«ԱԶԳ» ՕՐԱԹԵՐԹ

«ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐԻ ՎԵՐԱԴԱՐՁՄԱՆ ԿԱՄ ԱՅԴ ՀԱՐՑՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՂ ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎ ՍՏԵՂԾԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏ Է ՄԻԱՅՆ ՎՐԱՑ ՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԿԱՄՔԸ»

Ըստ վրաց օմբուդսմենի, Ախալցխայի Ս. Նշան եկեղեցին անկասկած հայկական է

Ազգային փոքրամասնությունների խնդիրների մասին վերջերս Վրաստանի խորհրդարանում երկրի հանրային պաշտպան Սոզար Սուբարիի (օմբուդսմենի) զեկույցը նույն վրաց քաղաքական շրջանակներում եւ մամուլում բողոքի ու դժգոհության տեղիք տվեց, անգամ հանրային պաշտպանին խորհրադարանում քննադատելու տարբերակով: Եվ հիմնական դժգոհությունը կապված էր հանրային պաշտպանի զեկույցի այն հատվածի հետ, որում նշվում էր հայկական վեց եկեղեցիների վերադարձման առաջարկի մասին: Այն, ինչի մասին տասնյակ տարիներ խոսվում էր, եզակի անգամ հնչեցվեց խորհրդարանում եւ միայն հանրային պաշտպանի միջոցով: «Ազգի» հետ հարցազրույցում Սոզար Սուբարին ներկայացնում է իր մոտեցումները հայկական եկեղեցիների վերադարձի, դրա կարեւորության եւ անհրաժեշտության, Ջավախքի իրավիճակի մասին:

- Պրն Սուբարի, բավականին աղմուկ բարձրացավ, երբ դուք խորհրդարանում հանդես եկաք զեկույցով: Ի թիվս այլ խնդիրների, այն ներառում էր նաեւ որոշակի բաժին` նվիրված հայկական եկեղեցիների հարցին: Կոնկրետ ո՞րն է, ըստ ձեզ, այդ խնդրի հիմքը եւ ինչպե՞ս կարելի է լուծել:

- Անցյալ տարվա առաջին կիսամյակը ներկայացնող իմ զեկույցում մարդու իրավունքների խախտման տարբեր դեպքեր էին` կրոնական փոքրամասնությունների իրավիճակի եւ ընդհանուր իրադրության շուրջը: Զեկույցում ներկայացրել էի նաեւ եկեղեցիների առնչությամբ խնդիրները: Հիմնական ասելիքն այն էր, որ վրաց ուղղափառ եկեղեցին ունի որոշակի արտոնություններ եւ առավելություններ, որն անհավասարություն է ստեղծում կրոնական մյուս համայնքների ու կառույցների միջեւ: Եթե մյուս եկեղեցիները եւս ցանկանում են պետության հետ համաձայնություն, պայմանագիր կնքել, ապա պետությունը պետք է դա անի: Գուցե դա չի լինի սահմանադրական պայմանագիր ինչպես վրաց եկեղեցու եւ պետության միջեւ է, բայց կարող է լինել սովորական համաձայնություն, որը կորոշի մյուս եկեղեցիների կարգավիճակը:

Վարդյա հեղափոխությունից հետո քաղաքացիական օրենսգրքում արվել են փոփոխություններ, որոնց համաձայն կրոնական կազմակերպությունները կարող են գրանցվել եւ դառնալ իրավաբանական անձ: Մինչեւ այդ դա անհնար էր: Բայց կարող են գրանցվել միայն որպես հասարակական կազմակերպություն, մասնավոր իրավունքի իրավաբանական անձ: Կրոնական որոշ կազմակերպություններ դա չեն ցանկանում: Ցանկանում են գրանցվել որպես հանրային իրավունքի իրավաբանական անձ: Ես կողմ կլինեի, որ բոլորն էլ գրանցվեն որպես հասարակական կազմակերպություն, բայց կրոնական համայնքները չեն ցանկանում, որ վրացական եկեղեցին ունենա բացառիկ կարգավիճակ: Նրանք ուզում են, որ օրենքը բոլորի համար լինի նույնը, եւ, կարծում եմ, իրավունք ունեն պահանջելու նման կարգավիճակ: Առայժմ նման կարգավիճակ են ցանկանում երեք եկեղեցի` կաթոլիկները, հայկական առաքելական եկեղեցին եւ լյութերականները:

- Իսկ ի՞նչ կասեք եկեղեցիների սեփականության խնդրի մասին: Այդ հարցը թերեւս ավելի վաղ է բարձրացվել եւ առայժմ ուշադրության չի արժանանում:

- Զեկույցում երկրորդ հարցը վերաբերում էր սեփականության խնդրին: Վրաստանում որոշ եկեղեցիներ սեփականության խնդիրներ ունեն, դա ավելի ակնհայտ է կաթոլիկ եւ հայկական եկեղեցիների օրինակով: Կաթոլիկ եկեղեցիների հարցի լուծումն այսօր առավել բարդ է, քան հայկական եկեղեցիներինը: Այն եկեղեցիները, որ խորհրդային տարիներին պատկանում էին պետությանը, հատկապես կաթոլիկ եկեղեցիները, հետագայում փոխանցվեցին վրաց ուղղափառ եկեղեցուն: Հիմա դրանք վերադարձնել կաթոլիկներին շատ ավելի դժվար է եւ քաղաքականապես բարդ: Ես գտնում եմ, որ վրացական պետությունը պետք է նաեւ այս հարցը լուծի: Լուծումը երեւի ապագայի հարց է, բայց այդ մասին խոսել պիտի սկսենք այսօր:

Հայկական եկեղեցիների հարցը բարդ չէ, քանի որ խոսքը վերաբերում է 6 եկեղեցիների, 5-ըՙ Թբիլիսիում, 1-ը` Ախալցխայում: Այս եկեղեցիները ներկա դրությամբ պատկանում են պետությանը եւ դատարկ են: Ուստի վերադարձնելու հետ կապված որեւէ խնդիր չկա: Եթե կան վիճելի եկեղեցիներ, ապա կարելի է ստեղծել հանձնաժողով եւ ուսումնասիրել, բայց այդ եկեղեցիներից գոնե մեկ-երկուսի առնչությամբ վեճ չկա: Հայտնի է դրանց պատմությունը, որ դրանք նախկին հայկական եկեղեցիներ են: Թող այդ եկեղեցիները պետությունը վերադարձնի նրան, ում պատկանել են, իսկ մյուս եկեղեցիների կապակցությամբ հանձնաժողովն աշխատի: Չեմ կարծում, որ դրա համար տարիներ են պետք, առավելագույնը կես տարում կարելի է պարզել, քանի որ կան շատ փաստաթղթեր: Բայց գործընթացը պետք է սկսել այսօր, վաղը, դա հնարավոր էր սկսել անգամ երեկ:

- Ինչո՞ւ Վրաստանի խորհրդարանում ներկայացված ձեր զեկույցը նման անբարեհաճ արձագանքի արժանացավ պատգամավորների եւ որոշ լրատվամիջոցների կողմից: Արդյոք դա հակահայկական տրամադրությունների արտահայտությո՞ւն է:

- Բացասական վերաբերմունք կար իմ զեկույցի հանդեպ, բայց կարծում եմ, պոպուլիստ անձանց հայտարարություններ ու արտահայտություններ էին, որոնց կարծիքով, եթե պաշտպանեն ուղղափառ եկեղեցուն` իրենց վարկանիշը կբարձրանա: Բայց ես հանդես չեմ գալիս ուղղափառ եկեղեցու դեմ: Մինչեւ օրս էլ ինձ քննադատող պատգամավորները հիմնականում շեշտում են, թե պահանջել եմ, որ Վրաստանը վերանայի վրաց պետության եւ ուղղափառ եկեղեցու միջեւ կնքված համաձայնագիրը: Նման որեւէ բառ չեմ ասել, իմ զեկույցում նման միտք չի եղել:

Ասում են, թե խոսում եմ կաթոլիկ եւ հայկական եկեղեցիների խնդրի, կրոնական փոքրամասնությունների իրավունքների խախտումների մասին, բայց չեմ անդրադառնում կրոնական մեծամասնության իրավունքների խախտման հանգամանքին: Նրանք հիշատակում են Ախալքալաքի շրջանում (Կումուրդո գյուղ) գտնվող եկեղեցու մասին, որը նախկինում պատկանել է վրաց ուղղափառ եկեղեցուն, բայց ներկայումս դատարկ է, եւ ուղղափառ եկեղեցին այնտեղ չի կարողանում ծիսակատարություններ իրականացնել: Ճիշտ է, այդ խնդիրը եւս գոյություն ունի: Ես չգիտեմ այդ մասին ինչ են գրում հայ պատմաբանները: Բայց ինքս էլ պատմաբան եմ եւ գիտեմ, որ այդ եկեղեցին վրացական ուղղափառ է, որ կանգնած է մեծ հայկական գյուղում: Կումուրդոյում եկեղեցու չգործելը ավելի շուտ քաղաքական, քան մարդու իրավունքների հարց է: Այդ, ինչպես նաեւ կաթոլիկ եկեղեցիները վերադարձնելու դեպքում չեմ կարող առաջարկություններ անել, քանի որ դա բարդ խնդիր է, եւ դրա առնչությամբ պետք է աստիճանական քայլեր իրականացնել:

Հայկական եկեղեցիների վերադարձման կամ այդ հարցն ուսումնասիրող հանձնաժողով ստեղծելու համար անհրաժեշտ է միայն վրաց պետության քաղաքական կամքը: Արդեն քանի տարի փորձեր են արվում ստեղծելու այդ հանձնաժողովը: Եղել են վրաց եւ հայկական եկեղեցիների բարձրաստիճան ներկայացուցիչների հանդիպումներ, բայց հանձնաժողով չի ստեղծվել: Իսկ եթե ընդհանրապես իրավական կտրվածքով մոտենանք, ըստ օրենքի, ապա հայկական եկեղեցիների հարցը ոչ թե վրաց ուղղափառ եկեղեցու խնդիրն է, այլ Վրաստանի պետության: Պետությունը պետք է դա որոշի, քանի որ այդ եկեղեցիները պատկանում են պետությանը, որն էլ պիտի վերականգնի պատմական արդարությունը: Եթե այդ վեց եկեղեցիները պատկանել են հայկական առաքելական եկեղեցուն, ուրեմն պետք է վերադարձվեն: Իսկ եթե չեն պատկանել, թող ստեղծված հանձնաժողովը որոշի: Դրանով հարցը մեկընդմիշտ կփակվի: Գուցե ինչ-որ մեկն ամեն դեպքում դժգոհ մնա, բայց գոնե իրավաբանորեն այդ հարցի մասին որեւէ որոշում կլինի:

- Պատրաստվող 2005 թ.-ի երկրորդ կիսամյակի զեկույցում կա՞ն հարցեր, որոնք վերաբերում են հայությանը եւ հայկական եկեղեցիներին Վրաստանում:

- Իրավիճակի գնահատականներ կան ե՛ւ էթնիկ, ե՛ւ կրոնական մակարդակներում, բայց վեց ամսվա ընթացքում նոր խոսք չես ասի: Իրավիճակը փոփոխվում է, բայց ոչ այդքան արագ, որ վեց ամիսը մեկ հայեցակարգային մի նոր բան ասվի: Լինում են տարբեր բնույթի հարցեր, եւ եթե դրանցում մարդու իրավունքների խախտում կա, ես կանդրադառնամ: Դեռեւս նախորդ զեկույցում նշել էի նաեւ հայ 12 զինվորների մասին, որոնք հեռացել էին իրենց զորամասից: Նրանք հայտարարել էին, որ իրենց ծաղրել են, ծեծել վրացերեն չիմանալու համար: Ես այդ մասին խոսել եմ, եւ դրանից հետո կարծես նման միջադեպ չի եղել:

Հայկական եկեղեցիների առնչությամբ իմ հաջորդ քայլը կլինի առաջարկություն ներկայացնել մշակույթի նախարարություն` հնարավորինս շուտ այդ հանձնաժողովը ստեղծելու մասին, որ կկազմվի երկու կողմերի գիտնականներից` ուսումնասիրելու փաստաթղթերը եւ ըստ այդմ որոշելու, թե որ եկեղեցին ում է պատկանել: Օրինակ, եղա Ախալցխայում ու տեսա Սբ. Նշան եկեղեցին, որեւէ կասկած չունեմ, որ դա հայկական եկեղեցի է ե՛ւ ճարտարապետությամբ, ե՛ւ միջավայրով: Գիտեմ նաեւ, որ կան պատմական տվյալներ այդ եկեղեցու մասին: Ամեն դեպքում, թող հանձնաժողովը աշխատի, իսկ թե ում է պատկանել Ս. Նշան եկեղեցին, կարելի է պարզել մեկ շաբաթում:

- Որպես հանրային պաշտպան, ի՞նչ գնահատական կարող եք տալ Ջավախեթիի հայ բնակչության իրավիճակի կապակցությամբ: Արդյոք Վրաստանը բավարա՞ր ուշադրություն է դարձնում այս տարածաշրջանին:

- Ջավախեթիում իրավիճակը բավականին բարդ է: Նախ, ամենախիստ բնակլիմայական պայմաններն են այնտեղ: Ինքս Սվանեթիից եմ, որը բարձրլեռնային շրջան է, բայց իմ կարծիքով, Ջավախեթիում ձմեռն ավելի խիստ է, քան Սվանեթիում եւ Վրաստանի մյուս բարձրլեռնային շրջաններում: Իհարկե, խնդիրներն այս տարածաշրջանում շատ են, բայց Շեւարդնաձեի ժամանակների համեմատությամբ այնտեղ շատ բան է փոխվել: Ամեն դեպքում, դեռ չկա համակարգային մոտեցում: Մենք այդ ուղղությամբ աշխատում ենք ինտեգրման հարցերով նախարարության, նաեւ Վրաստանի նախագահի քաղաքացիական ինտեգրման գծով նոր խորհրդականի հետ: Սկսել ենք Քվեմո Քարթլի շրջանից, օրերս ենք ավարտել: Դրանից հետո պատրաստվում ենք գնալ Ջավախեթի եւ ընդհանրապես ամեն տեղ, որտեղ ազգային փոքրամասնություններ կան` ուսումնասիրելու նրանց խնդիրները եւ ստեղծելու պետական ծրագիր:

Ջավախեթիի առումով ասեմ, որ այսօր որոշ հարցեր լուծված են: Օրինակ, չկար անձնագրային սեղան: Այսօր կա, եւ մարդիկ կարիք չունեն այդ հարցերի համար հեռու գնալ ու կոռուպցիոն երեւույթների պատահել: Նախկինում մարդկանցից հանգիստ կաշառք էին վերցնում այդ հարցերը կարգավորելու համար:

Մեկ այլ կարեւոր խնդիր էլ ճանապարհներն են, որը, կարելի է ասել, սկզբունքորեն լուծված է, քանի որ վրացական պետությունը 80 մլն դոլար է հատկացրել ամերիկյան օգնությունից, եւ այս տարի պիտի սկսեն շինարարական աշխատանքները:

Ես ուրախ էի, երբ լսեցի, որ Վրաստանը Ջավախեթիի բնակչությունից պատրաստվում էր գնել գյուղմթերքներ վրացական բանակի համար` բնակչությանն օգնելու նպատակով, բայց իմ տեղեկություններով, դա արվեց կիսով չափ:

Խնդիր է նաեւ պետական լեզվի չիմացությունը: Ներկայումս Քութաիսիում բացվել է պետական ծառայողների հատուկ դպրոց ոչ միայն մասնագիտական հմտությունների, այլեւ վրացերենի ուսուցման համար: Քութաիսն ընտրվել է այն պատճառով, որ երեւի թե միակ քաղաքն է Վրաստանում, որտեղ դուրս գաս փողոցՙ ոչ ոք ռուսերեն չի խոսում: Երբ այնտեղ ապրում ես, ստիպված ես շփվել միայն վրացերենով: Մասնակցում են նաեւ Ջավախեթիի պաշտոնյաներ, որոնք հետո տեղերում կաշխատեն առանց խոչընդոտների:

Բացի այդ, Վրաստանը վավերացրել է էթնիկ փոքրամասնությունների պաշտպանության դաշնագիրը: Պատրաստվում է վավերացնել տարածաշրջանային եւ լեզվական փոքրամասնությունների խարտիան, որով տեղական լեզուները կարող են ավելի բարձր կարգավիճակ ունենալ, եւ տեղական գործավարությունը հնարավոր կլինի իրականացնել այդ լեզուներով: Չնայած մյուս կողմից, նման դեպքում պետական լեզուն սովորելու դրդումն ավելի թույլ կլինի եւ Թբիլիսիում կարիերա անելու ցանկությունն իրականացնելը բավականին կդժվարանա: Այսօր այդ կարիերան նրանց հավանական է թվում, իսկ առաջ մտածում էին, թե ուր փախչեն այս երկրից, որտեղ ոչ աշխատանք կա, ոչ աշխատավարձ: Հիմա մարդիկ մտածում են, որ այս երկրում կարելի է ապրել: Ինձ հաճախ են ասում, թե հայերի 30-40 տոկոսը հեռացել է Վրաստանից: Բայց նաեւ 1 մլն վրացիներ են հեռացել: Ուստի սա էթնիկ խնդիր չէ, այլ սոցիալական:

ԱՂԱՎՆԻ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ, Թբիլիսի-Երեւան