Երկրի ձգողականության օրենքը կա ու երկիր- հայրենիքն էլ որեւէ ժամանակ օտարական իր զավակներին ձգողականության ուժինՙ հողի կանչին է ենթարկում: Եվ եթե անհատականություն է նա ու երկրին տուրք ունի տալու, անպայման աճապարում է վերադառնալ: Հայաստանից գնացած ու արտերկրում հաջողությունների հասած շատ արվեստագետներ այսօր ետ են դառնում տուն, իբրեւ այցելու կամ բնակիչ, ու նրանց այստեղ սպասում են...
Քանդակագործ Արտո Չաքմաքչյանը դեռ խորհրդային տարիներից (1975 թ), գնաց Հայաստանից (Կահիրեից ներգաղթել էր 1948թ.): Երկարատեւ դադարից հետո անցած ամռանը հայրենիքում էր, այս հոկտեմբերին էլ նա Հայաստանում էր. այս անգամ քանդակագործն արժանացավ նախագահական պարգեւիՙ «Մովսես Խորենացի» մեդալին: Մեդալներից ու կոչումներից հեռու, ճշմարտության ու իրական ապրումի, ստեղծագործ ոգու տարերքի քանդակագործը քարին ու մետաղին իր սրտի տաք թրթիռն է փոխանցումՙ երկրային իր կյանքի հետքերը թողնելով բնանյութի շնչառության մեջ... արվեստի լեզվով: Բեղուն է նրա ստեղծագործական տարերքը, երկունքը դժվարին ու հասուն: Մոնրեալում նա շարունակում է գեղագիտական իր չափորոշիչներին անդավաճան աշխատելՙ ավյունով ու եռանդով: Արտո Չաքմաքչյանի գործերը ցուցադրվում են աշխարհի բազում երկրների ցուցասրահներում ու թանգարաններումՙ Գերմանիա, ԱՄՆ, Կանադա, Ֆրանսիա եւ այլուր:
Նախորդ հանդիպման պես մեր զրույցը տեղի ունեցավ «Պապլովոկ» սրճարանում. թերեւս կարոտ էր հնից եկող, երբ այդ վայրը արվեստագետների, մտավորական մարդկանց հավաքատեղի էր, ուր ստեղծված էր միջավայր ու արվեստի մթնոլորտ, որտեղ ծնվում ու մեռնում էին գաղափարներ, ուր խոսում էին էսթետիկայից, փիլիսոփայությունից, կյանքից ու արվեստից, որտեղ նաեւ թեժ վեճեր ու բախումներ էին լինում: ...Արտոն պատմում էր անցյալից հուշեր, ներկա իրողություններ, փոխանցում զգացողություններ, որ ամբարել էր այստեղ ու հետը տանելու էր Կանադա: Հետեւում էի արվեստագետի ներքին շարժինՙ հոգու կենսագրության մի էջին:
- Կմնայի՞ք այստեղՙ Հայաստանում:
- Միշտ եմ ուզեցել: Հոգով միշտ այստեղ եմ: Հիմա իմ արվեստի գործերը ուզում եմ Հայաստան բերել, անչափ վստահ եմ ասում, բայց անհրաժեշտ է մի վերաբերում, որ ցույց տա, թե դրանք պետքական են: Ես կարող եմ իմ բոլոր արձանները տրամադրել, բայց դրանց համար պայմաններ պետք է ստեղծվեն, այդ արձաններն այստեղ պահպանելու ու նոր սերնդին ցուցադրելու համար: Քանի որ դրանք ուզում եմ տեղափոխել ոչ միայն ներկայացնելու, այլեւՙ նոր սերնդին դաստիարակելու նպատակով:
Տարբեր երկրներում բաժանել եմ իմ արվեստը, բայց միշտ աշխատել եմ մի օրինակ պահպանելՙ նկատի ունենալով Հայաստանը: Չեմ կարծում, որ բարդություններ կան, խոսակցությունները պիտի ճիշտ ձեւով ընթանան եւ մտադրությունը գործի պետք է վերածել: Կարծում էիՙ այս այցին հարցը կլուծվի, սակայն չկարողացա հանդիպել անձանց, որոնք պետք է զբաղվեին այս խնդրով:
- Անցումային այսպիսի հարց. ի՞նչ կարծիքի եք Երեւանի ճարտարապետական նոր դիմագծի վերաբերյալ: Ընթացող կյանքՙ ընթացող շինարարություն. օրինաչափություն է, սակայն պահպանվա՞ծ են արդյոք քաղաքաշինության նորմերը: Թամանյանական Երեւանը կորչո՞ւմ է արդիական ճարտարապետական լուծումներիՙ հաճախ անկանոն ու էսթետիկայից զուրկ շինարարական հոսքերի մեջ:
- Հստակ չեմ կարող պատասխանել այդ հարցին: Այսօր վերափոխություններ են կատարվում: Կարծում եմՙ պետք է ճիշտ լուծումներ լինեն, որովհետեւ դրա աշխատանքը եւ դրա արդյունքը շատ կարեւոր է եւ սխալվելու իրավունք չունենք, որովհետեւ մեկ անգամ է, որ պիտի կառուցվեն:
- Մայրաքաղաքի կենտրոնի պատմական անցյալ ունեցող եւ մշակութային արժեք ներկայացնող կառույցներն այսօր քանդվում են:
- Ըստ իմ տեղեկության, դրանք պետք է տեղափոխվեն այլ տեղ եւ նորից կառուցվեն: Ալ. Թամանյանը քանի՜ տարի առաջ է իր նախագիծը արել, քաղաքը այժմ դիմափոխվել է, նախՙ բնակչության քանակն է ավելացել, որն առիթ է տվել ավելի ժամանակակից ոճի կառույցների, բարձրահարկ շենքերի: Պետք է սպասել. կարեւորը, որ ընտրությունը ճիշտ լինի եւ սայթաքումները շատ չլինեն:
Հիմա ավելի ազատ մտածողություն կա, կաշկանդումներն ավելի քիչ են, սովետի ժամանակ պարտադրված եւ քաղաքական հողի վրա կառույցներ էին, որ փոփոխության չէին ենթարկվում:
- Քաղաքի նկարագիրը լրացնում են նաեւ ճիշտ տեղադրված քանդակները, որոնք մթնոլորտ են ստեղծում: Արդյոք Երեւանը այս առումով հաջողվա՞ծ է, կա՞ քանդակագործական արվեստի դիմագիծ, քանդակագործական մշակույթ:
- Իմ նկատառումները, մեկ առիթով արված, սխալ մեկնաբանություն ստացան: Քանդակագործների իմ եւ ինձնից հետոյի սերնդին մի փոքր գոնե ծանոթ եմ: Նրանց մեծ մասը տաղանդավոր է: Ես ուզում էի, որ ավելի մարդկային խնդիրներ շոշափվեին, ավելի լայն ձեւով ընկալվեր երեւույթը, քան թե անհատներ ներկայացվեն քանդակով, որոնց գեղարվեստական լուծումները սահմանափակ են: Երկրորդ նկատառումը վերաբերում է արվեստի ազգային բնույթին: Ազգային լինելուց առաջ նախ մարդ ենք, եւ մարդկայինը պետք է առաջնային լինի, որի մեջ միշտ գոյություն ունի ազգայինը: Ազգայինը տեսողական էլեմենտ չէ, այն զգացողական էլեմենտ է: Միայն հայկական օրնամենտներով գործը ազգային չի կարող համարվել: Կարող եմ հայտարարել, որ եթե Աղթամարը այսօր կրկնեմ, ազգային չի լինի, եթե ժամանակի մտածողությամբ չշարժվեմ: Որքան անկեղծ եւ ապրված ստեղծագործվի, այնքան գործի ներազդելու ուժն ավելի մեծ կլինի: Հակառակ պարագայում այդ գործը թրթիռներ չի ունենաՙ դիտողի հետ հաղորդակցման:
- Վարպետությունը ձեռք բերովի է, տաղանդը շնորհք, իսկ ապրո՞ւմը, թրթի՞ռը:
- Ես հպարտ եմ, որ մեր ազգը բավականաչափ տաղանդավոր արվեստագետներ ունի. երիտասարդներ, որ գույնի, ծավալի զգացողություն ունեն: Մեր հարեւան ժողովուրդներից ամենատաղանդավորն ենք մենք: Ոչ թե հայ եմ, դրա համար եմ ասում, այլեւ երկար տարիների դասավանդման փորձի համոզմունքն է: Սակայն տաղանդը նպատակ չպետք է դարձնել, դա գործիք պիտի ծառայի, որպեսզի արժեվորվի այդ տաղանդը: Իսկ երբ նպատակ է դառնում, որը հաճախ է պատահում, արվեստագետը տաղանդավոր է հռչակվում, մինչեւ վերջ ստեղծագործում է այդ դրոշմով եւ մեռնում է տաղանդավոր անունով: Նա չի կարողանում բարձրանալ համամարդկային մակարդակի:
- Ինչո՞ւ չի՞ կարողանում:
- Որովհետեւ ինքն իր վրա չի աշխատումՙ մտային, փիլիսոփայական, հոգեւոր հողի վրա: Տաղանդը շնորհք է, բայց պետք է մակարդակ ունենա, որ կատարվում է գիտակցորեն եւ իմացական ճանապարհով է ձեռք բերվում: Այդ աշխատանքն է, որ քիչ է կատարվում այստեղ:
- Ի՞նչ է մշակութային քաղաքականությունը, արվեստը կարելի՞ է ծառայեցնել քաղաքականությանըՙ թեկուզ ազգային շահերի տեսակետից:
- Ես դրա մեջ չեմ խորանում. արվեստն ինքնին քաղաքականություն է, բայց մաքուր արվեստի քաղաքականություն, որ հետապնդում է մարդկային բարձր իդեալներ եւ ազնիվ թրթիռներ:
- Ձեր արվեստը մարդկային ի՞նչ ասպեկտներ է շոշափում կամ ինչպե՞ս է ուզում նրան տեսնել:
- Չեմ ուզում ուրիշ կերպ տեսնել մարդուն, փորձում եմ մարդու մտայինի եւ հոգեկանի խորքում նոր ծալքեր, նոր թելեր տեսնել, թափանցել խորքը եւ չերեւացող երեսներ գտնել, որոնք դեռ դուրս չեն եկել մարդու խորքից կամ էլՙ եկել են, բայց ոչ բավականաչափ ավարտուն ձեւով: Սա իմը չէ, արվեստի աշխարհի խնդիրն է եղել միշտ: Որեւէ արվեստագետ արժեւորվում է այնքանով, թե նա որքան լայն մտահորիզոն է ունեցել եւ որչափ է թափանցել մարդկային էության մեջ: Մենք ասում ենք այսինչ դարի, ասենք 19-րդ, 20-րդ դարերի արվեստ: Եթե հարցը խորը մարդկայինի մասին է, եւ եթե դարաշրջանները նմանեցնենք պրիզմայի, ապա կտեսնենք, որ պրիզման է պտտվում, մարդը չի փոխվում, պարզապես ուրիշ պրիզմայով ենք մարդուն նայում: Վերջերս հին եգիպտական, փարավոնների շրջանի բանաստեղծություն էի կարդում, որ ժամանակակցի հետ կարող էր քայլել եւ նույնիսկ թյուրիմացություն ստեղծել, այնքան արդիական էր: Մարդկայինը, մարդկային խնդիրները չեն փոխվում:
- Արվեստը իր խնդիրները փոխո՞ւմ է, ուղղությունները, «իզմերը» ի՞նչ նշանակություն ունեն:
- Արվեստի խնդիրները չեն փոխվում: «Իզմերով» երբեք չեմ զբաղվել, թողել եմ արվեստաբաններին, այլապես եթե դրանով արվեստագետը զբաղվի, արվեստաբանները անելիք չեն ունենա: «Իզմերը» ժամանակավոր բաներ են: Ուզածդ արվեստագետին կարող են որեւէ «իզմի» մեջ դնել:
- Այսինքն արվեստագետը որեւէ «իզմի» շրջանակներում չի կարող մտածել, գործել:
- Երբեքՙ մաներայի մեջ կընկնի: Համոզված եմ ասում, որ մարդկայինը ամենամեծ «իզմն է», որը երբեք չի դավաճանում:
- Օտարության մեջ Հայաստանի հետ երբեմն-երբեմն ունենո՞ւմ եք հաղորդակցումի թելեր:
- Ոչՙ երբեմն-երբեմն, այլ մշտապես: Հայաստանը հոգուս խորքում է միշտ, երբեք չեմ հրաժարվել: Դա ինձ հետ է եւ ինձ հետ էլ գնալու է, անցյալի հուշերով նաեւ, որ միշտ լավն են մնացել: Որովհետեւ այն սխալ երեւույթները, որ կատարվել ենՙ Հայաստանի հետ կապ չունեն, այլ մարդկանց հետՙ մոլախոտերի, որոնք բավականին մաքրվեցին արդեն:
- Հայաստանում որտե՞ղ եք ավելի սիրով աշխատել եւ ի՞նչ վայրերի հետ եք կապված:
- Որտեղ ավելի քիչ է «ձեռք տրված»ՙ հին Խնձորեսկը, Տաթեւը:
- Ստեղծագործելու իմաստո՞վ եք ասում:
- Ո՛չ: Ստեղծագործելը գործողություն է, կարելի է չորս պատի մեջ էլ անել: Կարեւորը հոգեկան սնունդի հավաքն է, որ պահում ես քո մեջ:
- Որտե՞ղ է դրա ակունքը:
- Դա ծրագրված չէ: Այս անգամ Երեւանից դուրս չեկա, միայն գնացի Արտաշատ, բայց զգում եմ, որ շատ բան հավաքեցիՙ մնալով միայն Երեւանում: Եվ սա ինձ համար արժեք է, անփոխարինելի արժեք: Որովհետեւ Հայաստանից ստացած սնունդը միշտ օգտագործում եմ իմ արվեստում, առանց հայտարարելու: Երբ հայտարարում եք, չեզոքացնում եք այն, ինչ արժեք է, երբ պարտադրում են, դա երբեք արվեստում տեղ չունի:
- Ասացիք արժեք: Ինչպե՞ս եք վերաբերում հայրենի երկրիՙ ձեզ տված պարգեւին:
- Անկեղծ ասած, իմ հոգու մեջ ես միշտ ստացել եմ մեդալներ Հայաստանից: Դա ոչ թե իմ երազն էր, պարզապես մարդ երբ մի լավ բան է անում, արդեն իսկ պարգեւատրվում է «մեդալով»... Ես շատ զգացված եմ, որ իմ երկիրը բացակայությանս ընթացքին գնահատեց իմ արվեստը:
- Նշանակություն ունի՞ այս երեւույթը դրսում ապրող հայ արվեստագետի համարՙ Հայաստանի հետ ավելի կապվելու առումով:
- Նայած դրսի ինչ հայ արվեստագետ: Հայերեն խոսելը դեռեւս բավարար չէ հայ արվեստագետ համարվելու համար, ոչ էլ հայկական թեմայով ստեղծագործելը: Հայ է նա, ով հոգով է ստեղծագործում, բնակության վայրը կապ չունի:
- Այս անգամ դարձյալ ձեր գործերից մայրաքաղաքում տեղադրելու կոնկրետ առաջարկություն չարվեց, ցանկություններ հնչեցին միայն: Սակայն ուրախալի է «Սարգիս Խաչենց» հրատարակչությամբ տպագրության պատրաստվող ձեր «Դեմքեր» նոր ալբոմ-պատկերագրքի լուրը:
- Նախ ասեմ, որ մեծ անակնկալ էր եւ արժեք ու շատ բարձր գնահատեցի Սերգեյ Խաչիկօղլյանի կերպարը եւ գործունեությունը, որ կարծում եմՙ հետագայում ավելի պիտի հիշատակվի: Ինձ համար բացառիկ անձ է նա, որովհետեւ իսկապես մեծ աշխատանք է կատարում մեր ժողովրդի մակարդակը բարձրացնելու ուղղությամբ, թերեւս ամենամեծ աշխատանքը, որ այսօր ես տեսա մտային աշխարհումՙ այստեղ: Եվ շատ դժվարությամբ է արվում այս ծրագիրը:
«Դեմքեր»-ը իմ կյանքում 60-ականներից մինչեւ այսօր հանդիպած նշանավոր եւ ոչ նշանավոր հայ եւ այլազգի մարդկանց դիմանկարներն ենՙ արված գծի մեկ շարժումով: Այդ թղթերը վաղուց արդեն խունացած էջեր են եւ տպագրությամբ պահպանվելու է այդ վիճակը, նկարները կուղեկցվեն զուգահեռ տեքստերով, որոնցում իմ վերաբերմունքն է մեկ-երկու տողով, դրանք դեմքեր են անցյալից, նաեւ ներկայից, որոնք հուզիչ գրգիռներ են առաջացրել իմ մեջ:
... Կոմիտաս, Նարեկացի, Հ. Քոչար, Կ. Զարյան, Տ. Մանսուրյան, Գադամեր. երեւելի եւ նաեւ հասարակ մարդիկ: Կերպարների այս շարքը ինքնատիպ մի ներկայացում է, յուրատեսակ մի գալերեա, որտեղ Արտո Չաքմաքչյանը ներկա է իր ներաշխարհով, ընկալումներով, վերաբերմունքով, գրգիռներով, իր տեսողությամբ: Նրանք (կերպարները) արագ հաղորդակցվող են ու դինամիկ, ու այդպիսին է նաեւ քանդակագործըՙ անակնկալ, խոսքի իմպրովիզատոր, մարդուն արագ ընկալող ու տեսնող, արդյունքում գծապատկերային կերպարները ոչ միայն իբրեւ վավերագիր են ժամանակի, այլեւ արվեստային գործերՙ նկարչի, քանդակագործի, գրողի հայացքով մեկնաբանված, ուր նաեւ հեղինակի ներաշխարհն է ներմուծված, խառնված:
Զրուցեց ՄԵԼԱՆՅԱ ԲԱԴԱԼՅԱՆԸ
Կոստան Զարյանի դիմաքանդակը
’center’>’IMAGE/200521606.jpg’>
Ինքնանկար
’center’>’IMAGE/200521607.jpg’>
Գերմանացի փիլիսոփա Գադամերի լուսանկարը
’center’>’IMAGE/200521608.jpg’>