«Ազգ»-ի ընթերցողներից շատերը 2005 թ. գրականության Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր Հարոլդ Փինթըրի մասին թերեւս գիտեն այնքան, որքան մեր թերթը ներկայացրել է մրցանակաբաշխության ժամանակ նրա տեսագրված փոթորկալի ճառի բովանդակությունը: Այնինչ Փինթըրը գրական-թատերագրական մեծ կենսագրություն ու վաստակ ունի եւ, անշուշտ, արժանի է լուրջ ուշադրության: Հետեւաբար խնդրեցինք ամերիկահայ հայտնի գրականագետ եւ հրապարակագիր Երվանդ Ազատյանին հանգամանալից ներկայացնել Նոբելյան մրցանակակրին, ինչը եւ արվեց ձեռնհասորեն: Ստորեւՙ նրա գրականագիտական ակնարկը:
Անտաղանդ գրողը հասարակական գործի մէջ կը կորսնցնէ իր ինքնութիւնը, մինչ տաղանդաւոր գրողը իր ստեղծագործութեան ուժով կը լիցքաւորէ իր հասարակական գործունէութիւնը:
2005 թուականին անգլիացի թատերագիր, բանաստեղծ, արձակագիր, դերասան եւ բեմադրիչ Հերըլդ Փինթըր (Harold Pinter) արժանացաւ Նոբելեան մրցանակի: Ինչո՞ւ ան չգնաց Շուէդ իրեն ընծայուած պատիւն ու շուրջ երկու միլիոն տոլարի պարգեւը լռելեայն ստանալու, եւ փոխարէն ստեղծեց քաղաքական ահաւոր փոթորիկ մըՙ արտասանելով արտասովոր կերպով հզօր ճառ մը, որ կը սպառնար Արեւմուտքի ուժի քաղաքականութեան հիմքերուն: Այդ պահուն գրողը հիւանդ էր, սակայն մարմինը տկար, սիրտըՙ յօժար: Կը տառապէր ու կը տառապի դեռ կոկորդի քաղցկեղով: Սակայն, հիւանդանոցէն դուրս գալով, դողդոջ ձայնով երիզագրեց իր ահաւոր խօսքըՙ սահմանուած մրցանակի հանդիսութեան:
Տաղանդաւոր գրողները բոլոր դարերուն ալ հանդիսացած են անհատական խղճի ու մարդկութեան խղճի անզսպելի ճիչերը, միեւնոյն ատեն գիտակցելով անհատի անզօրութեանըՙ գերիվեր պետական եւ զինուորական ուժին դիմաց:
Փինթըրի այս պոռթկումը կը յիշեցնէ ուրիշ նախընթաց մը, որ պատահած էր աւելի քան դար մը առաջ, որ գրականութեան ու քաղաքական պատմութեան տարեգրութեանց մէջ արձանագրուեցաւ իբրեւ գրողին անզսպելի ու գոռ պոռթկումը մարդկային անարդարութեան դէմ: Ատիկա Էմիլ Զոլայի «Կ՛ամբաստանեմ»ն է («J՛accuse»):
Զոլանՙ 19-րդ դարու բնապաշտ դպրոցի ռահվիրաներէնՙ հեղինակն է վէպերու հսկայ վաստակի մը. այսօր որքան ան կը յիշուի իր գրականութեամբ, նոյնքան, եւ գուցէ աւելի, քաղաքական ու քաղաքացիական արի արարքով մը, որ անջնջելի կերպով արձանագրուած է Ֆրանսայի եւ ամբողջ Եւրոպայի պատմութեան մէջ: Ատիկա Դրէյֆիւսի դէպքին առիթով գրուած կոչ մըն էր, բաց նամակ մը, ուղղուած օրուան նախագահ Ֆելիքս Ֆորին, մեղադրելով նախագահը, զինուորական իշխանութիւնները, եկեղեցականներն ու ուղեկից մամուլը, որոնք անիրաւօրէն ամբաստանած եւ իբրեւ լրտես դատապարտած էին ծագումով հրեայ ենթասպայ Ալֆրէդ Դրէյֆիւսը:
Զոլայի ամբաստանագիրը զինք հակադրեց դատական իշխանութեանց, սակայն ի վերջոյ վերաքննուեցաւ Դրէյֆիւսի պարագան եւ անպարտ արձակուեցաւ ան:
1898-ին Փարիզի «Օրոր» թերթին մէջ հրատարակուած պատմական այդ փաստաթուղթը ամէնէն վաւերական վկայութիւններէն մէկն է այդ շրջանի ազատականութեան զարգացման:
Հետաքրքրական է Զոլայի այդ ամբաստանագրին մէկ հատուածը բաղդատութեան դնել Փինթըրի պատմական հաստատումին մէկ հատուածին հետՙ ընդգծելու համար անհատական արիութեան համեմատական արժէքըՙ պետութեան եւ ռազմական ուժին մամլիչ զօրութեան դիմաց:
Արդարեւ, կը գրէ Զոլա, «Կատարելով այս ամբաստանութիւնները գիտակից եմ, որ ինքզինքս ենթակայ կը դարձնեմ 29/71 1881-ի օրէնքին 30րդ եւ 31րդ յօդուածներուն, որոնք մամլոյ ամբաստանութիւններուն համար պատիժ կը սահմանեն. ես կամովին կը ստանձնեմ այդ վտանգը», ու քիչ մը անդին կ՛աւելցնէ. «Արարքը, որուն կը ձեռնարկեմ, ուրիշ բան չէ եթէ ոչՙ արմատական քայլ մըՙ արագացնելու պայթումը ճշմարտութեան եւ արդարութեան»:
Փինթըրի խօսքը վերնագրուած է «Արուեստ, ճշմարտութիւն եւ քաղաքականութիւն» եւ կը սկսի հետեւեալ նախադասութեամբ. «Շեշտուած տարբերութիւններ չկան իրականին եւ անիրականին միջեւ, ոչ ալ ճշմարիտին եւ սխալին միջեւ. բան մը անպայմանօրէն իրաւ կամ սխալ չէ, կրնայ եւ ըլլալ երկուքըՙ ճիշդ եւ սխալ... Իբրեւ գրող կ՛ընդունիմ այս երեւոյթը, սակայն իբրեւ քաղաքացիՙ չեմ կրնար. իբրեւ քաղաքացի պէտք է հարց տամՙ ի՞նչն է ճիշդը եւ ի՞նչն է սխալը»:
Այնուհետեւ կը սկսի քննարկել եւ քննադատել Ամերիկայի արտաքին քաղաքականութիւնը եւ անոր պոչին կառչած բրիտանական քաղաքականութիւնը, անդրադառնալով Բ. Աշխարհամարտէն ի վեր գործուած պետական յեղաշրջումներուն, սպանութեանց, տանջանքներունՙ ենթադրաբար յանուն ժողովրդավարութեան- Չիլիի, Էլ Սալվադորի, Ինդոնեզիոյ, Գուաթեմալայի, Յունաստանի, Թուրքիոյ եւ այլ երկիրներու բռնարարքներուն, յանգելով Իրաքի պատերազմին, որ մղուուեցաւ «սուտերու դէզի մը» ստեղծումով: Մեղադրանքներէն զերծ չի մնար նաեւ ուղեկից մամուլը. «Լեզուն կը գործածուի, կ՛ըսէ Փինթըր, խափանելու համար մտածումը...պէտք չունիս մտածելու. միայն գլուխդ դիր բարձին վրայ. բարձը կրնայ խեղդամահ ընել մտածումը կամ քննական կարողութիւններդ, սակայն հանգստաւէտ է ան»:
Փինթըրի եզրակացութիւնը հետեւեալն է, որ արձակուած է զօրութեամբը Զոլայի բառերուն. «Քանի՞ մարդ պէտք է սպաննած ըլլայ մէկը արժանանալու համար զանգուածային ջարդարարի եւ պատերազմական ոճրագործի հանգամանքին: Հարի՞ւր հազար մարդ, կը կարծեմ թէ աւելի քան բաւարար է: Հետեւաբար արդար է, որ Բուշ ու Բլէր ձերբակալուին ու յանձնուին միջազգային ոճրադատ ատեանին»:
Նման բուռն արտայայտութիւններ ակնկալելի են Հերըլդ Փինթըրէն, որ յայտնի է իր քաղաքական ընդվզումներով, ի պաշտպանութիւն Կաստրոյի, Այէնդէի, Նիկարագուայի ըմբոստներու, Միլոշեւիչի եւ քիւրդերու դատերուն:
Անհատի ընդվզումին անզօրութիւնը, բառի ուժին սահմանափակութիւնը հետաքրքրական զուգահեռ մը ունի Զոլայի խոստովանութեան հետ: Արդարեւ Փինթըր կը գրէ. «Գրողի մը կեանքը գերազանցապէս խոցելի է, գրեթէ մերկ գործունէութիւն մը. պէտք չէ ողբանք անոր համար. գրողը իր ընտրութիւնը կը կատարէ եւ կը կառչի անոր. բայց ճիշդ է ըսել, թէ դուն ենթակայ կը մնաս բոլոր հովերուն, որոնցմէ ոմանք սառեցնող են: Դուն ինքդ պատասխանատու ես քու արարքիդ- հովանի չես գտներ, պաշտպանութիւն չունիս, բացի եթէ ուզես ստել, այդ պարագային կառուցած կ՛ըլլաս քու պաշտպանութիւնդ եւ կարելի է ըսելՙ կը դառնաս քաղաքական գործիչ»:
Փինթըրի ամբողջ աշխարհայեացքը, որմէ կը բխի նաեւ իր գրականութիւնը, խարսխուած կը թուի ըլլալ անհատի անպաշտպանելիութեան վրայՙ բիրտ ու կազմակերպուած ուժի դիմաց: Եւ այդ զգացումը իր արմատները ունի անձնական սահմռկեցուցիչ փորձառութեան մը մէջ: Բ. Աշխարհամարտի ընթացքին ան բաժնուած էր իր ծնողներէն եւ 26 ուրիշ տղոց հետ տարուած էր ծովափնեայ ամրոց մըՙ պաշտպանութեան համար, ի վերջոյ 14 տարեկանին վերադարձած է Լոնդոն եւ այդ փորձառութիւնը անջնջելիօրէն խարանուած մնացած է իր մանկական հոգիին մէջ, ըսելու համար ետքէն, որ «ռմբահարուած ըլլալու զգացումը երբեք չէ հեռացած ինձմէ»:
Կենսագրութիւն
Հերըլդ Փինթըր կը սերի համեստ ընտանիքէ մը: Ծնած է 1930-ին Հեքնիի մէջ, որ Լոնդոնի բանուորական թաղամասերէն մէկն է: Հայրն ու մայրը հրէական ծագում ունին: Ունէր գորովագութ մայր մը, որուն հետ սիրալիր էին իր յարաբերութիւնները, սակայն միշտ լարուած էին այդ յարաբերութիւնները իր խստաբարոյ հօր հետ: Նախ յաճախած է իր թաղի դպրոցը, ուր արդէն կանուխ տարիքին ցոյց տուած է թատերական ձիրքեր եւ միշտ հակում ունեցած է դէպի գրականութիւնը եւ բանաստեղծութիւնը: Իր սիրած հեղինակներն էին Ֆրանց Քաֆկա եւ Էրնեսթ Հեմինգուէյ, որոնք զօրաւոր ազդեցութիւն պիտի թողէին իր յետագայ գրական զարգացման վրայ:
Երկու տարի յաճախելէ ետք Լոնդոնի Արքայական թատերական ակադեմիան, կը հրաժարի ուսումէն: 1949 դատի կը կանչուիՙ մերժած ըլլալուն համար զինուորական ծառայութիւնը, իբրեւ խղճի առարկութիւն: «Կրնայի բանտ առաջնորդուիլ, որուն համար պատրաստուած էի, կ՛ըսէ ան, սակայն դատաւորը քիչ մը համակրանք ցուցաբերեց ինծի հանդէպ ու միայն տուգանեց 30 անգլիական ստեռլինգով»:
1950-ին իր բանաստեղծութիւնները սկսած են հրատարակուիլ Լոնդոնի «Փոէթրի» հանդէսին մէջ Հերըլդ Ֆինթա գրական ծածկանունով: Սակայն շուտով ան յարած է թատերական կեանքին, իբրեւ դերասանՙ մաս կազմելով շէքսպիրեան թատերախումբի մը, այս անգամ Դէյվիդ Բերըն ծածկանունով:
Իր թատերագրական առաջին փորձերը սկսած է 1957-ին: Այդ թուականին թատերախաղի նիւթի մը մասին խօսած է բարեկամի մը, որ կ՛աշխատէր Բրիսթոլի համալսարանի թատերական բաժանմունքին մէջ. բարեկամը հետաքրքրական գտած է գաղափարը եւ առաջարկած է պատրաստել թատերախաղը, զոր բեմադրելու համար համալսարանը տասը օրուան պայմանաժամ դրած է: Փինթըր, մերժելով հանդերձ այդ պայմանաժամըՙ նստելով չորս օրուան մէջ աւարտած է 1 արարնոց գործը, որ կը կոչուէր «Սենեակը»: Արդէն առաջին իսկ այդ թատերախաղին մէջ զգալի կը դառնան Փինթըրի յետագայ ստեղծագործութիւնները բնորոշող յատկանիշներըՙ պարզ ու սովորական կացութիւններ, ուր յանկարծ հանդէս կուգան սպառնալիքն ու խորհուրդըՙ դիտումնաւոր զանցումովը բացատրութեան կամ գործողութեան ետին գտնուող դրդապատճառներուն: Աւելի ուշ Փինթըր իր այդ յատկանիշները պիտի զարգացնէր իր յաջորդ թատերախաղին մէջ, որ պիտի կոչուէր «Անմիտ սպասաւորը»: Թատերախաղին մէջ երկու վարձկան ոճրագործներ կը ծրագրեն սպաննել անծանօթ զոհ մըՙ խորհրդաւոր կազմակերպութեան մը հաշւոյն: Այս թատերախաղին մէջ հեղինակը կը ներմուծէ նաեւ կատակերգութեան (comedy) տարրը, որուն ետին ոճրագործ զոյգը կը ջանայ պարտկել իր աճող անձկութիւնը: Յիշեալ գործը առաջին անգամ ներկայացուած է Հեմսթէտ Թիէթըր քլուբին մէջ (Լոնդոն) 1960-ին (Hampstead Theatre Club): Իր աւելի երկար թատերախաղըՙ «Ծննդեան տարեդարձը» (The Birthday Party), բեմադրուած է Քէյմբրիջի Արթց թիեթըր-ի մէջ (Arts Theatre): Թատերախաղը կը կեդրոնանայ խղճուկ տիպարի մը վրայ, որ կը կոչուի Սթենլի (Stenley), երեսնական տարիքի մէջ մարդ մը, որ ապաստան կը գտնէ ծովեզերեայ լքուած հիւրանոցի մը մէջ, ուր տարիներէ ի վեր մարդ չէ այցելած: Յանկարծ կը յայտնուին երկու այլ տիպարներՙ Գոլդբըրգ եւ Մըքէն (Golberg եւ McCann), որոնք կը պարզուի, թէ կը հետապնդեն հերոսը: Սամուէլ Բեքէթի նման (որուն «Սպասելով Գոդոյին» թատերախաղին մէջ դեր վերցուցած էր) Փինթըր կը մերժէ բացատրութիւններ տալ իր կերպարներու արարքներուն մասին: Երկու կերպարները ծննդեան տարեդարձի տօնախմբութիւն մը կը պատրաստեն հակառակ Սթենլիի պնդումներուն, թէ իր տարեդարձի օրը չէ: Թատերախաղը դիմաւորուեցաւ խիստ բացասական քննադատութիւններով, սակայն Փինթըր շարունակեց նոյն սեռի թատերախաղեր գրելՙ հռչակուելով «սպառնալիքի կատակերգութեան» վարպետը: Տարիներ վերջ, հարցազրոյցի մը ընթացքին ան կը խորհրդածէրՙ «քննադատները անպէտք մարդոց խումբ մըն են, անոնք պէտք չունին թելադրելու, թէ հանդիսատեսը ի՞նչ պէտք է մտածէ»:
Փինթըրի թատերախաղերը ծագում կ՛առնեն տեսողական միակ պատկերէ մը. գործողութիւնը ընդհանրապէս տեղի կ՛ունենայ մէկ սենեակի մէջ, կերպարները սպառնալիքի մը ներքեւ են. սպառնալիքՙ որ ոչ հանդիսատեսը կրնայ սահմանել, ոչ ալ խաղին միւս կերպարները, վերապրումի կամ ինքնաճանաչումի մաքառումը տիրապետող կը մնան տիպարներու արարքներուն մէջ: Լեզուն կը գործադրուի ոչ միայն իբրեւ հաղորդակցութեան միջոց, այլեւ իբրեւ զէնք: Իւրաքանչիւր բառի տակ կը տիրէ պայթուցիկ լռութիւն մը, կատաղութիւն մը, կամ մտերմութեան վախը:
Քննադատ Մարթին Էսսէն (Martin Essan) հետեւեալ բնորոշումը կու տայ անոր ոճին. «Իւրաքանչիւր վանկ, իւրաքանչիւր դարձուածք, ձայներու երկար ու կարճ շարունակականութիւն, իւրաքանչիւր նախադասութիւն եւ բառ հաշուըուած են մինչեւ իրենց նրբագոյն աստիճանը: Այդ կերպով է որ հեղինակը կը հիւսէ բառերու իր բալէն »:
Փինթըր կը մերժէ տալ գործողութեանց տրամաբանական պատճառաբանութիւն մը, այլ կու տայ գոյութենապաշտական տարօրինակ հատուածներ մարդոց կեանքէն:
Փինթըր իբրեւ արդիական թատերագիր իր համբաւը հաստատեց 1960-ին, երբ հրատարակեց իր «Հոգատարը» (The Caretaker) թատերախաղը, թէեւ անոր ներկայացումը Դիւսելդորֆի մէջ շատ վատ ընդունուեցաւ: Այդ թատերախաղին յաջորդեցին ուրիշներ, ինչպէս «Թեթեւ ցասումը» («A Slight Ache») 1961-ին, «Հաւաքածուն» (The Collection) 1962-ին եւ «Սիրահարը» (The Lover) 1963-ին, «Տունդարձը»ՙ հրատարակուած 1965-ինՙ ամէնէն տարօրինակն է, լեցուն հակասութիւններով: Ան արժանացած է միջազգային նշանաւոր մրցանակներու, Թոնի Աուորդ (Tony Award), Ուայթբրեդ Անգլո-Ամերիքըն թիեթըր Աուորդ, Նիւ Եորք Դրամա Քրիթիքս Աուորդ:
Փինթըրի կարգ մը թատերախաղեր գրուած են բրիտանական հեռուստատեսութեան համար: 1960-ին ան նաեւ դարձաւ բեմադրիչը իր կարգ մը թատերախաղերուն: Իր «Դաւաճանութիւնը» (Betrayal) թատերախաղէն (1978) վերջ, երկար ատեն մեծապաստառ գործեր չարտադրեց մինչեւ հրատարակութիւնը իր «Լուսնալոյս»ին (Moonlight), 1994-ին: Իր միարար գործերէն կարելի է յիշել «Տեսակ մը Ալասքա»ն (A Kind of Alaska), 1982-ին:
1970-էն սկսեալ ան բեմադրած է բազմաթիւ թատերախաղեր եւ ֆիլմի ներկայացումներ, մասնաւորաբար Ամերիքըն ֆիլմ թիըթրի «Սպասեակը» (The Butler), 1994-ին: Ան 1977-ին հրատարակեց սցենարը Մարսէլ Փրուսթի «Կորուսեալ ժամանակի փնտռտուքով» (A la Recherche du Temps Perdu) գործին: Անիկա մտերիմ գործակիցն էր յայտնի բեմադրիչ Փիթըր Հոլին (Peter Hall), որուն յաջորդեց իբրեւ Ազգային թատրոնի բեմադրիչ: Փինթըր արժանացած է բազմաթիւ մրցանակներու, որոնց կարգին Բեռլինի ֆիլմի ֆեստիվալի «Արծաթէ արջ»ին 1963, BAFTA մրցանակին, երկիցսՙ 1965-ին եւ 1971-ին բրիտանական Քամընուելթի մրցանակին: Աւելի ուշ, երբ վարչապետ Ջոն Մեյջեր որոշեց ասպետութեան տիտղոսը շնորհելՙ Փինթըր մերժեց զայն:
Փինթըր 1956 -ին ամուսնացած է դերասանուհի Վիվիան Մըրչընթի հետ, ժամանակ մը բնակելով Լոնդոնի մէկ աղքատիկ թաղամասին մէջ: Ի վերջոյ ան փոխառնուած գումարով մը փոխադրուած է աւելի վայելուչ թաղամաս մը:
Թէեւ ան յայտնած է, թէ ինք երբեք իր թատերախաղերը չէ գրած դերակատար մը աչքի առաջ ունենալով, սակայն իր կինը բազմիցս գլխաւոր դերեր ստանձնած է անոր թատերախաղերուն մէջ: Իր առաջին ամուսնութիւնը լուծուած է 1980-ին, որմէ ետք ամուսնացած է կենսագիր Լեյդի Անթոնիօ Ֆրէյզըրի հետ: Ամուսնալուծման հետեւանքով բաժնուած է նաեւ իր զաւակէն, նոյնպէս գրող եւ երաժիշտ:
Ան գրած է բազմաթիւ ֆիլմի սցենարներ, ինչպէս «Սպասաւորը» (The Servant), «Միջնորդը» (The Gobetween), «Վերջին մեծահարուստը» (The last Tycoon), «Դաւը» (The Betrayal), «Կրիայի օրագիրը» (Turtle՛s Diary) եւ Ֆրանց Քաֆկայի «Դատավարութիւնը» (The Trial): 1990-էն սկսեալ ան աւելի գործօն դարձած է առաւելաբար որպէս բեմադրիչ, քան թատերագիր:
Այն թուականէն ի վեր (1973), երբ նախագահ Այենդէի իշխանութիւնը տապալեցաւ Չիլիի մէջ, Փինթըր ինքզինք նուիրած է քաղաքական գործունէութեան, պաշտպանելով Միլոշովիչը, ընդդիմանալով Իրանքի ներխուժման եւ պաշտպանելով քիւրտերու ինքնավարութիւնը Թուրքիոյ մէջ: Այդ քաղաքական հետաքրքրութեանց արդիւնքն է իր մէկ թատերախաղը, որ կը բնութագրէ թրքական բռնատիրութիւնը քիւրտերու ինքնավարութեան պայքարին մէջ: Այդ թատերախաղը կը կոչուի «Լեռնային լեզու» (Mountain Language): Փինթըր ամերիկացի թատերագիր Արթուր Միլլըրին հետ կ՛այցելէ Թուրքիա մարդկային իրաւանց բռնաբարութիւնները վկայելու: Ամերիկեան դեսպանատունը պատուասիրութիւն մը կը սարքէ ի պատիւ Միլլըրի: Այնտեղ Փինթըր, փոխանակ կենցաղավարական խօսակցութիւններով առաջնորդուելու եւ իր քոքթէյլը խմելուՙ կը քննադատէ թուրք զինուորականութեան բռնաբարութիւնները, քիւրտ բանտարկեալներուն տանջանքները եւ ամորձիքներէն ելեկտրական հոսանք անցընելը եւ մեղսակից կը հռչակէ ամերիկեան քաղաքականութիւնը: Դեսպանութիւնը իսկոյն դուրս կը հրաւիրէ Փինթըրը, որուն կը հետեւի նաեւ Արթըր Միլլըր, իբրեւ զօրակցութիւն:
Լոնդոն վերադարձին Փինթըր կը գրէ 25 վայրկեան տեւողութեամբ թատերախաղը, զոր կը վերնագրէ «Լեռնային լեզուն», որովհետեւ թուրքերը կ՛ունարան քիւրտերու գոյութիւնը եւ զանոնք կոչած են «լեռնային թուրքեր» եւ արգիլած անոնց մայրենի լեզուին գործածութիւնը: Թատերախաղը առաջին անգամ կը ներկայացուի 1988-ին Արքայական Ազգային թատրոնին կողմէ:
Այս գործը ցոյց կուտայ լեզուին ուժը. այստեղ զինուորական իշխանութիւնը հրովարտակով մը կ՛արգիլէ լեռնականներու լեզուին գործածութիւնը: Լեռնականները կը լռեն ու երբ արգելքը կը վերնայՙ անոնք կը շարունակեն լուռ մնալ: Թատերախաղին բարոյականը այն է, որ լեզուն մարդը մարդ դարձնող գործօններէն մէկն է եւ ոչ թէ քմայական պիտակ: Լեզուն, արտայայտուելու այդ միջոցը մաս կը կազմէ մարդկային էութեան, զայն ճնշելով կը խորտակուի անձը:
2005 թուականի փետրուարին Փինթըր յայտարարեց, թէ ալ պիտի դադրի թատերախաղ գրելէ եւ պիտի զբաղի քաղաքականութեամբ, հակառակ իր վատառողջ վիճակին: «Ցարդ 29 թատերախաղ գրած եմ, բաւարար չէ՞»:
Միեւնոյն տարուան ընթացքին ան արժանացաւ Նոբելեան մրցանակին, որուն յանձնախումբը հետեւեալ սահմանումով կը բնորոշէր գրողը. «Ան անդունդներ կը յայտնաբերէ առօրեայ պարզ խօսակցութեանց ներքեւ եւ կը խուժէ բռնութեան մութ սենեակներէն ներս»:
Արձակ գործեր եւ բանաստեղծութիւն
Հերըլդ Փինթըր կերպով մը կը նմանի սպանացի Ֆեդերիքօ Կարսիա Լորքային, իբրեւ բազմակողմանի տաղանդ: Լորքան առաջնակարգ բանաստեղծ էր ու թատերագիր եւ կատարելագործուած երաժիշտ եւ դաշնակահար: Ան իր քաղաքական բուռն գործունէութեան համար սպաննուեցաւ Ֆրանքոյի ուժերուն կողմէ 1938-ի սպանական քաղաքացիական պատերազմին ընթացքին: Փինթըր եւս կրնար արժանանալ անոր ճակատագրին, եթէ ապրած ըլլար տարբեր ժամանակներու կամ տարբեր երկրի մէջ, որովհետեւ նոյնքան եւ աւելի յախուռն են անոր քաղաքական տեսակէտներն ու արտայայտութիւնները:
Փինթըր իր թատերախաղերուն կողքին հեղինակ է բազմաթիւ արձակ էջերու, բանաստեղծութեանց եւ քննական զրոյցներու:
Կ՛արժէ այստեղ յիշատակել այս սեռի գործերէն մի քանին- «Քուլլուս» (Kullus), բանաստեղծութիւններ, «Գաճաճները» (Dwarfs), վէպ, «Վերջին տեղեկագիր սակարանէն» (Latest Report from the Stock Market), «Սեւ ու սպիտակ» (Black and White), «Քննութիւնը» (The Examination), «Թէյի հիւրասիրութիւնը» (Tea Party), «Եզերքը» (The Coast), «Խնդիր» (Problem), «Լոլա» (Lola), «Աղջիկներ» (Girls), «Ներողություն» (Sorry about this), «Թէս» (Tess), «Ձայներ թունելի մէջ» (Voices in the Tunnel): 1990-ին յարգանքի տուրք մը մատուցած է Բի Բի Սի հեռուստակայանէն իր երկարամեայ բարեկամինՙ Սամուէլ Բեքէթին, որուն հիացողներէն է եւ որուն թատերախաղերուն հետ հանգիտութիւններ ունին Փինթըրի գործերը: Նոյն ատեն երկար է շարքը հեռուստատեսային իր զրոյցներուն, որոնք գրական արժէք ունին:
Փինթըր հետեւեալը կ՛ըսէ իր բանաստեղծութեան մասին. «Բանաստեղծութեան մէջ, երբեմն, հազիւ թէ գիտակից եմ ըրածիս եւ գործը կ՛ընթանայ ինքնիր օրէնքով ու կարգով, մինչ ես կը մնամ կարծէք իբրեւ միջնորդ: Ինչպէս կ՛ըսէք, որքան անգիտակիցՙ այնքան լաւ»:
Փինթըր տէր է գրական հսկայական վաստակի մը, սակայն իր ստեղծած գրականութեան չափ ալ քննական գրականութիւն կայ իր մշակած արուեստի սեռերուն մասին: Անոր բանաստեղծութեան մասին արտայայտուելովՙ քննադատ Դէյվիդ Հէր (David Har) անոր նուիրուած գործի մը մէջ կը գրէ. «Փինթըր իրագործեց այն ինչ որ Օդըն (Auden) ըսած էր, որ բանաստեղծ մը պէտք է ընէ. ան մաքրեց կեղտաջուրի խողովակները անգլերէն լեզուին, որպէսզի այնուհետեւ բանաստեղծութինը հոսի աւելի հեզասահ ու վճիտ: Կրնանք ըսել նաեւ, որ անոր անձին ու գործին վերեւ կը սաւառնի արծւային եւ գերակշիռ ոգի մը, որ աւելի հզօր կը դառնայ անոր համար, որ ենթակայ է խիստ կարգապահութեան մը ձեւին, տեսակ մըՙ սեւ զգեստին»:
Փինթըրի թատերախաղերը սերտօրէն առնչուած են իր բանաստեղծութեան հետ, որքան լեզուական ու փիլիսոփայական արուեստի իմաստով, նոյնքան նաեւ ձեւի եւ ոգիի իմաստով:
Անոր թատրոնին ու բանաստեղծութեան առնչութեան մասին Մայքըլ Բիլինկթըն կը գրէ. «Կարելի չէ լրագրական նախադասութեամբ մը բնորոշել Փինթըրը, թէեւ ոմանք փորձած են այդ ընել զինք որակելով «լռութեան վարպետը» կամ ստեղծողը «սպառնալիքի կատակերգութեան»: Սակայն եթէ ուզէի զինք նկարագրել գործին բոլորովին անծանօթ անձի մը, պիտի ուզէի զինք բնութագրել իբրեւ բնազդներու արմատական բանաստեղծ մը, որ իբրեւ արտայայտութեան միջոց ընտրած է թատրերգութիւնը»:
Փինթըր եւ անհեթեթ թատրերգութիւնը
Անհեթեթը կամ աբսիւրդը բացատրելը ինքնին անհեթեթութիւն մը թուի ըլլալ: Այսուհանդերձ ան ամբողջ դպրոց մըն է արուեստի բոլոր բնագաւառներուն մէջ, որքան գրականութեան ու թատրոնին, նոյնքան նաեւ նկարչութեան ու երաժշտութեան:
Ժան Փոլ Սարթր իր «Մարդկային ազատութեան մասին» գործին մէջ հետեւեալ սահմանումը կուտայ անհեթեթութին մասին. «Շարժում մը, դէպք մը մարդոց փոքրիկ ու գունագեղ աշխարհին մէջ միայն յարաբերաբար անհեթեթ է, համեմատելով շրջապատի կացութեան: Խենթ մարդու մը ցանկութիւնները, օրինակի համար, անհեթեթ ենՙ համեմատելով այն կացութեան, որուն մէջ ինք կը գտնուի, բայց ոչՙ իր զառանցանքներուն համեմատութեամբ»... «Անհեթեթը աննուաճելի վիճակ մըն է զոր ոչինչ կրնայ բացատրել, ոչ իսկ բնութեան մէկ գաղտնի ու խորունկ տակնուվրայութիւնը»:
Ահաւասիկ այս անբացատրելի վիճակն է, որ կը կազմէ հանգանակը արդի արուեստի: Երբ Փիքասօ սկսաւ ծամածռել դէմքերը, կամ Դալի գերիրապաշտական արտակարգ ձեւազեղումներու դիմեց , երբ արդի երաժիշտները սկսան ունկնդրին ականջն ու հոգին մրճահարել ժամանակակից մարդուն ջղային աշխարհին ձայներով, երբ Բեքէթ մը «Սպասելով Գոդոյին» թատերախաղին մէջՙ սպասուածէն աւելի սպասելը դարձուց նպատակՙ արուեստի մէջ ներգործուեցաւ չորրորդ տարածութիւն մըՙ մարդկային իմացականութիւնը: Բոլոր արուեստներուն մէջ ալ բնականը անբնական կերպով ներկայացնելու նպատակը դարձաւ մարտահրաւէր մը մարդկային իմացականութեան, որուն յաւելումով ծամածռուած պատկերը կը գտնէր իր իմաստը, մրճահարումը կը ներդաշնակուէր ու կ՛ամբողջանար արդի մարդու մտածողութեան մէջ:
Իմացապաշտ արուեստի մթնոլորտին մէջ կը գործէ Փինթըր, ինչպէս կը գործեն ժամանակակից միւս թատերագիրները: Թէեւ Փինթըր ամէնէն աւելի հոգեհարազատութիւն կը գտնէ իր մենտորին ու բարեկամինՙ Բեքէթի գործերուն մէջ, սակայն ան կը ստեղծագործէ աբսիւրտ թատրերգութեան միւս վարպետներուն սկզբունքներով, տուեալներով եւ տարրերով: Այնտեղ խորհրդանշանները աւելի թելադրական են եւ կ՛առաջնորդեն իմացական կիզակէտերու, աւելի քան արուեստի որեւէ այլ գործօն: Փինթըրի կողքին այդ աշխարհին մէջ կը ստեղծագործեն Էօժէն Իոնեսքո, Լուիջի Փիրանդելլօ (Luigi Pirandello), Ալֆրէդ Ջերրի (Alfred Jerry), Ժան Անույ (Jean Anouille), Արթուր Ադամով (Arthur Adamov) եւ կարգ մը ուրիշ թատերագիրներ: Վախի, սպառնալիքի, բռնութեան սպառնալիքին ներքեւ կը գտնուին բոլորը եւ այդ սպառնալիքին դիմաց կը զարգանայ մարդկային տուայտանքը: Սակայն այդ վախին, սպառնալիքին, գերհզօր ուժին դիմաց մարդկային անկարողութեան վիճակը բնութեան անզսպելի ուժերէն աւելի մարդոց կողմէ ստեղծուած անիրաւութեան ու բռնութեան աղբիւրներէն կը յառաջանան: Փինթըր ինք կ՛ընդունի, թէ այդ իմաստով շատ բան կը պարտի Ֆրանց Քաֆքայի (Franz Kafka), որուն դարաշրջան կազմող «Դատավարութիւնը» կը խտացնէ արդի բռնատիրական աշխարհի անդոհանքը եւ անոր մէջՙ անհատին ինքնութեան խորտակումը:
Մեր գրականութեան մէջ ալ անհեթեթի դպրոցն ունի իր որոշ ներկայացուցիչները, օրինակ բանաստեղծության մէջ Զահրատի «Կիկօն» կամ «Մաղ մը ջուրը» եւ այլ գործեր կառուցուած են միեւնոյն սկզբունքներով:
Թատրոնի մէջ ամէնէն յայտնի ներկայացուցիչը հաւանաբար Արման Վարդանեանն է, որուն թատերախաղերը իրենց տարօրինակ վերնագիրներով գուցէ ոմանց մօտ ծիծաղ կը յառաջացնեն, սակայն թարգմանուելով եւ օտար բեմերու վրայ ներկայացուելով կը սկսին նաեւ յարգանք պարտադրել հայկական շրջանակներէ ներս:
Գուցէ Փինթըրի կամ Իոնեսքոյի համեմատութեամբ ոչ այնքան ծանօթ, սակայն ընդունուած եւ յարգուած հեղինակութիւն մըն է ֆրանսահայ թատերագիր Ժան Ժակ Վարուժանը, որուն գործերը համամարդկային պաստառի վրայ ցոլացած ըլլալով հանդերձ, զարմանալիօրէն հայկական առնչութիւններ ունին: Օրինակ, իր թատերախաղերու վերնագիրներէն մէկը հայկական ժողովրդային ասացուածք մըն է. «Ամէն մարդ կու լայ իր Կարապետը» (Chaque՛un pleure son Garabed), սակայն, թատերախաղին մէջ գոյութիւն չունի հայ Կարապետ մը:
Առիթով մը, հետաքրքրական զրոյցի մը ընթացքին, երբ կը խօսէինք իր թատերախաղերէն մէկուն մասին, որուն նիւթը ոճիր մըն էր, հարց տուի, թէ ո՞ւր է հայկական առնչութիւնը այդ գործին մէջ, ան պատասխանեց. «կնոջ այն դիակը, որ փռուած է գետին, եւ որուն շուրջ կը կատարուին գործողութիւնները եւ բոլոր հերոսները զայն կոխկռտելով կ՛անցնին, ուրիշ մէկունը չէ, եթէ ոչ մայր Հայաստանինը»:
Վերեւի շեղումին նպատակը ցոյց տալ է, թէ անհեթեթի սկզբունքը նաեւ իր կիրարկողները գտած է հայ գրականութեան եւ հայ թատրերգության մէջ:
Հսկայածաւալ գրականութիւն գոյութիւն ունի մեկնաբանելու եւ բնորոշելու համար Փինթըրի գրականությունն ու արուեստը, սակայն ինք լաւագոյնս ներկայացուցած է այն մղիչ ուժը, որ զինք կ՛առաջնորդէ թատերական երկեր գրելու. ատիկա ճշմարտութեան փնտռտուքն է. փնտռտուք մը, որ գուցէ ելքի մը ապահովութեամբ չվարձատրուի, ինքնին դառնալով ստեղծագործական գործընթաց մը:
Այն զեկոյցը զոր ինք ներկայացուցած է Նոբելեան մրցանակի հանդիսութեանՙ վերնագրուած է «Արուեստ, ճշմարտութիւն եւ քաղաքականութիւն»: Ճշմարտութիւնը յաւիտենօրէն խուսափուկ է թատրոնի մէջ, կարելի չէ զայն անպայման գտնել, սակայն փնտռտուքը մղիչ ուժն է, փնտռտուքն է, որ կը մղէ ճիգը, փնտռտուքը քու պարտականութիւնդ է, աւելի յաճախ քան ոչ մութին մէջ ոտքդ կը զարնուի ճշմարտութեան, բախելով անոր, կամ պատկերի մը կամ կերպարանքի մը փշուրը տեսնելով կը տարուինք մտածելու, թէ անոնք կը համապատասխանեն ճշմարտութեանՙ առանց անդրադառնալու, որ ըրած էք այդ, սակայն իրական ճշմարտութիւնը այն է, որ չկայ միակ ճշմարտութիւն մը թատերական արուեստի մէջ. կան բազում ճշմարտութիւններ, որոնք մարտահրաւէր կը նետեն իրարու, ետ կը մղուին իրարմէ, իրար կը ցոլացնեն, իրար կ՛անտեսեն, իրար կը հրապուրեն, կամ իրար կը կուրցնեն: Երբեմն կը խորհիս, թէ պահու մը ճշմարտութիւնը ունիս ձեռքիդ մէջ, ուրկէ սակայն ան կը սահի ու կը կորչի:
Մեծերը բոլոր ժամանակներուն ալ կը խախտեն ընդունուած ճշմարտութիւնները եւ կ՛անտեսեն ընթացիկ բարքերը, այդ պատճառաւ ալ միշտ կը տուժեն հալածուելով, պատուժուելով կամ բռնատիրական կարգերու ներքեւՙ ոչնչացուելով: Փինթըր բախտաւոր է, որ չէ ծնած ու ապրած այդպիսի պայմաններու ներքեւ, հետեւաբար խնայուած է իր կեանքը, բայց աւելինՙ իր խօսքն ու գործը քաղաքակիրթ Եւրոպայի պայմաններուն ներքեւ կը կատարեն իրենց վերափոխիչ դերը արուեստի թէ ընկերային կեանքին մէջ:
Փինթըրի կեանքին ու գործին նուիրուած աշխատասիրութեան մը մէջ Մայքըլ Բելինգթըն կը գրէ. «Ի հաշիւ իրենՙ Փինթըր կը հանդիսանայ մնայուն հանրային զզուանք մը, որ կը հարցաքննէ ընդունուած ճշմարտութիւնները, ինչպէս կեանքի, նոյնպէս արուեստի մէջ. իրականութեան մէջ այդ երկուքը շարունակաբար կը փոխներգործեն իրարու վրայ»:
Եօթանասունհինգամեայ գրողը, որ այսօր առողջական թոյլ վիճակի մէջ է, սակայն առոյգ կերպով կը շարունակէ փնտռել ճշմարտութիւնը, զոր գուցէ բնաւ չգտնէ արուեստով- ինչ որ իր կասկածն է արդէն - այդ փնտռտուքով կ՛անմահանայ: Կեանքի մէջ ալ այդ ճշմարտութիւնը զինք առաջնորդողն է մեծութեան ճշմարտութեան, որուն համար Նոբելեան մրցանակի յանձնախումբը զինք պարգեւատրած է իր ձեռք բերած «ռահվիրայի իրագործումներուն համար»:
Այսօր Փինթըր իր պատուոյ տեղը կը գրաւէ Քիփլինգի, Ուիլեամ Բըթլըր Եիցի, Ջորջ Բեռնար Շոյի, Հերման Հէսի, Էրնըստ Հեմինգուէյի եւ այլոց կողքին:
Իրմովՙ բան մը կը շարժի մարդու ներաշխարհին մէջ, ինչպէսՙ երկրագունդի վրայ:
ԵՐՈՒԱՆԴ ԱԶԱՏԵԱՆ, Դետրոյթ, ԱՄՆ