«ԱԶԳ» ՕՐԱԹԵՐԹ

«ԿՈՄԻՏԱՍՆ ԻՆՔԸ ԿՈՄԻՏԱՍ ՉՈՒՆԵՐ...»

Զրույց կոմպոտիզոր Տիգրան Մանսուրյանի հետ

Մեր իրականության մեջ ապրում եւ ստեղծագործում են մարդիկ, որոնք որքան ժամանակի մեջ, նույնքան դուրս են դրանից: Նրանք ապրում են ներքին ինքնատիպ կյանքով ու դժվար են դիմագրավում ու դիմանում իրենց հոգեկերտվածքին օտար բարքերին ու կանոններին: Մեծ հաշվով, սակայն, ժամանակը նրանց ճշմարտությունն է դավանում, որովհետեւ դրանք բխում են հավիտենականության ակունքներից: Մաշտոցի ու Կոմիտասի, Նարեկացու եւ Սարյանի, մեր հեռավոր ու մոտ անցյալի հոգեւոր ժառանգությունը մեզ փոխանցողի, զարգացնողի հանձնարարությունն այսօր էլ սակավաթիվներին է տրված: Նրանցից մեկը Տիգրան Մանսուրյանն է, որ այսօր մեր կողքին ստեղծագործում է լուռ առանձնության սահմաններում: Մեր շուրջն այսօր կույր տեսողություն կա ծաղկող, մենք անաղմուկ ճշմարտությունների ու արժեքների հանդեպ սոսկալի պապանձվող ենք դարձել, համակերպված ամբոխային ճաշակինՙ ավելին քան պահանջում է իրականությունը, դրան աններելիորեն մերձ...

Տիգրան Մանսուրյանն այս տարվա փետրվարին դասվեց դասական երաժշտության լավագույն ստեղծագործողների հնգյակում, եւ նրա ստեղծագործությունը ներկայացվեց Լոս Անջելեսում կայացած «Գրեմմի» միջազգային փառատոնի մրցանակաբաշխությանը: Վերջերս «Սարգիս Խաչենց» հրատարակչության ստեղծածՙ հայաստանյան մշակութային իրականության մեջ առաջին երաժշտական մատենաշարի մտահղացմանը, նախապատրաստական աշխատանքներին մեծապես նպաստել են կոմպոզիտորի խորհուրդները, որը եւ խմբագիրն է մատենաշարի եւ «Կոմիտաս վարդապետ. Ուսումնասիրութիւններ եւ յօդուածներ» անդրանիկ հատորի: Մի քանի օր առաջ լույս աշխարհ եկավ Մանսուրյանի ստեղծագործությունների նոր CD, որ թողարկել է աշխարհի ամենանշանավորՙ մյունխենյան ECM ձայնագրման ստուդիան: Սա Տ. Մանսուրյանի 3-րդ CD-ն էՙ թողարկված նույն ընկերության կողմից, որոնցից նախորդ երկուսի առիթով արձագանքներ եղան «Նյու Յորք Թայմզ», «Բոստոն-Գլոբ» եւ այլ թերթերում եւ բազմաթիվ լեզուներով:

Այս առիթներով էր պայմանավորված Տիգրան Մանսուրյանի հետ մեր հանդիպումը, որը կայացավ մի երեկոՙ 5-րդ հարկի իր տան բացօթյա պատշգամբում: Բակում խաղացող երեխաների ստեպ-ստեպ բարձրացող ու մարող ձայների, վերումՙ մթնող երկնքի թույլ կայծկլտումների, ավելի ուշՙ անձրեւի կաթոցքների ուղեկցությամբ ընթացավ մի զրույց, որն ավելի շատ արվեստագետի հոգու ու մտքի անկեղծ պահերի լուսավոր առկայծումներ էին, երբեմն մենախոսություն հիշեցնողՙ շատ գեղեցիկ, երազային, որոնց մեծ մասը չի հրապարակվում այսօր: Ինքը խոսում էր մտասույզ, դանդաղ, հաճախ էր լռում, միտքը թողնում կիսատ, երբեմն սեւեռուն նայում, երբեմն հայացքը դեպի ներքեւ, խորը հոգոցներ արձակում, ասես մի տեսակ խոստովանություն մի գիշերվա մեջ, ժամանակի առաջ...

Սովետական իրականությունն ուներ մի երաժշտական գեղագիտություն, արժեքավորման համակարգ եւ դրա շուրջ գործնական աշխատող ինստիտուտ, որն ապահովում էր այդ գեղագիտական հիմքի վրա գոյացող երաժշտական կյանքը: Հիմա դրա հետքն անգամ չկա, բայց չկա նաեւ դրան փոխարինելու եկած որեւէ ամբողջական ծրագրային հենք: Տպավորությունն այն է, որ կատարյալ տարերային վիճակ է, եւ թե գեղագիտությունը, թե արժեքավորման համակարգն ապագայի բաներ են: Այսօր պիտի այս տարերքը լինի, նոր երեւույթներ պիտի հանդես գան, լսարանը ողողվի սիրողական երաժշտությամբ եւ դասական երաժշտության շուրջն էլ շատ տարօրինակ սկզբունքներ գործեն միաժամանակ:

Երեւի թե այս բաց դռների տասնամյակները բնական են, պիտի լինեն սրանք, գեղագիտության նախկին չափանիշները , բոլորը հիմա մի համատեղության մեջ ենՙ անցյալի արժեքները, այսօրվա ստեղծված շուկան, միաժամանակ են բոլորը եւ բոլորը պահանջատեր են, յուրաքանչյուրն իր կողմն է ուզում թեքել ժամանակի ուշադրությունը: Եվ չկա բացարձակ երեւույթները համակարգող մի ուժ: Հավանաբար, կյանքի այս հորձանքը շատ ավելի ուժեղ է, քան դրանց դիմագրավող որեւէ մտքի արտահայտություն: Սովետական տարիներին ստեղծված երաժշտական կրթական ցանցը զարմանալի հեշտ փուլ եկավ, ոչ թե կառույցը, այլ հասարակական այդ շերտի համախմբվածությունը երաժշտության շուրջ, որովհետեւ դրա հետեւում մարդը չկար, կար գաղափարախոսություն, որը իրական մարդուն չէր ուղղված:

- Ձեր ստեղծագործությունը պարտադրվե՞լ է արդյոք այդ գաղափարախոսությանը:

- Սիստեմի զավակը չէի, երբեք չեմ եղել: Բայց այդ կյանքը, այդ շրջանն ապրելը մի ամբողջ ակադեմիա էր: Պետք էր մի ծրագիր գոնե ունենայիրՙ դրա կարեւոր կետերն իրագործելու ուղղությամբ ճիշտ ապրելու համար: Սովետ էր, խաղի կանոններն իրենցն էին, եւ պարտադիր պետք է խաղայիր այդ խաղը: Ես այդ կանոնները անգամ չէի ընդունում, ո՜ւր մնաց խաղայի: Ես իմ խաղի կանոններն ունեի: Աստված կար, մշակույթ, հոգեւոր արժեքներ կրող մարդիկ կային էն աշխարհում, իմ կանոնները նրանց հետ էին համաձայնեցվածՙ Կոմիտասը, Շոստակովիչը, Ստրավինսկին, Բեթհովենը, Չարենցը, Սարյանը, Ֆոլկները...

- Գաղափարական պարտադրանքն այլեւս չկա, եւ ազատությունն ամենահամարձակ դրսեւորումներ է այսօր ունենում ամեն ասպարեզում, արվեստի գեղագիտական չափանիշները տարօրինակորեն խախտվում են: Ստեղծագործողի համար ժամանակները նպաստավո՞ր են արդյոք:

- Պետք է հասկանալ, որ մենք հիմա ապրում ենք սովետական իշխանության արմատախիլ արված ծառի վիճակով եւ երկար այսպես մնալու ենք, իլյուզիա չունենանք. մենք սովետական իշխանության շարունակությունն ենք այս ձեւի մեջ...

Այսօրվա երաժշտական իրականությունն իրոք խայտաբղետ է, երբեմն իրարամերժ գեղագիտությունների մակարդակով: Բայց եւ առհասարակ լուրջ բաները շատ փոքր թվով մարդկանց համար են, եւ հարկավոր է ճիշտ գնահատել երեւույթները, ժամանակը հասկանալ: Մտավորականներից քանիսի՞ն կտեսնեք մեր համերգասրահներում, լուրջ երաժշտություն լսելու պահանջ ունեցող քանի՞սը կլինեն: Այնքան քիչ են, որ ցավում եմ: Մեր մտավորականության այդ դասը երաժշտության հետ երբեւէ կապված չի եղել:

- Կա՞ն արդյոք որոշակի պատճառներ:

- Մի կետ կա, որի շուրջը շատ երկար եմ մտածել: Մեզ համար գրականության դերը մի բան է, բոլորովին ուրիշ է երաժշտության դերը: Մենքՙ հայերս, գրականության հանդեպ պարարտ ենք, երաժշտության նկատմամբ այդպես չենք, թատրոնի նկատմամբ պարարտ ենք, գեղանկարչությանՙ ոչ: Այնպիսի պարարտություն, ինչպիսին Ֆրանսիան ունի գեղանկարչության հանդեպ կամ Իտալիան. այդ ժողովրդի եւ այդ արվեստի միջեւ շատ մտերիմ կապ կա: Այն հարցերը, որ ունենքՙ գոյաբանականՙ մարդ, տիեզերք, կյանք, մահ, առեղծվածներ, հոգեւոր աշխարհ, մենք երաժշտությանը չունենք ուղղելու: Այդ հարցերը մենք ուղղում ենք գրականությանը: Մեզ համար երաժշտությունը զարդանախշ է, գերմանացու համար ճիշտ այդ հարցերի պատասխանների կենտրոնն է, քան որեւէ այլ արվեստ: Այդ հարցերը նա Բախին ունի տալու, Բեթհովենին, Բրամսին ունի տալու: Մենք ունենք ակնթարթներ արժեքների, եզակի ձեռքբերումներ:

- Աշխարհագրությամբ, բարքերով, սովորույթներով լինելով ավելի արեւելյան, մշակութային մեր կողմնորոշումն, այնուամենայնիվ, արեւմտյան է:

- Մենք արեւելք-արեւմուտք մշակույթների միջեւ ենք, մեր պարագային դա շատ լուրջ խնդիր է: Եթե երեք հարյուրամյակ ետ գնանք, մեր իրականության մեջ կոմպոզիտոր երեւույթը չի եղել է, ոչ էլ դրա անհրաժեշտությունն է եղել: Լավագույն դեպքում աշուղն էր, որ իր մեջ համադրել է ե՛ւ կոմպոզիտորի, ե՛ւ բանաստեղծի, ե՛ւ երաժշտի, ե՛ւ հրապարակախոսի հատկանիշները: Կոմիտասը շատ բարձր գնահատական է տվել աշուղներին: Նրանք զարգացրել են երաժշտական հռետորական արվեստը եւ այս հենքի վրա ասերգության արվեստը, որը հրաշալիորեն դրսեւորված է մեր հոգեւոր երաժշտության մեջ. խոսել երգելով եկեղեցում, խոսել երգելով աշուղի կողմից: Կոմիտասը տեսել է այդ ընդհանրությունները: Պատահական չէ, որ նա եկեղեցում անցավ երաժշտական ակադեմիական դպրոցը, ապա դուրս եկավ եւ ժողովրդականը բերեց դեպի ակադեմիական կառույց: Նա աշխարհիկ եւ հոգեւոր երաժշտությունը միմյանց շատ մերձ էր համարում, որովհետեւ դրանց ներքին կառուցողական սկզբունքները նույնն են:

Արեւելքը կոմպոզիտոր երեւույթը չի ճանաչել, արեւելյան երաժշտությունը կոմպոզիտորական դպրոցով չի անցել: Կոմիտասը հայ այն եզակի երաժիշտներից է, որ իրականություն է բերում կոմպոզիտորի ըմբռնումը, եւ այսօր արեւելք-արեւմուտք փոխհարաբերության երաժշտական հոգեբանության դրոշմը հարթեցնողը Կոմիտասն է եւ նրանից սկիզբ առնող կոմպոզիտորական դպրոցը:

Իսկ առհասարակ հայ հոգեւոր երաժշտությունը V դարից սկսած եղել է այն արժեքային հիմքում, որ ծնել է Բախ: Մենք կայինք այնտեղ, որտեղ պիտի գոյանար Բախըՙ երաժշտական արտահայտչաձեւերով, երաժշտական ելեւէջների սիմվոլիկայով: Մեր եկեղեցական երաժշտությունն ուներ իր որոշակի տեսական հիմնավորումներըՙ իբրեւ հղկված, զարգացած մշակույթ: Հայ հոգեւոր երաժշտության մեջ Քրիստոս բառին նախորդում է եռահնչյուն, եռավանկ բառ, ապա հաջորդող Աստված բառի շուրջ հսկայական ձայնածավալ, ձայնային խաղեր, օրնամենտներ են գոյանում: Մեր հոգեւոր երաժշտության մեջ սա կայացած ավանդույթ է եղելՙ զարդարել կարեւոր բառերը ձայնազարդարուն միջոցներով: Դա արեց նաեւ Եվրոպան իր հոգեւոր երաժշտության մեջ:

Այսուհանդերձ մենք ունենք երկու ափերը մշակույթի, գոյություն ունի արեւելք-արեւմուտք այդ ճեղքվածքը, մանավանդ մեր պատմական անցքերը, մեզ շրջապատող երկրների բիրտ ներկայությունը, այս ամենը կան, գոյություն ունեն, ոչինչ չես կարող անել դրա հետ:

- Եվ, բնականաբար, ազդեցություն ունենում է ինչպես մեր կյանքի, այնպես էլ մշակույթի վրա:

- Անկասկած, դա այսօր մեր շրջապատն է, մենք դրա մեջ ենք ապրում:

- Իսկ ինչպե՞ս եք այդ միջավայրում ստեղծագործում, դժվար չէ՞:

- Բա Կոմիտասն ինչպե՞ս արեց: Կոմիտասն ինքը Կոմիտաս չուներ: Ինքը ո՞նց դիմացավ: Շատ դժվար բան է Կոմիտաս լինել, դաժան բան է, բայց քանի որ կա արդեն ինքը, շատ ավելի հեշտ է նրանից հետո... Ես ունեմ ինձ համար լեզվական դաշտՙ հայոց լեզվի դաշտը, ունեմ Հայաստան բնապատկերըՙ Արարատը, Արագածը, մեր ճանապարհները, դրանց շուրջ այգիներըՙ հրա՜շք, ունեմ մշակութային անցյալի արժեքները:

Բայց պետք է ընդունել նաեւ , որ այսօր ինքնորոշվելու հնարավորություն է տրվել, կյանքը տնօրինելու ազատորեն, այդ առումով սա լավագույն ժամանակն է, որ լիակատար ազատություն է տրված ստեղծագործողին :

- Եվ ինչպե՞ս եք տնօրինում այդ ժամանակը, ինչի՞ վրա եք աշխատում հիմա:

- Գրում եմ մի գործ ջութակի եւ լարային նվագախմբի համար: Լոնդոնից ջութակահար-մենակատար Լեւոն Չիլինգիրյանի պատվերով է գրվում: 2006-ի մարտին ԱՄՆ կատարելիք շրջագայության ընթացքում հնչելու է այս ստեղծագործությունը:

Գերմանական «Ռոզամունդա» կվարտետի հետ անցած տարի ձայնագրեցինք 1984-ին գրված «1-ին կվարտետը», «2-րդ կվարտետը», եւ 2004-ին գրված մի ոչ ծավալուն գործՙ «Կտակը»: Հոկտեմբերին նրանք հանդես կգան Երեւանում, այդ համերգը նվիրված կլինի կնոջս հիշատակին:

Շվեյցարական երեք քաղաքներում, հիմնականում Բազելում այս տարի կայանալու է երեք շաբաթյա փառատոն, որն ավանդական է: Ներկայացվող հեղինակը համարվում է փառատոնի ռեզիդենս-կոմպոզիտորը, եւ նրա ստեղծագործությունների շուրջ են ծավալվում այդ երկիրը ներկայացնող մշակույթը, արժեքները: Անցած տարվա փառատոնը նվիրված էր ուկրաինացի կոմպոզիտոր Վալենտին Սիլվեստրովին: Իբրեւ այդ երկրի սոցիալական ֆոն ընտրվել էր Չեռնոբիլի աղետը, սովորաբար որպես այդպիսին ներկայացվում է տվյալ երկրի պատմության մի այնպիսի էջ, որ միջազգային հնչեղություն ունի: Այս տարվա փառատոնին հնչելու են հիմնականում իմ գործերը. գերմանացի մի դաշնակահարի առաջարկությամբ գրված գործի առաջին կատարումը կկայանա Մյունխենի կամերային նվագվախմբի կողմից: Ռոբերտ Մլքեյանի երգաչախմբի կատարմամբ կհնչեն Չարենցի բանաստեղծություններով գրված «ARS Poetica»-ն եւ Ալֆրեդ Շնիդկեիՙ Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» պոեմի հիման վրա գրված կոնցերտները: Կհնչեն նաեւ արդի եւ դասական հայ երաժշտություն, Փարաջանովի եւ Էգոյանի ֆիլմերի, լուսանկարների ցուցադրություններ կլինեն: Նախատեսված է Հայաստանին նվիրվածՙ 1915-ի Հայոց մեծ եղեռնին վերաբերող դասախոսությունների շարքՙ գերմանացի մասնագետների ներկայացմամբ:

- Դուք ունե՞ք ստեղծագործություն Հայոց ցեղասպանությանը նվիրված:

- Չեմ գրել: Իմ պատկերացմամբ առայժմ չի ստեղծված երաժշտական մեծ կտավ կանոնական դասական ռեքվիեմի տեսքով: Կաթոլիկ եկեղեցու ավանդույթների մեջ ռեքվիեմը (եղերերգը) ունի իր դասական կառուցվածքը, այդ տեքստերը շուրջ 300 տարի երգվում են եւ կոմպոզիտորական դպրոցից դպրոց նոր շերտեր են բացում: Ռեքվիեմը զարգացման հետաքրքրական փուլեր է անցել: Հնարավոր է, որ ազատ տեքստերով ստեղծված ռեքվիեմ հնչել է, բայց կանոնական տեքստերովՙ ինձ ծանոթ չէ հայ երաժշտության մեջ:

- Փորձեր չե՞ք արել:

- Ունեմ մտադրություն, դա շատ լուրջ է եւ քանի տարի աշխատում եմ այդ ուղղությամբ, տարբերակներ արել եմ:

- Պրն Մանսուրյան, ձեր ստեղծագործությունները շատ ավելի հնչում են արտերկրում, քան այստեղ, ի՞նչ տարբերություններ կան Հայաստանի երաժիշտների եւ դրսի կատարողական մակարդակի միջեւ:

- Շատ բարձր կատարողական արվեստ ունեցող երիտասարդներ ունենք Հայաստանից գնացած, որ շարունակում են կապված մնալ Հայաստանի հետ, նրանց մեջ կան լուրջ անուններՙ Սերգեյ Խաչատրյանն օրինակ:

- Ի՞նչ տպավորություն ունեք Հասմիկ Պապյանի երեւանյան վերջին մենահամերգից:

- Գեղեցիկ համերգ էր: Նա ներկայացրեց Կոմիտաս, եւ առաջին անգամ հնչեցին Կոմիտասի մի շարք գործեր, ընտրված էին Կոմիտասի տարբեր տարիների ստեղծագործություններից: Հասմիկ Պապյանը երգեց Կոմիտաս ոչ իբրեւ բանահյուսության հիմքի վրա գոյացած երաժշտության հեղինակ, այլ ներկայացրեց նրան իբրեւ ակադեմիական դպրոցի կոմպոզիտորի: Եվ դա գեղագիտական ճիշտ կողմնորոշում էր:

- Երաժշտական ստեղծագործության կյանքը ճանաչողական իմաստով գրեթե ամբողջովին պայմանավորված է նրա կատարողական որակով: Գո՞հ եք ձեր ստեղծագործությունների հայաստանյան կատարումներից:

- Այստեղի կատարողական մակարդակի տարբերությունը չափազանց ակնհայտ է դրսի երաժիշտների համեմատությամբ: Քիմ Քաշքաշյանի պես ալտահարուհի աշխարհում շատ քիչ կա, որի համար բավականին թվով գործեր եմ գրել, եւ ամենուրեք նվագում է:

Այստեղի կատարումները մեծ մասամբ գործը նվաստացնելու ճանապարհով են արվում: Երբ գրված երաժշտությունը կենդանի հնչողություն է դառնում, վարպետ նվագողի շնորհիվ իր գեղեցկությունը կրկնապատկում է, երբ նվագում է արհեստավորը միջակ մակարդակովՙ երաժշտության հաշվին է արվում: Անհամեմատելի են դրսի, դեռեւս խորհրդային տարիներինՙ Մոսկվայում, Լենինգրադում Ալեքսեյ Լյուբիմովի, Նատալյա Գուտմանի կատարումները, այսօրՙ «Ռոզամունդա» կվարտետինը, դրանք բոլորովին այլՙ բացառիկ վիճակներ են, կատարյալ տոն:

- Ունեցե՞լ եք արդյոք ստեղծագործական բավարարության պահեր, երբ գործը միանգամից, ամբողջական է ստեղծվել:

- Այդպես գրել եմ Չարենցի 10 բանաստեղծություններով իմ երգչախմբային կոնցերտը 5 տարիների ընթացքում: Այս գործն ընդգրկում է Չարենցի 10 բանաստեղծությունըՙ «ARS Poetica» խորագրով: 1954-ից կարդում եմ Չարենցին ու ինքն ինձ հետ է մշտապես, բայց միայն 1996-ին սկսվեց գրվել: Պետք է հասունանար պահը, մինչ այդ Թումանյանի բանաստեղծություններով գրված գործը, կարծում եմՙ նախապատրաստական փուլ էր Չարենցին հասնելու համար: Հայ բանաստեղծությունը շատ եմ սիրում, հայ բանաստեղծության լեզվի մեջ ես իմ տանն եմ...

- Նկատելի է գրականության նկատմամբ ձեր առանձնահատուկ սերը: Գրականության եւ մյուս արվեստների կապը երաժշտության հետ ինչպե՞ս եք տեսնում:

- Գրականությունը տարբեր շերտերով է մտնում երաժշտություն եւ դրանից յուրաքանչյուրն ինձ չափազանց հետաքրքրական է իբրեւ հարաբերություն երկու արվեստների: Կարծում եմ, իմՙ իբրեւ երաժշտի, նկարագրի մեջ հայոց լեզուն շատ մեծ դեր ունի. հնչյունային համակարգը, շեշտադրությունը, նույնիսկ քերականությունը: Հայերեն լեզվի հնչյունաբանությունը տեսնում եմ իբրեւ երաժշտություն տանող ակունք: Լեզուն երաժշտության առաջին ազդակն է եւ վերջապես առաջին դպրոցն է լսողական փորձի կուտակման:

- Բացի ներքին պահանջից արտաքին աշխարհի ի՞նչ ազդակներն են ներազդում ստեղծագործելուն:

- Այս պահին մի գործ է հասունանում Իսահակյանի մոտիվներով եւ ընթացքի մեջ է: Երբ հասկացա, որ պիտի Իսահակյան գրեմՙ անվերջ Արագածին էի նայում: Երկու անգամ բարձրացա լեռը, հաճախ եմ նրան կարդում, այդ մթնոլորտի մեջ եմ ամբողջովին:

... Իմ մանկության տարիներին (Բեյրութում) հիշում եմ Հարություն Կալենցի արվեստանոցըՙ բարձր ժայռի վրա, երեք կողմից բացՙ դեպի ծովը, չորրորդ կողմն ուղղված էր ցամաքինՙ կախված մի մեծ անդունդի վրա: Երբ արվեստանոց էի մտնում, ներքեւ էի նայում ու լսում էիՙ ահռելի շրխկոցով ալիքն ինչպես է խփում Կալենցի տան ներքեւ ընկած ժայռին, ողջ տարածքը ջրի ձայնի մեջ էր, այդ ալեկոծությունը, շնչառությունը, ծովի պատկերը, այդ ձայնն իմ մեջ են, կան...

- Հոգեւոր մասը ձեր երաժշտության մեջ գերակշռո՞ղ է:

- Զուտ ծիսակարգային հոգեւոր երաժշտություն շատ քիչ եմ գրել, ցավոք, Շնորհալու աղոթքներն են եւ մոտետ Նարեկացու «Մատյանի» մի հատվածի վրաՙ գրված երկու երգչախմբերի համար: Հուսամ, որ ապագայում լինելու է նաեւ ռեքվիեմը:

- Ձեր կինոերաժշտությունը ժամանակին համաժողովրդական ընդունելություն գտավ, եւ դուք դարձաք շատ սիրելի: Երաժշտի եւ ունկնդրի փոխադարձ կապը (վերաբերմունքը) ունի՞ նշանակություն ստեղծագործողի համար:

- Դա ստեղծագործական խմբի հետ համագործակցման արդյունք էր: Դրանց մեջ կար ճշմարտություն, իրական ապրված վիճակ, ազնվորեն էր արված: Դա երաժշտություն էր ֆիլմի էկրանից հնչելու, ինքս երբեք դրանք ռադիո չեմ տարել, չգիտեմ. ինչպես է եղել: Եղել է, որ իմ երաժշտությունը բաց պատուհանից լսել եմՙ փողոցում, հետո այդ դեպքերը շատացան: Բայց ես սթափ եմ մոտեցել, չեմ չարաշահել այդ զգացմունքները: Գիտեմՙ ինչու էր դուր գալիս, չէ՞ որ այդ երաժշտությունը կինոպատկերի թարգմանություն է:

Առհասարակ, որեւէ վերաբերմունքին անտարբեր չես կարող լինել, բայց գրելու պրոցեսն է քոնըՙ այն հաճույքը որ տրվում է ստեղծագործելիս, մյուս բաները ոչինչ են:

- Ձեր հավատամքը կյանքին եւ ամենագնահատելին մարդու բնույթի մեջ:

- Մարդն ապրում է մի սեւագիր կյանք, որ անհնար է այլեւս մաքրագրել, կարող է ընդամենը սխալը կրկնելուց խուսափել: Կյանքը հարսանեկան հանդես չէ, կյանքը շատ լուրջ բան է: Գիտեմ, որ Կոմիտասի ժառանգորդն եմՙ իր ծիրի ներսում եւ իր ուղղությամբ նայողն եմ: Այն կոչումը, որ տվել է Աստված, շատ ավելին է, քան դա ճանաչելու գիտակցությունը: Այն, ինչ գիտակցությունիցդ շատ ավելի բարձր է, դրան հավատարիմ մնալն է խնդիրը եւ երբեք չպետք է մտածել, թե եկել է այլեւս վաստակ հավաքելու ժամանակը...

Շատ հարգելի է հավատարմությունն ավանդներին, իր լեզվին, երկրին, իրեն օգնող ձեռքին:

- Հավատարմությունը եւ ներքին ազատության պահանջը կարո՞ղ են հակասել միմյանց:

- Հավատարմությունը ենթակայություն չէ: Ես շատ սիրում եմ Կոմիտասին հավատարիմ լինելու իմ այդ ուժը: Հրաշալի մարդկանց եմ հանդիպել կյանքիս ընթացքին, որոնց ապրելաձեւն ինձ ուժ է տալիս, ես հավատարիմ եմ այդ ուժերին: Նրանց նկատմամբ հավատարիմ լինելն իմ հաշվի՞ն է: Անկարելի է, ճիշտ հակառակը: Եթե ազատությունը չունի այդ կռվանները, չունի գենետիկ հիշողություն, եթե տաղանդը չունի պատկանելության զգացում, կասկածելի է իբրեւ տաղանդ:

- Եվ մի վերջին հարց: Կարո՞ղ եք իմաստավորել երաժշտության դերը ձեր կյանքում, դա ապրելաձե՞ւ է, մտածելակե՞րպ, ժամանակի հետ փոխհարաբերությունները ճշտելու, արտահայտվելու միջո՞ց:

- Տարողունակ հարց է: Մենք մեր ապրած կյանքի իմաստը գիտե՞նք. մենք ոչ մեր կամքով ենք եկել աշխարհ, ոչ էլ մեր կամքով ենք հեռանում, հիմնականում: Դա էլ այդպիսի խորքային շերտի մի հարցադրում է: Ինչքան բացատրություն կա կյանքի բովանդակության, իմաստի, նույնքան էլՙ մյուսի: Ես չունեմ պատասխան, թե ինչու եմ երաժշտությամբ զբաղվում: Գիտեմ, որ իմ կյանքն առանց երաժշտության բացարձակ անիմաստ պիտի լիներ: ...Փոքր տարիներիս դաշնամուր չեմ ունեցել: Ուրիշ տեղ էի նվագում, մշակույթի մի ակումբ կար: Երբ այդ դուռը փակ էր լինում, ունայնության, մահվան համն էի զգում: Միայն մի անգամ եմ ունեցել կասկածի զգացողությունՙ կդառնա՞մ արդյոք երաժիշտ, թե ոչ: Երբ 1956-ին պիտի ընդունվեի Ռ. Մելիքյանի անվան երաժշտական ուսումնարան եւ իմ կրթությունը շատ պակասավոր էր: Եվ մի ճշմարտություն բացվեց իմ առաջՙ եթե չընկնեի երաժշտության մեջ, ես կհայտնվեի մի սեւ խոռոչում: Երաժշտությամբ ես անվերջ եմ, կամ երաժշտություն եմ գրում, կամ ունկնդիր եմ, իմ մեջ երաժշտասերը նույնքան ստեղծագործող է, որքան մյուսը, ես չեմ զանազանում դրանք իրարից: Երաժշտության, ձայների մեջ ապրելու իմ պահանջը մշտական է, այդ գեղարվեստական իրականությունը հավասարարժեք է կյանքին. դա շնչառությունն է իմ կյանքի...

Զրուցեց ՄԵԼԱՆՅԱ ԲԱԴԱԼՅԱՆԸ