«ԱԶԳ» ՕՐԱԹԵՐԹ

ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱՑԱՀԱՅՏՄԱՆ ՓՈՐՁ

Հանդիպում սփյուռքահայ գրող եւ գրականագետ Գրիգոր Պըլտյանի հետ

Փարիզաբնակ մտավորական, գրականագետ, բանաստեղծ, արձակագիր Գրիգոր Պըլտյանի ստեղծագործությունը հայաստանյան խիստ նեղ գրական մի շրջանակի ծանոթ էր դեռեւս 80-ականներից: 1987 թ.-ից սկսած իր հայաստանյան այցերն ու շփումները լայնացրին այդ շրջանակը: «Ազգի» ընթերցողն առաջին հանդիպումն է ունենում սփյուռքահայ մտավորականի հետ, եւ մեր հարցերը շոշափում են գրողի ստեղծագործական հետաքրքրությունների ավելի անհատական, «ինտիմ» տարածքներըՙ փորձելու հասկանալ եւ մերձենալ թերեւս որոշակի գեղագիտական, մշակութային պատրաստվածություն պահանջող իր գրական աշխարհին:

Գրիգոր Պըլտյանը Բեյրութի Նշան Փալանճյան ճեմարանն ավարտելուց հետո ուսումը շարունակել է Փարիզի Սորբոնի համալսարանումՙ փիլիսոփայության ասպարեզում: Դոկտորականից հետո շուրջ 10 տարիների հրատարակչական եւ լրագրական աշխատանքներին հաջորդել է դասախոսական գործունեությունը, որ ցայսօր Պըլտյանը շարունակում է Փարիզի Արեւելյան լեզուների եւ Լիոնի Աստվածաբանական ինստիտուտներում, ուր դասավանդում է հայ մշակույթի պատմություն, արեւմտահայ եւ արեւելահայ գրականություն եւ հայ հին գրականության պատմություն:

Գր. Պըլտյանը հեղինակ է բանաստեղծական եւ արձակ բազմաթիվ ժողովածուների («Տեղագրութիւն քանդուող քաղաքի մը համար», «Վայրեր», «Մանտրաներ», «Էր», «Հակաքերթուած», «Հատուածներ հօր», «Ելք (Մանտրաներ Բ շարք)», «Սեմեր», «Հարուածը» եւ այլն) եւ գրականագիտական մի շարք ուսումնասիրությունների («Գրիգոր Նարեկացի. Լեզուի սահմաններուն մէջ», «Կրակէ շրջանակը Դանիէլ Վարուժանի շուրջ», «Տրամ», «Մարտ», «Զրոյցներ բանաստեղծութեան մասին» եւ այլն): Ստեղծագործում է հայերենով, ունի նաեւ ֆրանսերենով հրատարակություններ:

Ստեղծագործել սկսել է բանաստեղծությամբ, զուգընթաց նաեւ արձակ գործերով, 1966 թ.-ից գրել է իր «Ընթերցումները», որոնցում գրադատի ինքնօրինակ մոտեցումներով է փորձում ուսումնասիրել հայ դասական քերթվածները, մեթոդաբանական որոշակի համակարգի տեսանկյունից, գլխավորապես անցյալի գրական ստեղծագործությունների նկատմամբ նորօրյա վերաբերմունքըՙ մշակված այդ անցյալի մշակութային ժառանգությունը ներկայի մեջ ներբերելու բավականին արժեքավոր ելակետային մոտեցումներով:

Մեր զրույցը սկսեցինք մշակույթ-գրականություն, անցյալ-ներկայի հարաբերություն-հարաբերակցություն հասկացություններից, մասնավորապես գրականագիտության նկատմամբ իր մոտեցումներից:

- Որոշ չափով կկարծեմ, որ մեր քննադատությունը եւ գրականագիտությունը պետք եղած մեթոդները, հնարավորությունները չունին նոր գործերը հասկնալու: Եվ մանավանդ հաճախ մեր դասական գրողները մեզի կներկայացվին սխեմայացված մտածումներով: 1966 թ.-ին սկսա գրել «Ընթերցումները» իբրեւ գրող կամ մեկը, որ կուզեր մշտապես գրագետ (գրող) ըլլալ: Այս «Ընթերցումներուն» ընթացքին կփորձեի կատարել պզտիկ մտածման հեղաշրջում մը: Առաջին փորձս Մեծարենցի պարագան եղավ, կկարծեմ, որ խորքին մեջ Մեծարենցի ամբողջական ներկայացում մը չկար եւ անոր ներքին համակարգը տակավին չէր ուսումնասիրված: Աշխատանքը շարունակեցի Դ. Վարուժանով, Ահարոն Տատուրյանով, Ինտրայով, Սարաֆյանով: Այս «Ընթերցումները» հրատարակեցի 1980 թ. «Տրամ» խորագրով, ուր կխոսիմ մեթոդաբանական հարցերու մասինՙ ընթերցումը, անոր ենթադրյալները: Մենք չենք կրնար բանաստեղծական կամ վիպական արտադրություն կարդալ առանց հարցադրության:

- Ի՞նչ ի նկատի ունեք եւ ի՞նչ հարցերի մասին է խոսքը:

- Տարբեր գրողներու առիթով տարբեր հարցադրումներ կընեմ. Վարուժանի պարագային, օրինակ, քերթվածի խնդիրն է, որը բանաստեղծությունը չէ, այլ պոեմն է: Վարուժանի գործերուն մասին հետագային գրեցի «Կրակէ շրջանակը», որուն նյութը շատ հստակ է. Վարուժանի բանաստեղծությունը ենթարկել մանրազնին քննության եւ կարդալ համակարգային կերպով: 4 գործերը կարդալ իբրեւ ամբողջական համատեքստ մը, թե ինչպես Վարուժանի գործը կարձագանքե Եղեռնի թեմային եւ փորձեցի կապել նաեւ հեթանոսության հարցը: Իմ խնդիրն այն էր, թե ինչպես այս այլազանություն ունեցող բանաստեղծությունը կկազմե մեկություն, ամբողջություն մը, եւ որ պետք է կարդալ իբրեւ մեկ տեքստ, այս էր իմ մեթոդաբանական մտահոգությունը: Կփորձեի նաեւ ցույց տալ, թե Վարուժանի գործը ինչպես կզետեղվի ժամանակի մտահոգություններու մեջ: Հեթանոսությունը Վարուժանին հատուկ բան մը չէր, այլ ամբողջ եվրոպական բանաստեղծության մեջ տարածված շարժում մըն էր, եւ Վարուժանն ինքն ալ իր կարգին ժամանակին կհետեւիՙ ոչ թե անոր ազդեցության տակ, այլ հատուկՙ հայկական ավանդության սահմաններուն մեջ: - Պրն Պըլտյան, 20-րդ դարասկզբի արեւմտահայ գրողներին ձեր անդրադարձներըՙ ամփոփված «Տրամ» հատորի մեջ, իրենց մեթոդաբանական ուսումնասիրությունների շարունակությունը դրսեւորում են մեկ այլՙ հայ քերթողական արվեստի բոլոր ժամանակների հանճարիՙ Գր. Նարեկացու «Լեզուի սահմաններուն մէջ»:

- Կկարծեմ, որ Գր. Նարեկացին հայ բանաստեղծության մեջ անշրջանցելի հեղինակ է, այսինքն ով Նարեկացիի գործին հետ շփում չէ ունեցած, անոր ոլորտեն չէ գրավված, հայ գրականության հետ առնչություն չունի: Ինձի համար Նարեկացին կկազմե տեսակ մը հայ գրականության հիմնաքարերեն մեկը: Բայց ինչպես խոսիլ այդ գործին մասին այսօր, ոչ թե իբրեւ աղոթք, կամ բարձի տակ դրվելիք գործ: Ահա այս մեկնակետեն սկսած եմ ուսումնասիրել Ողբը, կրկնումի (եւ ոչՙ կրկնության) գաղափարը, ինչո՞ւ, օրինակ, Նարեկացին կկրկնե:

Իմ հայեցակետն այն է, որ ընթերցումը կամ քննադատությունը չպիտի պարզեցնեն գործերը, այլեւՙ մտածումը պետք է բարդանա, այլապես քննադատությունը կդառնա բարդ գործերը պարզի վերածելու դժբախտ աշխատանք մը, մինչդեռ պետք է գործերուն հետ մեր շփումի ընթացքին գործերը հարստացնենք եւ նույն ատեն մենք հարստանանք: Այս փոխադարձ հաղորդակցությունը անհրաժեշտ է, որպեսզի ինչ-որ մենք ավանդություն կնկատենք, դառնա կենդանի, գրեթե այսօրվան գործ մը, պահպանելով իր տարբերությունը մեզմե: Մենք չենք կրնար ըսել, թե Նարեկացիի գրաբարն այսօրվան հայերենն է, անշուշտ, տարբեր են, սակայն անոր դրած հարցերը կրնան մեր հարցերու պատասխաններն ըլլալ: Փոխադարձ հարաբերությունը ներկային եւ անցյալին կազմավորիչ է ներկային համար, եւ կարող ենք մեր ներկան հասկնալ անցյալի հետ շփում ունենալով: Իմ աշխատանքը երբեք անցյալեն խզվելու աշխատանք չէ եղած, այլ անցյալի գրականությունը խորացնելու եւ զանցելու, այսինքն, թե հիշել, թե մոռնալ, եթե կուզեք նույն ատեն մոռնալ զայնՙ բերելով նորեն ներկային: Գրականագիտության նպատակը գիտությունը չէ, բանասիրությունն ալ չէ, այլ գործերու բովանդակության ուսումնասիրության եւ անոր բացահայտումն ընթերցողին, այնպես որ ընթերցողը զանոնք տեսնե իբրեւ նոր գործեր, այսինքնՙ ընթերցումը կնորոգե գործերը:

- Սակայն նման պարագայում գրականագետի սուբյեկտիվիզմը (աշխարհընկալումը, ճաշակը, մոտեցումը) արդյոք գերակշռող դեր չի՞ կարող ունենալ:

- Գրականագետը չի կրնար մոռնալ իր ես-ը եւ պետք չէ մոռնա իր ես-ը եւ իր ժամանակը: Կեղծ է մտածել, որ մենք կրնանք մեր ժամանակեն դուրս ըլլալ, հետեւաբար գրականության այդ խաբկանքը, թե ինքն օբյեկտիվ պիտի ըլլա, հնարավոր չէ, սակայն գրականագիտությունն ունի վերացական խոսքերու օբյեկտիվ ըլլալու ձգտումներ, որոնք կրնան արդարանալ որոշ չափով, բայց խորքին մեջ ենթակայական են եւ կրնամ ապացուցանել, որ ավանդական մեր գրականագիտությունը պարզապես կրկնություններու ամփոփում մըն է, տեքստի նորոգում չէ, եւ ավանդության հետ կենդանի հարաբերություն չէ: Իմ մոտեցումը գրականագիտական, ավանդական մոտեցում չէ: Ես բանասիրական մտահոգություններ չունիմ, բանասիրությունը գուցե անհրաժեշտ է, բայց իմ մոտեցումը ատիկա չէ:

Վերջին շրջանին գրեցի նաեւ «Մարտ» հատորը, որ 19-20-րդ դարերու հայկական արձակի մասին է, գլխավորապես արեւմտահայն է իմ կալվածս:

- Կարծեմ, վերն ասածում նկատի ունեք նաեւ արեւելահայ գրականագիտությունը:

- Այո, քանի որ արեւելահայ գրականագետները կգրեն նաեւ Սիամանթոյի, Վարուժանի, Մեծարենցի մասին, եւ ես հաճախ ատոնք անբավարար կնկատեմ, քանի որ ատիկա չափազանց ավանդական եւ հին է, անոր քով Հակոբ Օշականի քննադատությունը շատ ավելի նոր է: Ես Օշականի քննադատությունն ալ խնդրո առարկա կդարձնեմ, ան ալ ունի դրական եւ ժխտական կողմ:

- Ինչպիսի՞ն են ձեր մոտեցումներն այդ խնդրին:

- Չկա գործ մը արեւմտահայերենով, որու մասին Հ. Օշական կարծիք հայտնած չըլլա: Օշական գործերուն հանդեպ ունի կեցվածք, այդ գործերը լավ կճանչնա եւ հաճախ շատ լավ կրնա հասկնալ տալ իր կարծիքը: Բայց Օշականի հետ բանավեճ ընելն իմաստ չունի, ինչպես կընեն այստեղ գրականագետները, պարզապես պետք է գիտնալ եւ քննության առնել Օշականին դրույթները: Օշականը, օրինակ, Երվանդ Օտյանի «Անիծեալ տարիները» կնկատե թերթոնային անկարեւոր բան մը: Ես կհարգեմ իր կարծիքը, բայց համաձայն չեմ իր հետ: Ինձի կմնա ապացուցել, որ Օտյանի հուշագրությունը մեծ աշխատանք մըն է, որուն նմանը մենք չունինք, դժբախտաբար: Եվ Հ. Օշական, ինքն ալ ինչո՞ւ չէ գրած այն տարիներու կյանքը, որ անցուց Պոլիսՙ գաղտնի. 1915-1917 թթ., որովհետեւ չափազանց դժվա՞ր էր: Իսկ Օտյանն ինքը գրեց, ասիկա պզտիկ արժանիք մը չէ, շատ մեծ արժանիք է, եւ Օտյանի գործն ինձի համար շատ կարեւոր գործ մըն է: Իմ «Մարտ» հատորին մեջ Օշականին հետ երկխոսություն կծավալեմ: Օշականի քննադատության հետ մեր կապն այսօր չի կրնար ըլլալ պարզ քննադատական հարաբերություն մը, Օշականն ունի իր սիստեմը, որուն մեջ գործերն այլ կերպ կարժեւորվին:

- Հետաքրքրական էՙ գրականագիտական ձեր մեթոդաբանական մոտեցումները, հայեցակետերը ձեր իսկ ստեղծագործությունների վրա ունենո՞ւմ են արդյոք ազդեցություններ, եւ ինչպե՞ս ինքներդ կմեկնաբանեք ձեր ստեղծագործական ընթացքներըՙ բանաստեղծականի եւ արձակի տարածքում, եթե այսպես ասած ինքնադատումի փորձ անեք:

- Բանաստեղծություններուս կալվածն ունեցավ բազմաթիվ փուլեր եւ իմ ամեն մեկ հատորն առանձին միավոր մըն է, որ ունի իր թեմատիկ միությունը, ինչպես, օրինակ, «Վայրերը», որ ունի մեկ պրոբլեմՙ ինչ է Վայրը դուրսն ապրող հայուն համար, օտարության, տեղի խնդիրը, ինքնության խնդիրը, բայց նաեւ բանաստեղծության վայրը: Բանաստեղծությունը միայն հոգեկան վիճակներ կամ զգացումներ արտահայտելու տեղ չէ, ատոնք բոլորը հնարավոր են, եւ շատերը ատոնք լավ կընեն: Իմ աշխարհը չէ, ինձի համար գրելը պրոբլեմ է. ինչո՞ւ կգրենք, ինչո՞ւ պիտի գրենք, ի՞նչ նպատակով: Բանաստեղծություն գրելը մտային աշխատանք մըն է, հոգիի աշխատանք մըն է, ներքին աշխատանք մըն է, բանաստեղծության մեջ ողջ մարմինը կա. բերանը, ականջը, հոտառությունը, ռիթմը, այս բոլորը միասին հարցում են եւ բանաստեղծությունը պատասխան է այս կացության:

«Վայրերը» եւ այդ շրջանի իմ բոլոր գործերն այս հարցերը կդնեն: «Մանտրաներ»-ու պարագային, օրինակ, երկար բանաստեղծության ֆորմը կփորձեի, ամեն հատոր մեկ թեմայի շուրջ է, իր զանազան շերտավորումներով: Երկրորդ մանտրան, օրինակ, սեռային բանաստեղծության թեման կշոշափե: Վահե Օշականը նույնիսկ կըսեր, որ պոռնոգրաֆիական բանաստեղծություն է: Այդ մարդիկ կմոռնան, որ այնտեղ կա սրբազան լեզու, կա մարմին, մոտենալու ձեւ, որ իր մեջ ունի սուրբ բարբառի մասնիկներ: Միայն պոռնոգրաֆիականն առնել ճիշտ պիտի չըլլար, մանավանդ հետագային գրած եմ ուրիշ մանտրա մը, որ կառնե քնարական սերը, մեկ ուրիշին մեջՙ Հայաստան ճամփորդությունը, Հնդկաստանը, այսինքնՙ տեղերը կստեղծեն հնարավորություններ եւ գաղափարներ կուտան: Բանաստեղծության մեջ կա զգացողության մասը, պատկերը, ռիթմը, վերջինս շատ կարեւոր է, բանաստեղծությունը մեռած կըլլա, եթե ռիթմ չունենա: Ռիթմը հոգին է, կենդանի մարմինն է բանաստեղծության:

- Ինչպե՞ս եւ ինչո՞ւ անցաք արձակի ժանրին, բանաստեղծությանՙ ձեր առջեւ դրված էսթետիկական խնդիրները, կարծեմ, շատ տարբեր են, գլխավորապես վերհուշի միջոցով ստեղծած գեղարվեստական արձակի այն միջավայրից, որում կարեւորվում է հայկական ավանդույթների եւ հայի ինքնության խնդիրը տարագիր իրականության մեջ:

- «Մանտրաներ»ուն մեջ մտած էին իրական առօրյայի շեշտեր, կամաց-կամաց սկսած էի գործածել սովորական, խոսակցական արեւմտահայերենի տարրեր: Ատիկա առիթ մը եղավ, որպեսզի ես կարողանամ իրագործել հին ծրագիր մը, որ սկսած էի 1972 թ.-ին, որն ուներ պզտիկ պատում մը: Մեր մեծ մայրերուն պատմությունները աքսորի, օտարության, որբության, որ ընտանեկան պատում կկոչենք, եւ որոնք ժամանակին փորձած էի եւ չէի հաջողած, որովհետեւ կարծեմ հասուն չէի բավականին: Առաջին անգամ փորձեցի «Սեմեր»ով, երբ որ զանազան տիպարներու ընդմեջեն ուզեցի վերականգնել աշխարհն այն մարդոց, որ ես ճանչցած եմ մանկությանսՙ Բեյրութի մեկ թաղամասըՙ 1945-69 թվականներուն: Այն մանրաշխարհը եւ այդ մարդոց պրոբլեմները եւ նաեւ այդ պատմողը, որ ինքն ալ կամաց-կամաց պատմության մաս պիտի կազմե: Այս շարքն ունի 5 հատոր («Սեմեր», «Նշան», «Պատկերը», «Անունը լեզուիդ տակ», «Հարուած»): Ինձի համար այդ արձակները կոմպոզիցիաներ են եւ ունին իրենց ներքին օրենքները, ինձի համար վեպն արվեստ է, պետք է ունենա իր ուրույն օրենքները: Բանաստեղծության օրենքները եւս կգործեն արձակին մեջ, թեեւ բանաստեղծությունը ես-ով գրվող բան մըն է, մինչդեռ արձակն ունի ավելի ընդարձակ հնարավորություններ, եւ գործածած լեզուն յուրահատուկ է, որովհետեւ բազմաթիվ շերտեր ունի իր մեջՙ այդ լեզուն գոյություն չունի իրականության մեջ, ան հորինված է, թեեւ կգործածվի ամենօրյա հարաբերություններու մեջ: Բայց միեւնույն ատեն գրողը պետք է ստեղծե երկրորդ լեզու մը, որ լանգաժ կկոչվի, եւ կհակադրվի լանգին եւ ան յուրահատուկ երկրորդ լեզուն է, զոր ամեն գրող կստեղծե, եւ ունի իր կոդը, նույնքան անհրաժեշտ արձակի, բանաստեղծության, որքան գրականագիտության մեջ:

- Գրողի անհատական լեզվից անցում կատարենք գրողի ստեղծագործության լեզվին, ինչպիսի՞ վերաբերմունք ունեք օտարագիր հայ գրողների ստեղծագործական «պատկանելության» խնդրին:

- Այս հարցը սկսավ սերնդափոխության ատեն (նկատի ունի 1915 թ.-ի 3-րդ սերունդը-խմբ.), երբ հայերեն գրողներու թիվը սկսավ նվազիլ: Եթե լեզուն կբնորոշե գրականություն մը, անոնք ամերիկյան գրականության կպատկանին (Սարոյանը, Պ. Բալաքյանը եւ մյուս անգլիագիրները-խմբ.), եթե սահմանենք այս երեւույթն իբրեւ գիտակցության երեւույթ, երբ մեկը ինքզինք կդավանի հայ, կդառնա ամերիկահայ գրականություն:

Բայց կա կարեւոր մի հանգամանք, որ սփյուռքահայ գրականությունը կբնորոշե, որուն մեջ միշտ երկու լեզուները կան: Ես հայերեն կգրեմ, բայց ֆրանսական կրթություն նաեւ ունիմ, եւ այդ երկու լեզուները քով-քովի են եւ անոնք մրցումի մեջ են միշտ: Այդ լեզուները (անգլերեն, ֆրանսերեն, իտալերեն, արաբերեն եւ այլն) սփյուռքահայ մարդու մեջ կստեղծեն ներքին ինքնության երկվություն: Այդ երկվության խնդիրը կկազմե սփյուռքահայ գրականության հատկանիշներեն մեկը եւ այդ երկվությունը կենթադրե, որ սփյուռքահայու մեջ օտար մը կա: Ես-ն ունի հայու եւ օտարի երեսներ եւ այդ երկուքն իրարու հետ կշփվին անդադար եւ երկու լեզուները երբեմն կրնան խառնվիլ, այսինքնՙ սփյուռքահայը երբեք կարելի չէ նկատել իբրեւ մեկը, որ ունի մեկ ինքնություն:

- Պրն Պըլտյան, թեեւ շատ չարչրկված, բայց թերեւս անշրջանցելի եւս մեկ հարց. ի՞նչ եք խորհում մեր ժողովրդի ճակատագրականՙ բազմաթիվ ասպեկտներով երկփեղկվածությունների մասինՙ լեզվական, մշակութային, ուղղագրական:

- Մենք ունինք 2 բարբառ, գրական 2 լեզուներՙ արեւմտահայերեն եւ արեւելահայերեն, որոնցմե մեկը պետական լեզու կնկատվի, թեեւ Հայաստանի Հանրապետության պետական լեզուն արեւելահայերենը չէ, այլ հայերենն է, պետք է ճշտել ասիկա: Ունինք հին հայերենըՙ գրաբար լեզուն եւ բազմաթիվ բարբառներ Հայաստանի մեջ: Լեզվի այս զանազանությունները իրարու հակասող երեւույթ չեմ նկատեր, այլՙ հարստացնող: Ճիշտ է, որ արեւելահայերենը որոշ զարգացում ունեցավ եւ հիմա երկու լեզուներն իրարմե բավականին սկսած են հեռանալ: «Մեկ ազգ, մեկ մշակույթ»-ը, որ կհոլովվի հաճախ, լոզունգ է միայն, խորքին մեջ մեկ ազգ թերեւս, բայց մեկ մշակույթՙ չէ՛, մշակույթներՙ համաձայն եմ: Մեկ լեզու պիտի ըլլա՞ր, այդ ալ անհրաժեշտություն մը չէ: Ուրեմն այդ լոզունգներեն անդին կարեւորը, կխորհիմ, այն է, որ կրնան երկուքը իրար հասկնալ, երկու մշակույթները, երկու լեզուներն իրարու հետ կենակցիլ: Արեւմտահայերենը դժբախտաբար հոս պետք եղածին չափ ներկա չէ, օրինակ, դպրոցական համակարգին մեջ պետք է տրվեր սկիզբեն եւ շատ կանուխեն, եւ չտրվեր իբրեւ ախպարիկի լեզու, այլ տրվեր ամբողջական մշակույթի մը լեզու: Հեռատեսիլեն, մամուլեն արեւմտահայերենը տրվեր իբրեւ բնական լեզու մը: Այս բոլորը պիտի նպաստեին, որ մեր ժողովուրդին երկու հատվածները իրարու հանդեպ հարձակողական կեցվածք չունենային, փոխանակ հակադրվելու, պիտի համադրվեին, պիտի համարկվեինք, քանի որ ներկա Հայաստանի պայմաններն այնպիսին են, որ շատ սփյուռքահայեր այստեղ կուգան եւ հակառակը: Այս փոխադարձ տեղափոխություններն անպայման ժխտական չեն, կրնան ստեղծել նոր տեսակի երեւույթ մը, թերեւս նոր տեսակի լեզու մը, որ այս երկուքը կրնա համադրել իր մեջ:

Ուղղագրության խնդիրը տարբեր խնդիր մըն է: Ինձի համար հստակ պարագա մը կա: Ան, որ փոխած է իր ուղղագրությունը, պետք է վերադառնա իր տեղը: Գուցե արեւմտահայերն ալ պետք է որոշ չափով փոփոխություններ ընեն, փոխադարձ հասկացողության լավագույն եզրերը գտնեն: Կխորհիմ, որ հարցն ավելի իդեոլոգիական, քաղաքական երեւույթ է, քան թե զուտ լեզվաբանական: Նախ պետք է լեզվաբանները դուրս դրվին այս հարցեն: Ուղղագրությունը ազգի մը ավանդության, մշակույթին, պատմությանը պատկանող երեւույթ մըն է, ընդհանուր համաձայնության մը ենթակա: Ուղղագրությունը կոդի խնդիր մըն է, մենք պետք է համաձայնինք ընդհանուր կոդի մը շուրջը, ինչպես այբուբենը ստեղծելու պարագային: Ինչու Մաշտոցը չգործածեց լատինական, հունական այբուբենը, պարզապես կոդ մը ստեղծեց իր լեզվին համար, որ այդ լեզվի մարդիկ իրարու հետ հաղորդակցվին այդ կոդով, ուղղագրությունն այդ է, ոչ ավելի, ոչ պակաս: Պիտի ընդհանուր համաձայնության գալ, առանց մեկը մյուսին նկատմամբ առավելություն հանդես բերելու, նույն կոդով իրարու հետ խոսելու, բառերը նույն ձեւով տեսնելու:

Առավելաբար, եթե բարբառներն անդադար խոսվին միասին, կամաց-կամաց ավելի հաշտ կըլլանք, փոխանակ ինձի երիտասարդ մը ըսելու, ինչ էՙ գրաբար կխոսիս, չեմ հասկնար: Բայց ես ալ նույնը կրնամ ըսել իր գեշ արեւելահայերենին համար, որովհետեւ մարդիկ հոս արեւելահայերենը գեշ կխոսին:

- Եվ ինչպիսի՞ տպավորություններ ունեցաք այս այցելությունիցՙ լեզվական, մշակութային, առօրյական, բարոյական, ինչպիսի՞ էական փոփոխություններ նկատեցիք:

- Վերջին տասը տարիներու ընթացքին Հայաստանի մեջ հայտնվեցավ ուրիշ խավ մը: Նախկին մշակված խավն անհետացավ, գնաց կամ տեղափոխվեցավ, եկավ ուրիշ խավ մը, որ ավելի հարուստ է, իշխանական որոշ լծակներ գրաված եւ, անշուշտ, կխոսի խառն բարբառով: Լեզվի մը ներքին փոփոխությունները արտաքին պայմաններու բերմամբ կրնան նաեւ օրինաչափ դիտվիլ, այնպես կպատահի, որ լեզվին մեջ հանկարծ ուրիշ շերտեր ավելի կակտիվանան, ավելի գործուն կդառնան, քան նախորդները: Հարցն այն է, որ հավասարակշռություն մը պետք է գտնել եւ մանավանդ ուշադիր ըլլալ հեռատեսիլի, թերթերու մեջ: Այսինքնՙ լեզվական կոդ մը հաստատվի, համաձայնություն մը, որ այս շատ արագ փոփոխվող լեզուն մեզ չտանի Ափրիկեի մակարդակին: Որովհետեւ շատ փոփոխվող լեզու մը վտանգավոր է այն իմաստով, որ 20 տարի վերջ չես ճանչնար նախկին լեզուդ:

Վերջին անգամ եկած էի երկու տարի առաջ, փոփոխություններն ակնհայտ են: Երեւանի կեդրոնը նկատի չունիմ անպայման, մարդոց ընդհանուր մտայնությունը ավելի փոփոխության ենթարկված է, այն տպավորությունն ունիմ, որ ընկերային շերտերն ավելի հաստատուն են, ավելի խտացված: Չեմ կրնար ավելի խոսիլ քաղաքական, ընկերային երեւույթներու մասին, որովհետեւ 15 օրը բավարար չէ, եւ բացի այդ ես լավ տեսնող մը չեմ: Քիչ մը դուրսեն կտեսնես եւ տեսածդ անպայման ճիշտ չես հասկնար: Հայաստանի երեւույթը շատ բարդ երեւույթ մըն է, երբեմն կթվի քաոս, երբեմն շատ լավ համակարգված, ո՞ր մեկը ճիշտ էՙ չես գիտեր...

Զրուցեց ՄԵԼԱՆՅԱ ԲԱԴԱԼՅԱՆԸ