարիչ Գեւորգ Բարդաքչյան) եւ հայ ժողովրդի պատմության (վարիչ Ժիրայր Լիպարիտյան) ամբիոնները համատեղ իրականացնում են հայագիտական ծրագիր, տնօրինությամբ դոկտ. Գեւորգ Բարդաքչյանի: Նա վերջերս հրավիրված էր մասնակցելու Հայոց ցեղասպանության 90-րդ տարելիցի առիթով Երեւանում կազմակերպված միջազգային գիտաժողովին:

Սփյուռքահայի տարագիր կենսագրություն ունի Գեւորգ Բարդաքչյանը. ծնվել է Բեյրութում, մեծացել Դամասկոսում, սովորել հայկական նախակրթարանում, ապա հույն կաթոլիկների դպրոցներում, որտեղ ուսուցումը կատարվում էր արաբերենով: Տանը տատի, պապի հետ խոսում էին թուրքերեն, ցածր դասարաններից սովորում ֆրանսերեն, անգլերեն: Նման բազմալեզվյան իրականության մեջ է ձեւավորվում հայ մտավորականը, Երեւանի պետհամալսարանի բանասիրական ֆակուլտետի 5-ամյա դասընթացը հատուկ թույլտվությամբ անցնում է 4 տարում, ապա ասպիրանտական ուսուցման 1 տարուց հետո տեղափոխվում Օքսֆորդի համալսարանՙ դոկտորական թեզը պաշտպանելուՙ հայագետ Չարլզ Դոուսեթի ղեկավարությամբ: Այդ ընթացքում Լոնդոնի Բրիտանական թանգարանում աշխատում է որպես հայկական բաժնի վարիչ-պատասխանատու, վերանայում եւ կազմում հայերեն գրքերի արեւմտահայերեն եւ արեւելահայերեն կատալոգը: Գիտական ուսումնասիրությունները դեռ չավարտածՙ հրավեր է ստանում Բոստոնի Հարվարդ համալսարանից եւ Բեյրութի Հայկազյան ճեմարանից, ունենալով նաեւ Բրիտանական թանգարանում որպես գիտաշխատող մշտական աշխատանքի առաջարկ: Հարվարդ համալսարանում 14 տարի դասախոսելուց հետո տեղափոխվում է Միչիգանի համալսարանի Մարի Մանուկյանի անվան հայոց լեզվի եւ գրականության նորաստեղծ ամբիոնը: Սա Միչիգանի համալսարանում հիմնված երկրորդ ամբիոնն էր: Առաջինը Ալեք Մանուկյանի անվան հայ ժողովրդի նոր շրջանի պատմության ամբիոնն էր, որի վարիչն այդ տարիներին Ռոնալդ Սյունին էր: Իր մասնակցությամբ, ապա ղեկավարությամբ հայագիտական ծրագիրը կազմակերպում է կոնֆերանսներ, դասախոսություններ, իրականացնում կարեւոր հրատարակություններ: Բարդաքչյանի հեղինակությամբ լույս են տեսել մի շարք ուսումնասիրություններ. հայ նոր գրականության պատմություն եւ կենսամատենագիտություն XVI դարից (հայ նոր գրականության սկիզբը հեղինակը նպատակահարմար է գտնում սկսել XVI դարից) մինչեւ 1920 թ. ծնված շուրջ 500 հեղինակների ընդգրկմամբ, Հ. Պարոնյանի այլաբանական երկերի պերսոնաժային իսկությունը լուսաբանող առայժմ հեղինակի հայերենով լույս տեսած միակ աշխատությունը, արեւելահայերենի եւ արեւմտահայերենի դասագրքեր եւ այլն:

Այժմ հրատարակության է պատրաստում Պոլսո պատրիարքության պատմությունը, անգլերենի է թարգմանում XVII դ հայ պատմիչ Գրիգոր Դարանաղցու ժամանակագրությունը, կազմում Հայաստանյայց եկեղեցու պատմության ուրվագիծըՙ 2004-ին կայացած կոնֆերանսի նյութերի հիման վրա, որը վերածվելու է շուրջ 1000 էջանոց գրքի:

Մի փոքր ավելի հանգամանորենՙ 1991-ին Երեւանում 20.000 տպաքանակով հրատարակված եւ արագորեն սպառված «Հիտլերը եւ հայերի ցեղասպանությունը» գրքի մասին:

Երբ 80-ականներին ԱՄՆ նախագահ Քարտերի հրամանագրով հրեաներին Հոլոքոսթի թանգարան կառուցելու արտոնություն տրվեց, նախագահն ակնարկ է անում նաեւ Հայոց ցեղասպանությանը (ոչ հրամանագրում): Այս առիթով «Հոլոքոսթի» թանգարանի տնօրենության խնդրանքով հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ հատուկ տեղեկագիր պատրաստելու համար Բարդաքչյանը սկսում է արխիվային փնտրտուքի աշխատանքներ: Նա ուզում է տեղեկագիրն ավարտել հայերի ցեղասպանության մասին Հիտլերի հայտնի արտահայտությամբ, բայց սկզբնաղբյուրը չի գտնում, քանի որ դա անհայտ էր մնում: Դժվարին որոնումների 18 ամիսներից հետո Վաշինգտոնի ազգային արխիվում հայտնաբերում է ամերիկացի լրագրող Լուի Լոխների հարցազրույցը, լրագրող, որին ամերիկացիները Բեռլին մտնելուց հետո հարցաքննում են եւ որին տրվել էր փաստաթուղթը: 1942 թ. ԱՄՆ-ում Լուի Լոխների հրատարակած այդ փաստաթուղթն ուշադրության չէր արժանացել, բայց Նյուրենբերգյան դատավարության ընթացքում Գերմանիային որպես ագրեսիվ պատերազմի հեղինակի, ամբաստանությունը հիմնավորելու համար դիմում են մանրամասներ պարունակող Լոխների հիշյալ փաստաթղթին: Մինչ Լեհաստանի վրա ագրեսիան, Հիտլերը գեներալական ողջ կորպուսին հրահանգում է անխնա կոտորելՙ արգելելով 2-3 ժամանոց իր ճառից նոթեր առնել, եւ այստեղ է արտասանում հայոց ցեղասպանությանն առնչվող հայտնի խոսքերը: Այս եղելությունները մի քանիսը հակիրճ գրի են առնում նիստից հետո հիշողությամբ եւ ադմիրալ Կանարիսին վերագրվող տեքստը արձանագրում է հայերին վերաբերող խոսքերը: Հիտլերի դեմ օպոզիցիան, անմարդկային այս ոճիրը կանխելու մտադրությամբ, անմիջապես խմբագրում է մի տեքստ եւ տալիս Լոխներինՙ բրիտանական եւ ամերիկյան դեսպանատներին հանձնելու: Ամերիկյան դեսպանատանը մերժում են, թե սա դինամիտ է, մենք գործ չունենք, հանձնում է անգլիացիներին:

Շուտով «Հիտլերը եւ հայերի ցեղասպանությունը» աշխատությունը երկրորդ պետպատվերային հրատարակությամբ կդրվի հայ ընթերցողի սեղանին:

ԱՄՆ մեկնելու նախորդ օրը «Ազգի» խմբագրությունում գիտաժողովի տպավորությունների եւ հայկական տարաբնույթ մի քանի հարցերի շուրջը զրույց ունեցանք պրն Բարդաքչյանի հետ: (Զրույցը տեղի է ունեցել ապրիլի 27-ին, զրուցակիցս գերադասեց խոսել արեւելահայերենով): Փորձենք ներկայացնել այն.

- Պրն Բարդաքչյան, երեւանյան այս աննախադեպ գիտաժողովը գործնականում ինչպե՞ս կարդյունավորվի:

- Եղեռնի 90-ամյակի առիթով այս միջազգային կոնֆերանսին մեծավ-մասամբ օտարներ էին մասնակցում, եւ ուրախալի է, որ նրանք լեգալ, օրինական ասպեկտներ քննարկեցինՙ հարցը դիտելով միջազգային իրավունքի տեսանկյունից: Իմ ելույթը թուրքական կառավարությանՙ Հայոց եղեռնի մերժողական քաղաքականությանն էր վերաբերում: Եվ չնայած Թուրքիայի վրա ներգործած միջազգային ճնշումներին (ավելի քան 15 պետությունների խորհրդարաններ պաշտոնապես ճանաչել են Հայոց ցեղասպանությունը), միեւնույն է, ոչ միայն Թուրքիան, այլեւ եղեռնագործության մեղսակից եւ դաշնակից Գերմանիան չի ճանաչում պատմական այդ իրողությունը:

- Այս ուղղությամբ մեր գործադրած ջանքերը պետք է տեղափոխվեն որակական նոր փուլ, ի՞նչ եք խորհում այս առիթով:

- Կարծում եմ, չնայած բազմաթիվ պետություններիՙ Հայոց ցեղասպանության ճանաչման փաստին, հարցի առաջընթաց շատ էլ չի արձանագրվում, սակայն դա պետք է շարունակել, շեշտը դնելով Գերմանիայի կողմից եղեռնի ճանաչման վրա: Ավելի կարեւոր եմ համարում Հայաստանի եւ հայ ժողովրդի վերականգնումը օսմանյան, ինչպես նաեւ ժամանակակից Թուրքիայի պատմության մեջ եւ դասագրքերում, որովհետեւ թուրքական դասագրքերում հայերը գոյություն չունեն, ոչ միայն տերիտորիալ, այլեւՙ մշակութային, սոցիալական ասպեկտներով: Ուստի առաջարկում եմ թուրք լայնախոհ պատմաբանների հետ համատեղ աշխատանք, երբ գիտնականները ճանաչեն ցեղասպանության իրողությունը, Թուրքիայի պետական քաղաքականությունը կխարխլվի, կդառնա անհեթեթ:

- Ենթադրվում է, որ դա կընդունի կոնֆերանսների, գիտաժողովների, հանդիպումների, հրատարակությունների ձեւ, արդյոք թուրքական կառավարությունը կարտոնի՞ շրջանառու դարձնել, թե՞ դրանք կմնան միայն գիտական շրջանակների սեփականություն:

- Պիտի փորձենք աշխատելու այս եղանակը: Կարծում եմ նման կոնֆերանսներ Եվրոպայում կամ Ամերիկայում կազմակերպելուց անհամեմատորեն կարեւոր է դրանք Թուրքիայում կայացնելը: Պետք է սկսել Ստամբուլից եւ գնալ արեւելքՙ Անկարա, Էրզրում, Վան, Ղարս, Անի, Գյումրի, Երեւան: Հայ-թուրքական հաշտեցման հանձնաժողով էր ստեղծվել, սրանք ծուղակներ են, ժամանակավոր միջոցառումներ, որով թուրքական կառավարությունն ուզում է զբաղված պահել գիտնականներինՙ իր քաղաքականությունը շարունակելու համար: Ուրեմն պետք է երկուստեք գիտական երկխոսություն ծավալելՙ հայերին վերականգնելու այս տարածքում: Այլապես ի՞նչ նշանակություն ունի ճանաչումն ինքնինՙ ներողությա՞ն...

- Բայց չէ՞ որ դա ենթադրում է որոշակի հետեւանք:

- Դա արդեն հայ ժողովրդի իրավունքն է եւ խոսքը: Ես չգիտեմՙ ինչպիսի ցանկություն կունենա ժողովուրդը եւ ով կներկայացնի հայ ժողովրդին իրավական գետնի վրա: Հայաստանի Հանրապետությունը արդյոք իրավունք ունի՞ ողջ հայության անունից խոսելու:

- Համահայկական որեւէ մարմին չի՞ կարող հանդես գալ:

- Ես դա կոչում եմ Հայաշխարհ, որն իր մեջ ընդգրկում է սփյուռքը եւ Հայաստանը: Չնայած իր խայտաբղետությանը, կարելի է ընդհանուր եզրահանգումների գալ եւ որոշակի ծրագիր որդեգրել: Ամենակենսական հարցը, սակայն, Թուրքիայի հետ միաժամանակ ճկուն քաղաքականություն վարելն է, բարի դրացիական հարաբերություններ մշակելը: Մեր սերնդի գործը սա է, հաջորդներն իրենցը կանեն:

Իհարկե, Հայաստանն ու սփյուռքը շատ տարբեր հավաքականություններ են, եթե շարունակենք հետեւել այն կեղծ լոզունգներին, թե մենք մեկ մշակույթ, մեկ լեզու, մեկ եկեղեցի ենք, ոչնչի չենք հասնի: Դա պետք է լինի ապագայի իդեալ, որին ձգտենք: Պատմության այս շրջանի առաջնահարցը Հայաստանի կայունացումն ու բարգավաճումն է:

- Ո՞րն է սփյուռքի դերն այս հարցում եւ ի՞նչ փոխադարձ ներգործումներ կարելի է ակնկալել Հայաստան-սփյուռք իրողություններից:

- Սփյուռքը կարեւոր դեր կարող է խաղալ, բայց օժանդակ, առանց պայմաններ թելադրելու: Սփյուռքը չպիտի ակնկալի, թե Հայաստանն այս շրջանում իրեն կօգնի: Դրանցից ոչ մեկը մյուսի հարցերը չի կարող լուծել, բայց սփյուռքը կարող է շատ կարեւոր օժանդակ դեր խաղալ, ասենք տնտեսական որոշ կապերի եւ լոբբիինգի իմաստով, չնայած լոբբիինգն էլ հաճախ ենթարկվում է նեղ-խմբակային շահերի: Սակայն իրականացվում են նաեւ որոշ արդյունավետ եւ գործնական ծրագրեր, ինչպես Հայկական համագումարի ծառատնկման, Eyecare-ի ակնաբուժական եւ չմիջնորդավորված անհատական ծրագրերը, դպրոցների նորոգումը: Մի պետություն հույսը չի կարող դնել սփյուռքահայ թեկուզ շատ մեծահարուստի վրա, դա Հայաստանի տնտեսությանը արմատական լուծում չի կարող տալ: Իհարկե, սփյուռքը մեր հարստությունն է, բայց այն միասնական զանգված չէ եւ ենթարկված է տարբեր երկրների մշակութային, քաղաքակրթական ազդեցություններին, նույնիսկ դա այդպես է հենց նույն երկրի տարածքում: ԱՄՆ-ի արեւմտյան ափերին ավելի հայախոս զանգվածներ կան, հայկական մշակույթն ավելի աշխույժ է, քան արեւելյան ափերին: Այնտեղ հայության դիմագիծը փոխվում է, նորեկ հայաստանցիներն արեւելահայերենի եթե ոչ տիրապետություն, գոնե հավասարություն են ստեղծել: Եկեղեցին էլ բաժանված է, եւ ոչ թե դոգմայի, աստվածաբանական, այլՙ ադմինիստրատիվ իմաստով, եւ դա խանգարում է մեր միաբանությանը: Այլ հարթություն է կուսակցական տարբաժանումը, տարակարծությունները, ժամանակին սրա պատճառը էականորեն Սովետական Հայաստանի նկատմամբ դիրքորոշումն էր: Լեզվական, կուսակցական, եկեղեցական այս խճանկարն, իհարկե, չի կարող խանգարել մեր երկու հատվածները մերձեցնելու գործընթացին, եւ դա նախեւառաջ սկսել է պետք ուղղակի հարաբերություններից: Այս ճանապարհին խիստ կարեւոր է համապատասխան դերերը ճշտելը: Եկեղեցին, օրինակ, սփյուռքում ազգային, մշակութային ինքնությունը պահպանող, պետության պես դեր ունի, Հայաստանում եկեղեցին պետք է աշխատի հոգեւոր եւ սոցիալական ոլորտում, ինչպես արեւմուտքում, հավատացյալներին օգնելու եւ պահելու իր ծոցում: Անկախության մարտահրավերներին մեր եկեղեցին անպատրաստ գտնվեց, չկարողացավ արագ վերակազմավորվել, աղանդները խուժեցին այստեղ: Մեր եկեղեցու այսօրվա ջանքերն ու հակազդեցություններն էլ դրանց, բավարար չեմ տեսնում: Մի շարք առումներով, օրինակ եւ ոգեշնչման աղբյուր կարող է ծառայել Մեծն Ներսեսի գործունեությունը չորրորդ դարում:

Կարեւոր հարց եմ համարում պատմությունն ատելու որոշ կազմակերպությունների մերժելի մտայնությունը: Կուսակցական եւ ոչ կուսակցական խմբեր փորձում են մեր դժվարությունները բարդել պատմության վրա, դրանով իսկ ատել տալով պատմությունը:

Սովետական շրջանի նկատմամբ ատելությունըՙ կուրորեն դատապարտումը, առանց սթափ դատողության, լավն ու վատը զանազանելու, սխալ է, սա պատմության նկատմամբ ատելություն սերմանել է նշանակում, մինչդեռ պատմությունն ուսումնասիրում են սառնասրտորեն եւ դասեր քաղում դրանից:

- Պրն Բարդաքչյան, ուրեմն ինչպե՞ս կարելի է այս խայտաբղետ, երբեմն իրարամերժ, հակասական օրգանիզմում որոշակիացնել ազգային ինքնության հարցըՙ հատկապես օտար ազդեցությունների անխուսափելի եւ նաեւ օրինաչափ ներգործությունների պայմաններում: Ինչի՞ շուրջ կարելի է համախմբել հայերին լեզվամշակութային տարափոխիկ այս գործընթացներում:

- Լեզվամշակութային ասպեկտներին անդրադառնալիս կնկատենք հային բնորոշող ամենատարբեր երանգներ: Բեյրութահայի կարծիքով ով ծնվել է հայ ծնողներից, խոսում է հայերեն, պատկանում է հայոց եկեղեցուն, նա է հայը, ամերիկահայի պատկերացումներն ուրիշ ենՙ լեզուն, երկիրը շատ շատերի համար կարեւոր չեն: Այս միտումներն ու երեւույթներն իրենց մշակութային արտահայտությունը հատկապես գրականության մեջ են դրսեւորել եւ բավականին տարբերություններ կգտնենք հիմնական հայահոծՙ Միջին Արեւելքի, Ֆրանսիայի, Ամերիկայի գաղութներում ձեւավորված գրականությունների միջեւ: Ցեղասպանության առաջին սերնդիՙ Միջին Արեւելքի գրականության մեջ հիմնական տարրը կարոտն է, Ֆրանսիայում նիհիլիզմն էր, խոշոր մշակույթ ունեցող, զարգացած այս երկրում Շահան Շահնուրը եւ ուրիշներն իրենց անցյալը, մշակույթը բավարար չգտան, ռեակցիան ամենից սուր զգաց Շահնուրն իր «Նահանջ առանց երգի» գործով: Միջին Արեւելքում հայերին դա չէր սպառնում, կրոնի տարբերությունները, հոծ զանգվածներով ապրելակերպը խանգարում էր տեղի մշակույթի ներթափանցմանը: Ամերիկայում հայագիր գրականությունը դարձյալ կորցրած երկրի կարոտի գրականություն էրՙ Համաստեղ, Վահե Հայկ եւ այլն: Գրական սերնդափոխությունն իր հետ բերում է մեծ փոփոխություններ գրականության նյութի, ձեւի, մոտեցումների եւ լեզվական առումներով: Անգլիագիր հայ գրականությունը սկսվում է Ուիլյամ Սարոյանով: Ես իրեն հայ գրող չեմ համարում, թեեւ հայկականության շատ տարրեր կան նրա գրականության մեջ, հայի տիպարներ, հայ ինքնությունից, մշակույթից ներմուծված երեւույթներ, սակայն Սարոյանի գործերում հայի ինքնությունը չի խարսխվում երկրի, լեզվի, պատմության իրողությունների վրա, մտածողություն էլ չի դա, ինքն ասում էՙ հայ եմ, այս է: Հաջորդ մեծ հեղինակը Լեւոն Զավեն Սյուրմելյանն է, հետաքրքրական հեղինակ է: Եվ եթե համեմատենք հաջորդ սերնդիՙ Դավիթ Խրտյանի, Պիտեր Նաջարյանի, Պիտեր Բալաքյանի, Դայանա Տեր-Հովհաննիսյանի հետ, շատ տարբերություններ կգտնենք: Անգլերենով գրված նրանց ստեղծագործություններում հիշողությունները նախնիների (հիմնականում տատի) միջոցով ի հայտ են բերում 1915-ի իրողությունները: Պ. Բալաքյանի համար հայրենիքի, երկրի հետ կապող օղակը տատիկն է, եւ ինքնության հարցում լեզուն դեր չի էլ խաղում, ինքն այդ մշակույթին, առօրյա կյանքին անձամբ ծանոթ եւ հաղորդակից չէ: Տատիկն է մարմնավորում հայրենիքը, ձեւավորում դրա մասին իր պատկերացումները, սերը. եւ այդ հայրենիքը նշանների, իրերի պատառիկների, գորգի, լուսանկարի, փաստաթղթի դրսեւորումներ է ունենում: Այլ է Դայանա Տեր-Հովհաննիսյանի պարագան, նրա ստեղծագործություններում ինքնությունը խտանում է հողի, լեզվի, ավանդույթների մեջ. այս տեսակետից Ամերիկայում ծնված անգլիագիր հեղինակների համեմատությամբ նա բացառություն է:

Ուզում եմ ասել, որ տարբերություններն ու տատանումները շատ են: Չէի ասի, թե հայերը, հայությունը կորչում են, իհարկե, լեզուն նահանջում է, բայց մետամորֆոզ է տեղի ունենում, նոր որակի հայեր են առաջանում:

Ցեղասպանությունը տատի տանջանքների եւ այլ միջոցներով երբ ներկայացվում եւ հատուցում է պահանջվում, դա հասկանալի է, բայց եթե դա էլ ճանաչվի , չգիտեմ, ինչն է դառնալու հրատապ թեմա...

- Այսինքն սփյուռքահայությանը միավորող էական գործոնը ոչ լեզուն է, ոչ տարածքը (հայրենիքը), ոչ եկեղեցին, այլ ցեղասպանության հիշողությունն ու դրա հետեւանք պահանջատիրությո՞ւնը:

- Ես այդպիսի բացարձակ ընդհանրացում չէի անի, բայց, ընդհանուր առմամբ, ամենից շատ շաղկապող, ոգեւորող գործոնը փաստորեն դա է, որի շուրջը հավաքվում են հայախոսն ու ոչ հայախոսը, հավատացյալն ու ոչ հավատացյալը, կուսակցականն ու անկուսակցականը: Հարց է ծագում դարձյալՙ եթե Թուրքիան ճանաչի, ի՞նչը սփյուռքահայերին կմիավորի: Կարծում եմՙ դա միայն հայրենիքի գաղափարը կարող է լինել:

Ցեղասպանության փաստի Թուրքիայի չճանաչելը ազդեցություն է ունեցել եւ շարունակում է ունենալ մեր հավաքական գիտակցության եւ կողմնորոշումների վրա, մեր ինքնությունը պատանդ է Թուրքիային: Որովհետեւ նրանք պատմությունից մեզ ջնջել են եւ չեն ճանաչում գենոցիդը, դրանով իսկ պարտադրում են մեր ինքնությունըՙ մեր ազգային հավաքական հիշողությունը, ընթանալու որոշ ուղիներով, փաստորեն մեր գիտակցությունը կախված պահելով գենոցիդի հետեւանքներից եւ խոչընդոտում են մեր ազգային ինքնության այլ ընթացքները, զարգացումները: Մեզ պատմությունից դուրս են գցել, թե օսմանյան, թե ժամանակակից, մեր մշակույթը, մեր ազդեցությունները, եւ երբ մեզ են ոճրագործ դարձնում, մեզ մղում են տարբեր դիրքորոշումների, տարբեր արժեքների (նպատակներ, ապագայի ու ներկայի, անցյալի արժեքներՙ հողային, մշակութային): Անուղղակի ձեւով թելադրում են, եւ մենք արձագանքում ենք նրանց վարած քաղաքականությանը, այսինքնՙ մենք ամբողջական ազատությունը չունենք մեր ինքնությունը մեր ուզած ձեւով զարգացնելու:

- Հայաստան-սփյուռք կապերի ամրապնդման մեջ կարեւորեցիք մեր երկու հատվածների ուղղակի շփումները, ինչպիսի՞ անջրպետ են ձեր կարծիքով լեզվի եւ ուղղագրության տարբերությունները:

- Սփյուռք-Հայաստան հարաբերություններում լեզվի եւ ուղղագրության հարցերը իբր մեծ դեր են խաղալու մեզ միացնելու առումով, բայց մեզ փաստորեն պառակտում են: Հին ուղղագրությանը վերադառնալ պահանջողների թիվն այստեղ սակավ է, մտավորականների եւ լեզվաբանների ճնշող մեծամասնությունը դեմ է դասական ուղղագրությանը վերադառնալուն, իսկ ժողովուրդը պատրաստ չէ եւ չի էլ ուզում: Նման պարագայում սփյուռքը չի կարող պարտադրել եւ, կարծում եմ, ժամանակը չէ այդ հարցն արծարծելու, հիմա դեռ երկիրը պետք է կայանա: Անհիմն են նաեւ ուղղագրության փոփոխությունը բոլշեւիկյան դավադրություն որակող տեսակետները: Բոլշեւիկների իշխանության գլուխ գալուց շատ, շատ առաջ արծարծվել էր այդ հարցը, բայց պետականության բացակայության պայմաններում հնարավոր չէր այդպիսի փոփոխություններ մտցնելը: Ժամանակին որդեգրված ուղղագրական փոփոխություններով, իմ կարծիքով, մի քիչ շատ հեռուն գնացինք, բայց դրա համար Աբեղյանին մեղադրելը կամ խծբծելը սխալ է, նա խոշոր հայ գիտանական էր: Դա բոլշեւիկյան ընդհանուր քաղաքականություն էր եւ տարածվեց նաեւ ռուսերենի եւ ուրիշ լեզուների վրա: Հայաստանում այն իրականացվեց պետականորեն, ուսումնական ցանցի, մամուլի, ռադիոյի եւ գիտական հաստատությունների շնորհիվ միայն:

- Այդ քաղաքականության հետեւանքով մեր մշակութային անցյալի հետ կապերը խզվեցին:

- Որոշ իմաստով, այո, բայց գիտական շրջանակներին դա չվերաբերեց, իսկ զանգվածների համար ասել, թե բնագրով Խորենացի կամ Եզնիկ են ընթերցում, կամ բառեր ստուգաբանում իրական չէ: Գրական երկու լեզուների միացումով կամ խառնուրդով նոր լեզու ստեղծելը լեզվաբանական տեսակետից անհնարին է, հնարավոր է դարձվածների, բառերի ազդեցություններ, փոխադարձ հարստացումներ: Հնչյունական համակարգն էլ ավելի է դժվարացնում փոխըմբռնումները, ի՞նչ էՙ արեւմտահայերն էլ դասական հնչյունաբանությունը վերականգնե՞ն: Եվ առհասարակ այս հարցերը դադարել են լեզվական, մշակութային բնույթ կրելուց եւ վերածվել են քաղաքականիՙ վանելով երկու հատվածներն իրարից:

- Պրն. Բարդաքչյան, իրավացիորեն նշեցիք, որ մեր ինքնությունը պատանդ է թուրքերին, մեր գիտակցությունն ու հոգեբանությունը սեւեռուն զբաղված է «ճանաչել-չճանաչել» այս գաղափարով, որն ըստ էության մեր արտաքին քաղաքականության հայեցակարգը ձեւավորող հիմնական պայմաններից է: Ահավասիկ ապրիլ ամիսն է, եւ տարվա այս ժամանակը մեր գիտակցության մեջ անխուսափելիորեն զուգակցվում է հայոց պատմության ամենաողբերգական տարեթվինՙ 1915-ին: Այս օրերին շատ անդրադառնում են մեր հավաքական հիշողության 1965-ի առաջին ըմբոստացմանըՙ Հայաստանի խորհրդային իրականության մեջ: Դուք այդ տարիներին ուսանում էիք Երեւանի պետական համալսարանում, ի՞նչ մասնակցություն եք ունեցել:

- 1965-ի խաղաղ ցույցին մասնակցեցի: Դրան ես միացա Չարենցի եւ Սայաթ-Նովայի հատվածում եւ ամենավերջին շարքերում քայլեցի դեպի Պանթեոն, ապաՙ օպերա: Իսկ 1966-ի ապրիլի 24-ի մի քանի հոգով գնացինք Պանթեոնՙ ծաղկեպսակ դնելու Կոմիտասի շիրիմին: Քիչ անց մեզ միանալու էր սփյուռքահայ ուսանողների մի հոծ խումբ, բայց 3-րդ մասի միլիցիապետ մայոր Մարտիրոսյանը հրամայեց միլիցիոներներինՙ ինձ կալանքի տակ վերցնել եւ տանել 3-րդ մասի քաղբաժանմունք: Միլիցիայի «Վոլգայով» ինձ տարան այնտեղ, առանձնացրին եւ փորձեցին պարտադրել ստորագրել ինքնախոստովանությունՙ թե խուլիգանություն եմ արել: Մերժեցի: ԿԳԲ-ի աշխատակիցը երկու անգամ հանգիստ, խաղաղ տոնով հարցաքննեց: Բարեկիրթ, խելացի մարդ էր, բարձրահասակ: Երեկոյան 11-ի կողմն էր, տարան ինձ դահլիճ, այնտեղ տեսա իմ բոլոր արտասահմանցի ուսանող-ընկերներին: Մայոր Մարտիրոսյանը մեր գլխին մի զայրացկոտ քարոզ կարդաց, որ ինքը ղարաբաղցի է, որ իր ընտանիքից 70 մարդ թուրքերը կոտորել են, բայց որ այդ ժամանակներն անցել են, եւ որ հիմա եղբայրական ժողովուրդներ ենք դարձել: Վերջում էլ ավելացրեց. «Դուք բռնաբարել եք մեր սովետական մարալը»: Ռուսերենին դեռեւս լավ չէի տիրապետում, շփոթվեցի, ասվածը չկարողացա տրամաբանական վերլուծության ենթարկել: Ինքս ինձ մտմտացիՙ Մարալ անունով աղջիկ չեմ ճանաչում, ընդհանրապես աղջիկ չեմ բռնաբարել: Հետո ընկերներս ինձ հիշեցրին ռուսերենի շեշտակորույս «օ»-ի «ա» հնչվելը եւ որ «мораль » ռուսերենով բարոյականությունն է...

Այնտեղ էր, որ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանին բերեցին, դրանից հետո ծանոթացանք եւ մեր մտերմությունը պահեցինք: Իմ (կարծում եմ նաեւ ուրիշ ոչ մեկի) մտքով չանցավ այդ պահին, որ նա Հայաստանի 3-րդ հանրապետության առաջին նախագահը կդառնա: Ինչ որ իմ մտքով անցավ, համենայն դեպս, ցեղասպանության ուսումնասիրությունը գիտական իմ հետաքրքրությունների կիզակետում պահելու հաստատակամ որոշումն էր:

Զրուցեց ՄԵԼԱՆՅԱ ԲԱԴԱԼՅԱՆԸ