«ԱԶԳ» ՕՐԱԹԵՐԹ

ՀԱՅ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԳԻՏԱԿՑՈՒԹՅԱՄԲ...

Հարցազրույց հայր Լեւոն Զեքիյանի հետ

«Հայ մշակույթի կամավոր դեսպանը Իտալիայում» այսպես է մեկ խոսքով ընդհանրացվում-բնութագրվում հայր Լեւոն Զեքիյանի բազմաշերտ գործունեությունը: Հայ-իտալական առնչությունների հազարամյա ավանդների կրողն ու նվիրյալ շարունակողներից է հայր Լեւոն Զեքիյանըՙ Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության դպրեվանքի նախկին սանն ու միաբանը, որ հետագայում Հռոմի Գրիգորյան համալսարանի փիլիսոփայության եւ աստվածաբանության մագիստրոսության աստիճան ստանալովՙ վերադառնում է ծննդավայրՙ Պոլիս, տեղի պետական համալսարանում պաշտպանում փիլիսոփայության դոկտորական թեզը («Օգոստինոսի ճանաչողական դրության մեջ ներգոյության սկզբունքը եւ ենթակայի ինքնաճանաչումը»): 1974 թ վերադառնում է Վենետիկ., Սբ. Ղազար, ստանձնում «Հայ ընտանիք» պարբերաթերթի խմբագրապետի եւ «Բազմավէպի» փոխխմբագրապետի պարտականությունը: Վենետիկյան հետագա իր ողջ գործունեությունը միտված է հայ լեզվի եւ մշակույթի տարածմանը եւ ճանաչմանը: Վկայությունները շատ ենՙ առաջին աշխատակիցներից մեկիՙ Ալպագո Նովելլոյի հիմնած Միլանի հայ մշակույթի ուսումնասիրության եւ վավերագրումի կենտրոնում իբրեւ Վենետիկի Կա ֆոսկարի համալսարանի հայագիտության ամբիոնի վարիչ ու դասախոս, նույն համալսարանում հիմնադրած Հայ լեզվի եւ մշակույթի ամառային խտացյալ դասընթացները, Պո Արաքս մշակութային ընկերակցությունը, իր նախաձեռնած հայ արվեստին նվիրված գիտաժողովները, ցուցահանդեսները, փառատոները, իր հեղինակած գիտական հոդվածները, մենագրություններն ու ժողովածուներըՙ հայ ինքնությանը, հայ դատին, մեր լեզվին, մշակույթին, եկեղեցուն առնչվողՙ հայագետի ու մտածողի խոր իմացություններով ու համապարփակ վերլուծումներով:

Հ. Լեւոն Զեքիյանը տասնամյակներ շարունակ դեռ խորհրդային շրջանից, սերտ կապեր ունի Հայաստանի հետ, իր հաճախակի մասնակցությամբ հայագիտական, արվեստաբանական գիտաժողովների: Նա ՀԳԱ ակադեմիայի արտասահմանյան պատվավոր անդամ է, Երեւանի պետհամալսարանի դոկտոր: Այս տարվա իր վերջին այցը Հայաստանՙ հայ-իտալական բարեկամության օրերի առիթով էր, նաեւ օտարագիր հայ գրողների առաջին համաժողովին մասնակցեց: Հայր Լեւոնը այցելեց «Ազգի» խմբագրություն, որտեղ տեղի ունեցած հարցազրույցը ներկայացվում է ստորեւ.

- Հայր Լեւոն, ձեր մշակութային բազմամյա գործունեությամբ կամրջողի դեր եք կատարում հայաստանյան եւ սփյուռքյան այս ոլորտի իրողությունների միջեւ: Վերջերս նշվեց Վենետիկի Կա ֆոսկարի համալսարանի ձեր հիմնած հայ լեզվի եւ մշակույթի ամառային խտացյալ դասընթացների 20-ամյակը: Կարո՞ղ եք ընդհանրացնել այդ քսան տարիների փորձը եւ նշանակությունն օտարության մեջ ապրող հայության համար:

- Կա ֆոսկարի համալսարանի մեջ ամառնային խտացյալ դասընթացքը սկսած է 1976-են: Եթե վերամփոփելու ըլլանք, հիմնական փիլիսոփայությունը, կողմնորոշումը, հայեցակարգըՙ արմատներեն որոշ չափով հեռացած կամ ուծացած մարդուն ներշնչել է սեփական արմատներու նոր գիտակցություն: Լեզվական արմատներուն գիտակից, բայց լեզուն կորսնցուցած կամ մասամբ կորսնցուցած անձերուն բանալ հայերենի դռները: Իմ կարծիքով, կարեւորը այն է, որ հայերենը դառնա ոչ միայն հաղորդակցման միջոց, այլեւ հայ մարդը զգա լեզվին ներքին ներդաշնակությունը, երաժշտությունը: Կերպով մը օրինակ տալու համար, ինչպես Մանդելշտամ, որ եկած էր Հայաստան եւ հայերեն չէր գիտեր, սակայն հայ ժողովուրդի խոսելու ձեւի մեջ, լեզվի մեջ կզգար, թե հնադարյան երգ մը կա, մշակույթ մը կա: Շատ կարեւոր է հայերեն լեզվի ուսուցումը մանավանդ այն անձերուն, որոնք մեծ տարիքին կծանոթանան հայերենին, կարեւոր է այն պարագան, որ հայերենը իրենց համար դառնա հոգեկան սնունդ, ինքնության զգացողություն:

- Արժեւորելով հայ-իտալական անցյալի առնչություններն ու ձեւավորված ավանդույթները, նաեւ հայ-իտալական բարեկամության այս միամսյակը նկատի առնելովՙ մեր հարաբերությունները ինչպիսի՞ նոր զարգացումներ կարող են ունենալ:

- Հայ-իտալական բարեկամության այս օրերը, իրապես անկյունադարձային հանգրվան մը կնշանակեն: Իտալիո հետ մինչեւ Հռոմեական կայսրության օրերը երկարող շատ հին ավանդ մը կա: Կարեւոր է թե՛ հայերու, թե՛ իտալացիներու համար վերագտնել փոխադարձ այդ կապերը: Իտալացի բարեկամներուս հետ զրուցելու ատեն երբեմն կես կատակ կըսեմ, որ հայկական ինքնության բնորդը շատ նման է իտալական ինքնության բնորդին: Կկարծեմ, թե՛ իտալացի ազգը, թե՛ հայը իրենց ինքնությունը նախեւառաջ կպարտին իրենց մշակույթին: Իտալացիները, օրինակ, այսօր համեմատաբար իրենց ամեհի մշակույթի եւ պատմության հարստության եւ նաեւ արդյունաբերական հնարավորություններուն Եվրոպայի մեջ ինչու նվազ խոսքի տեր են: Իմ կարծիքով, սա արդյունք է այն բանին, որ նոր Իտալիան, Իտալիո միացյալ պետականությունը հիմնված է առավելաբար ֆրանսայեն ներածված ազգ-պետություն տեսության վրա: Կուզեմ գաղափար մը արտահայտել, թե պետք է ավելի խորապես պեղելՙ ի՞նչ կնշանակե իտալացի ըլլալ: Մեկ փաստ բերեմ. այսօր Իսպանիան նկատված է հետ իտալիայի մշակութային հուշարձաններով ամենեն հարուստ երկիրը Եվրոպայի մեջ: Արդեն մարդկության հուշարձաններուն 100-են 60-ը մոտավորապես Իտալիայի մեջ են, ըստ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի տվյալներուն: Նկատի ունենանք, որ Տոսկանա նահանգըՙ երբեմնի Ֆիրենցեի դքսությունը, ավելի հարուստ է հուշարձաններով, քան ամբողջ Իսպանիան:

Բոլոր մեծ մշակույթները իրարու հանդեպ լրացուցիչ հանգամանքներ ունին: Ըստ իս, մշակույթներու մասին գերակայության խնդիր դնելն ալ սխալ է անշուշտ: Ինչպես, օրինակ, հույներու տեսական միտքը միացավ հռոմեացիներու գործնական միտքին: Նույնպես առնենք արեւելյան մշակույթներըՙ պարսկականը եւ արաբականը իսլամական ծիրին մեջ, չեն նույնանար, բայց իրար կլրացնեն: Մեր հայ մշակույթը, որ Արեւելքի եւ Արեւմուտքի միջեւ կամրջող մշակույթ է, որակապես շատ նոր երեւույթներ բերած է եւ ինչպես իտալացիները, մենք ալ քիչ ուսումնասիրած ենք մեր իսկ արժեքները: Ըստ իս, այս 2 ժողովուրդները պետք է տակավին հայտնաբերեն, պեղեն իրենց գանձերը:

- Եվրոպական քաղաքակրթության բնօրրաններից մեկումՙ Իտալիայում եք երկար տարիներ գործում, մեկ-երկու խոսք ներկայիս եվրոպական մշակույթի ընդհանուր տենդենցների վերաբերյալ:

- Եվրոպական միության հիմնական միտումը Եվրոպայի խորագույն արմատներուն վերադարձի միտումն է. հավանորեն անխուսափելի եւ դժվարություններն ալ շատ են: Պատմության ժխտական ներդրումը շատ-շատ մեծ է: Այդ ժխտական գործոններով հանդերձ, եվրոպացիները, պետք է ըսել, այս ուղղությամբ շատ մեծ իմաստություն ցուցաբերեցին: Կարողացան այդպիսի ոխերիմ թշնամությունը, որ այս երկիրներու (Ֆրանսա, Գերմանիա, Իտալիա եւ այլն) միջեւ հարյուրամյակներու ավանդություն մը ուներ, գրեթե 10 տարվան ընթացքին լուծել, գոնե տեսականորեն. հոգեբանական հետքերը կարող են դեռեւս մնացած ըլլալ: Այսօր այդ երկիրներու հակամարտությունը հեռավոր հուշ է: Ոչ ոք կմտածե, որ պատերազմ կբանան իրարու դեմՙ Եվրոպայի մեջ:

- Ձեր գործունեության մեկնակետը օտարության մեջ հայապահպանության խնդիրներն են: Ազգային ինքնության տարրերի սփյուռքյան իրողությունները վտանգված են այսօր: Ձեր հրապարակումներից մեկում Վիլհելմ ֆոն Հումբոլտին եք վկայաբերում, թեՙ «Լեզուն գործ-էրգոն չէ, ներգործություն-էներգիա է»: Բացի հաղորդակցության միջոցի, ինչպե՞ս եք գնահատում լեզվի դերըՙ իբրեւ կենդանի հոգեւոր օրգանիզմի եւ իբրեւ հայապահպանության առաջին եւ կարեւորագույն գործոնի:

- Անկասկած, արեւմտյան համակարգի մեջ այս հարցը շատ սուր հանգամանք ունի, արեւմտյան համակարգը մինչեւ 30-40 տարի առաջ խառնարանության (melting pot) վրա կհիմնվեր (խառնել, ճզմել, ձուլել): Այս գաղափարախոսությունը հիմա բոլորովին բացակա է, բավականին մեղմացած է, նոր գաղափար մը կա փոքրամասնային մշակույթներու կամ յուրահատուկ մշակույթներու վերարժեւորման եւ այս մեզի համար շատ նպաստավոր գործոն է:

Անշուշտ, լեզուն միայն գործիք չէ, ապա թե ոչ Մորսի այբուբենը կբավեր: Լեզուն էներգիա է, ոչ միայն ինքնության դրսեւորում, այլ նաեւ ինքնության ներշնչարար է, նաեւ իր զարգացումներով, իր հեղաշրջումներով: Մարտինենՙ մեծ լեզվաբանը, կըսե, որ լեզուն բնորոշող մեծագույն գործոնը բառամթերքն է: Լատիներենեն նոր լատին լեզուներու անցքին մեջ բառամթերքի 80 կամ ավելի տոկոսը ժամանակներու ընթացքին փոփոխված է: Մեր լեզվին մեջ շատ քիչ են ձեւափոփոխությունները բառերուն: Այսօր մեզի համար կարեւոր է, որ մեր կիրառած հայերենըՙ արեւմտահայերենը եւ արեւելահայերենը, իրարմե չհեռանան բառապաշարով: Մեր մեծերըՙ Ստ. Մալխասյանցը, Էդ. Աղայանը գրած են հայերեն լեզվի բառարան եւ ոչ թե արեւելահայերենի կամ արեւմտահայերենի: Միայն 1987-են սկսյալ գրվեցան առանձին բառարաններ: Սա ինձի համար գրեթե ավերիչ երեւույթ էՙ տարբաժանման տանող: Հայերենի բառամթերքը մեկ է, անշուշտ տարբերակներ կան, ձեւաբանական, որոշ արտահայտչական տարբերություններ եւ բացատրական բառարանները ես կհասկնամ եւ անհրաժեշտ է, բայց, օրինակ թե ինչու ակութ, անութ, ազատքեղ, անուղղա, առասան եւ նման տասնյակ հարյուրավոր բառեր, որոնք տակավին 1976-ին Աղայանը կնշեր առանց այլեւայլի հայերենի ընդհանուր բառապաշարին մեջ, 1991-ին լույս տեսած բառարանի մը մեջ պետք է նշվին որպես արեմտահայերեն բառեր եւ նույնպէս այլ հարյուրավոր բառեր, որոնք Աղայանը կը նշեր «հնց.» ցուցմունքով (այսինքն որոնք աշխարհաբար գրական լեզվում գործածական են եղել անցյալ դարում), 1991-ի նույն բառարանին մեջ դրվին պարզապես իբրեւ արեւմտահայերեն: Արդյոք այս բոլորը, տարբեր հարց թե գիտակցաբար կամ անգիտակցաբար, լեզվի մեջ նոր բարդություններ ստեղծելու եւ մանավանդ արհեստականորեն հայ ժողովուրդի երկու գլխաւոր թեւերը իրարմե անջատելու, իրարմե հոգեբանորեն օտարացնելու, միտումի արդյունք չե՞ն:

Լեզուն էներգիա, ներքին ուժ է, ապրում, զգացում է, ինքնության գիտակցություն է, երաժշտություն է, բանաստեղծություն է, մշակույթ: Այսինքն ընդհանուր ցուցանիշ է, բաղկարար տարր է որեւէ ինքնության:

Մեր գաղութներու պատմության եթե անդրադառնանք, կտեսնենք, որ իբրեւ հայ գոյատեւած ենք, մինչեւ որ հայերեն լեզուն զանազան գաղթօջախներու մեջ որեւիցե ձեւով գործած է իբրեւ էներգիա, ինչպես խորհրդանիշ: Իմ տեսությունս այն է, որ գուցե անհրաժեշտ չէ համայնքի մը կամ հասարակության համար յուրաքանչյուր անհատի անպայման հայախոս ըլլալը կամ հայերենի իմացությունը, բայց անհրաժեշտ է, որ լեզուն գոյություն ունենա իբրեւ էներգիա, իբրեւ այդ հասարակությունը միավորող գործոն որեւէ հարթության վրա:

Օրինակ առնենք Լեհաստանի այդ հետին մնացորդացըՙ ավանդական 10.000-ը, որուն այսօր սակայն Հայաստանեն 100.000-են ավելի մարդ միացած է: Եթե վերջիններու պարգան հաշվի չառնենք, դասական լեհական գաղութը առօրյա կենցաղին մեջ հայերենը բոլորովին կորսնցուցած է: Բայց մինչեւ որ հայերեն կպատարագեին, գոնե գիտակցություն մը կար իրենց մեջ, որ իրենք հայ են:

- Ինչպե՞ս եք պատկերացնում այսօր հայկական նոր ներգաղթի կազմակերպումը, կամ դրա անհրաժեշտությունը կա՞ՙ նկատի ունենալով վերջին 10-15 տարիների երկրիցՙ բնակչության մեծ արտահոսքը:

- Նախ եւ առաջՙ տեսական սկզբունքային մի քանի մեկնարկներ: Առաջինըՙ Հայաստան ծնած, մեծցած մարդու կամ Հայաստանի քաղաքացիի արտագաղթը մեծ մասամբ արդյունք է կյանքի դաժան կամ տխուր պայմաններուն: Եղած են պատմական պահեր եւ ամեն երկիր, նաեւ եւրոպական երկիրներ ունեցած են ահավոր արտահոսք, օրինակՙ 1800-ի վերջերը 1900-ի սկիզբները Իտալիայեն արտագաղթած են միլիոնավոր մարդիկ: Արտագաղթը ցավալի, կարելի է ըսել ողբերգական երեւույթ է բոլորի համար, բայց հատկապես մեզՙ հայերուս համար: Ամենավտանգավորը զանգվածային արտագաղթն է եւ շատ լրջությամբ պետք է այս հարցերուն վրա հակիլ:

Զգույշ պետք է ըլլալ այն անձերուն հետ, որոնք իրենց հայրենիքի նկատմամբ հոգեբանորեն որոշ օտարացում կզգանՙ կյանքի պայմաններու բերումով, որպեսզի անոնք հայութենեն չհեռանան եւ չուծանան:

Ինչ կվերաբերի սփյուռքահայության, նախ եւ առաջ գործնականորեն անկարելի է ամբողջ սփյուռքը տեղափոխել Հայաստան: Սփյուռքը շատ բարդ իրականություններ կներփակե: Պետք է նկատել, որ Միջին Արեւելքի մեր ավանդական գաղթօջախները սեղմ առումով սփյուռք չեն. պարսկահայը կամ պոլսահայը, ըստ իս, սփյուռք չեն: Պոլսո մեջ հայոց ներկայությունը կսկսի բյուզանդական շրջանեն: Նույնպես Պարսկաստանի մեջ հազարամյակներու կացություն ունինք հայերս: Թերեւս առաջին գաղթը Շահ Աբասի օրոք, դաժան պայմաններու տակ եղած է, բայց հետագային այդ գաղութը այնքան զարգացած է, որ համաշխարհային չափանիշներով հայկական կայսրություն մը հիմնած էՙ առեւտրական կայսրություն մը: Իմ կարծիքով, Տիգրան Մեծի կայսրութենեն, տարածքով, շատ ավելի մեծ կայսրություն մըն էր Հայոց տնտեսական կայսրությունը. հայերը կտիրեին Չինաստանեն մինչեւ Ամստերդամ առեւտրական բոլոր ուղիներուն եւ ոչ ուրիշ առեւտրական կհաջողեր մրցակցիլ իրենց հետ: Կըսեքՙ ի՞նչ նպաստ մեզի բերած է: Օրինակ մը տամ, կարելի չէ բացատրել Վենետիկյան հասարակապետությանՙ Մխիթար աբբահոր հանդեպ ցույց տված գուրգուրանքը, այդ գրկաբաց վերաբերմունքը, եթե չանդրադառնանք այն փաստերուն, որ եղած են տարիներ, երբ Վենետիկը հայերուն պարտք էր: Մխիթարի ժամանումեն 60 տարի առաջ վենետյան հասարակապետությունը հրովարտակ կհրատարակեՙ բովանդակությամբ, թե ամեն դյուրություն մատուցվի այդ բազմերախտ եւ շատ սիրելի ազգին, որովհետեւ քաղաքի ամենադաժան պայմաններուն մեջ, երբ հաց չունեինք, մեր գոյությունը կապահովեր: Հայոց այս մեծ առեւտուրը արդեն սկսած է հետաքրքրական նյութ դառնալ ուսումնասիրողներու համար եւ իմ կարծիքով հոս շատ կարեւոր կետեր կան: Հետեւաբար, այդ գաղութը, որ 400 տարի է հոն է եւ պարզ որեւէ սփյուռք չէ, Ամենափրկիչ եկեղեցին կա, արմատացած գաղութ մըն է: Ես չեմ տեսներ, հայության համընդհանուր շահերուն տեսակետեն որ այդ բոլոր հարստությունները նպատահարմար ըլլա կազմալուծել, քայքայել, անտեր-անտերունչ թողուլ 500 կամ 1000 հոգի ավելի մարդ բերելու համար Հայաստան:

- Արդյոք Իրանից ԱՄՆ վերջին տարիներին արտահոսք չեղա՞վ...

- Դժբախտաբարՙ այո: Այս ուրիշ խնդիր է եւ նույնպես շատ ծանրակշիռ: Հայաստանյան արտագաղթեն վերջ իմ կարծիքով, մեր ներկա մեծագույն աղետներեն մեկը Միջին Արեւելքի գաղութներուն նոսրացումն է: Որովհետեւ Միջին Արեւելքի հայը բնիկ հայախոս է, ինչպես պարսկահայը, սուրիահայը, եգիպտահայը: Պոլսո վիճակը միջին է, որովհետեւ Պոլսո հայության զգալի մեկ մասը այսօր գավառներեն նոր գաղթած է եւ հայախոս չէ, բնիկ պոլսահայը, մեծ մասամբ, դժբախտաբար արդեն գաղթած է: Բայց հոն ունինք դպրոցներու ցանց մը, ուր որոշ չափով հայերեն լեզվի գոնե առաջին մերձեցումը տեղի կունենա:

Այլ է Արեւմուտքի պարագան, հոն այս վերջին տասնամյակներուն մեծ է գործունեությունը քաղաքական գետնի վրա: Նկատի ունիմ հայության այն քանակը, զորությունը, որ ազդեցություն ունի ընտրություններուն վրա: Մենք այսօր գիտենք, որ 100.000 մարդու քվեն արդեն կրնա երաշխավորել այս կամ այն նախագահին ընտրությունը: Հետեւաբար այս երեւույթը շատ կարեւոր գործոն է եւ նմանապեսՙ կազմակերպվածությունը, որ այսօր կա այդ գաղութներուն մեջՙ նաեւ ի նպաստ Հայաստանի քաղաքական ամրացումին:

Հայաստանը Ֆրանսա կամ Գերմանիա չէ եւ բնականաբար կարիք ունի հենակներուՙ նաեւ միջազգային գետնի վրա: Անշուշտ, ներգաղթն ալ պիտի խորհինք, բայց պետք է բանիմացորեն կազմակերպել այս խնդիրը: Պոլիս բնակելուս ատենները հրեա ընկեր մը ունեի, շատ ազգասեր տղա էր: «Օր մը ըսի իրեն, դուն ինչո՞ւ Իսրայել չես գացեր, այսքան ազգասեր մարդ ես»: «Ես քեզ խելացի անձ մը կնկատեմ, ըսավ, բայց այս հարցումդ, կներես, բնավ խելացի չեմ նկատեր: Ես ինչո՞ւ Իսրայել գաղթեմ, երբ լրիվ հրեա եմ եւ գիտակից եմ հրեությանս: Մենք Իսրայել կուղարկենք այն հրեաները, որոնք ձուլումի վտանգին ենթակա են: Այնպես չէ մեր ներգաղթը, որ ուզած մարդ, ուզած հրեան գլխարկը դնե եւ Իսրայել գնա: Իսրայելը փոքրիկ երկիր է, հետեւաբար մենք պետք է ընտրություն կատարենք: Ամեն գաղութին մեջ հատուկ հանձնախումբ կա ներգաղթի, որոնք հայտերը կքննեն, ու զանազան չափանիշներու համաձայնՙ կարտոնեն: Եվ առաջին չափանիշըՙ կքննենք, թե որոնց մոտ ավելի տկարացած է հրեության պատկանելիության զգացումը»: Հետո ավելցուց. «Մենք հաշիվ ըրած ենք, որ Թուրքիո մեջ պետք է 10000-են վար չիջնե հրեաներուն թիվը, այլապես մենք այս երկրին մեջ չենք կրնար խոսք ունենալ, մանավանդ այս երկրի առեւտուրին մեջ դեր մը ունենալ»: Եթե ուշադիր ըլլանք այսօր եւսՙ այդ 30 տարիներուն (30 տարի առաջ էր պատահածը) հրեաներուն թիվը 10000-են վար չէ իջած Թուրքիո մեջ: Բնավ հրեական բնորդը կապկելու համար չեմ ըսեր, բայց որեւէ ազգի մեջ, եթե խելացի բան մը տեսնենք, ինչո՞ւ չհետեւինք:

Դառնանք մեր ներգաղթի խնդրին. ո՞վ էր կազմակերպողը առաջինՙ 1946-47-ի ներգաղթը, ի՞նչ հանգամանքներու մեջ. բայց վստահՙ մեկ փաստ կար, որ լավ կազմակերպված չէր: Հետեւաբար նույն սխալները կրկին պետք չէ գործել:

Վահագնի գյուղ կա Հայաստան, երբ ես կանցնիմ մոտով, ցավ կզգամ, ուրախություն չեմ զգար: Իմ կարծիքով այն հայը, որ կփափագի Հայաստան, իր հողը գալ, պետք չէՙ նոր գետոներ կազմե, որ նաեւ կյանքի անապահովության նշան է: Ինչո՞ւ Հայաստանը, որ շատ ապահով, հանդարտ երկիր մըն է, այդ մտայնությունը մտցնել: Որ գրեթե զինյալ պահակներով պետք է այդ ցանկապատներու վրա հսկել, կարծես զորանոց ըլլա: Այս տեսակ մերձեցումին համակարծիք չեմ:

- Հայր Լեւոն, բացի մշակութային գործունեությունից մեծ է ձեր ներդրումը նաեւ հայագիտության ասպարեզում: Հայագիտությունը Հայ դատին ինչպե՞ս է նպաստում:

- Մենք կպարծինք, որ առաջատար ժողովուրդ ենք, գիտության մեջ բարձր նվաճումներ կատարած ենք: Հայոց բանասիրությունը ծնած է գերմանական բանասիրության հետ գրեթե զուգահեռ, շնորհիվ վիեննական հայրերու դպրոցին: 1840-50-ականներուն մենք քննական բանասիրություն ունեցած ենք Վիեննայիՙ այդ խիստ առաջատար շրջանակին մեջ, երբ Միջին Արեւելքի որեւէ ուրիշ ժողովուրդ նման երեւույթ չուներ: Հետեւաբար, իմ կարծիքով, մենք պետք է գիտության մեջ առաջատար ժողովուրդի բնութագիրը նախ չկորսցնենք:

Եթե գիտությունը իրավ գիտություն է, կաշկանդված չէ, անպայման մարդկային հառաջդիմության կնպաստե: Հայագիտական նյութերը, հատկապես պատմությունը, մշակույթը, գրականությունը կրնան ուղեցույց դառնալ Հայ դատին, բայց պետք է սահմանել, թե Հայ դատը ի՞նչ կնշանակե: Ատիկա ամեն բանե առաջ հայ ինքնության պահպանումն է: Երկրորդըՙ բնականաբար, Եղեռնիՙ մեր ահավոր վերքին վերադարմանումն է: Եվ այդ վերադարմանումի ճանապարհը կանցնի, անշուշտ, զանազան հանգրվաններու մեջեն: Կկարծեմ, թե այդ կարեւոր, կենսական հանգրվաններեն մեկը Թուրքական պետականության կողմե Հայոց ցեղասպանության ճանաչումն է: Աշխարհի վրա քանի՞ պետություն կա այսօրՙ հարյուր իննսո՞ւն: Եթե 189 պետություններ ճանչնան Հայոց եղեռնը, բայց թուրքերըՙ ոչ, մեր հոգին դարձյալ վիրավոր կմնա: Անշուշտ, դուրսեն եկած որոշ ճնշումները իրենց օգուտը ունին, անկասկած: Բայց իմ կարծիքով ամենախոր ճամփան, որով կրնանք հետապնդել այս ճանաչումը, երկխոսությունն է թուրք առաջատար եւ լայնախոհ մտավորականության հետ, որ այսօր սկսած է այս հարցին շուրջ մտածել, որովհետեւ այս հարցը միայն հայոց հարցը չէ, իրենցն է նաեւ: Կարելի չէ որ ընկերություն մը, հասարակություն մը կեղծիքի եւ սուտի վրա հիմնված ապրի: Երբեմն կան մարդասպաններ եւ ոճրագործներ, որ կերթան անձնատուր կըլլան, որովհետեւ դժվար է, որ մարդը ապրի ամբողջ կյանքը այդ խղճի խայթով, այդ հանցապարտության բարդույթով: Տեղ մը կա, որ այն կպոռթկա: Թուրքիո մեջ սոսկական, պարզ մարդոց միջեւ անգամ պատահած դեպքեր կան, թե ինչպիսի ընդվզումով երբեմն կարտահայտվին: Կկարծեմ, որ շատ ուշադրությամբ պետք է հետեւինք այս մտավորական շարժումին, իրենց հետ տրամախոսություն հաստատենք եւ օգնենք, որ այդ առաջատար գաղափարներով մարդիկը չխեղդվին, որովհետեւ հաճախ նաեւ իրենց անձնական ռիսկով է, որ այդ գիրքերը կգրեն եւ կամ գաղափարները կարտահայտեն:

Կա հատուցման հարցը, քանի որ ըսվեցավ, թե մենք միայն ճանաչում կպահանջենք, բայց հատուցման կարիք չկա: Իմ կարծիքով, սա փիլիսոփայորեն ճիշտ բանաձեւում չէ եւ ոչ նաեւ բարոյագիտորեն եւ ոչ հավանորենՙ իրավաբանորեն: Որովհետեւ ամեն հանցանք եւ սխալ իր հատուցումը կպահանջե: Կա հատուցումի գաղափարը: Իմ կարծիքով կա իրատեսային եւ ոչ իրատեսային, հիմնավորված եւ ոչ հիմնավորված հատուցումներ: Սա իրավականորեն շատ բազմածալ ու բազմածավալ հարց է: Այստեղ միայն շեշտեմ սա կետը, որ հուշարձաններուն, հատկապէս մեր վաղեմի ճարտրապետական կոթողներուն, որոնք նույնպես համամարդկային կոթողներ են, պահպանման ու վերանորոգման, ի հարկին վերօգտագործման պահանջը, հավանորեն, փոխհատուցման առաջին, ամենեն հիմնավոր եւ օգտակար արարքներեն մեկը պետք է նկատել:

Զրույցը վարեց ՄԵԼԱՆՅԱ ԲԱԴԱԼՅԱՆԸ