Մշակութային միջավայրը, մտավորական կյանքը հայկական իրականության արդի համապատկերում: Ներքաղաքական եւ արտաքին հարաբերություններ, եվրոպական գերտերությունների գործոնը հայկական իրականության մեջ, արեւմտյան արժեքների վերաձեւումը մեր հոգեկերտվածքին, մտածողությանը, վերաբերմունք վերջերս Ֆրանսիայի ընդունած օրենքինՙ Հայոց ցեղասպանության առնչությամբ, այս եւ նմանաբնույթ այլ հարցերի շուրջը «Հայելի» ակումբում երեկ մտքեր փոխանակեցին արձակագիր Ալվարդ Պետրոսյանը եւ բանաստեղծ Հակոբ Մովսեսը: Ալվարդ Պետրոսյանի առաջարկած «Հաց եւ թամաշա» խորագիր-թեման հույժ բնութագրական էր այսօրվա բազմաբղետ, չձեւավորված, անկանոն, երբեմն ծայրահեղ շարժումներով ընթացող հայ հասարակական կյանքի ամենատարբեր իրողություններին:
Ըստ արձակագրի, Ֆրանսիայի ընդունած օրենքը քաղաքական քայլ էր, նախ եւ առաջ սեփական երկրի շահերից բխող, ինչպես յուրաքանչյուր գերտերության որեւէ քայլ, եւ այս մտածողությունը երախտամոռության հետ որեւէ աղերս չունի: Մենք մեր հոգեբանությունից պետք է վտարենք մշակույթի մուրացիկի կամ քաղաքակրթության պրովինցիայի «կարգավիճակները»: Որովհետեւ մշակութային նման անցյալ եւ նորը ստեղծելու պոտենցիալ ունեցող ժողովուրդը չի կարող քաղաքակրթության ծայրամաս համարվել, այլ ուղղակի կենտրոն: Նա կասկածանքով է վերաբերում վերջերս հնչած թուրքերը լավ գրականություն ունեն տեսակետին: Գրականությունը կաթի պես բան է ու ծննդի հետ ներարկվող, դեռ երիտասարդ թուրքական կայսրությունն այդ հնարավորությունն առայժմ չի կարող տալ, իսկ լավ հրատարակություններ, որակյալ տպագրություն ունենալը կամ Օրհան Փամուքին տրված Նոբելյան մրցանակը դեռեւս լավ գրականության չափանիշներ չեն: Իր կարծիքով, թուրք գրողին մրցանակ շնորհելը քաղաքական քայլ էր եւ ոչ այնքան գրականության գնահատություն:
Ո՞ւմ է այսօր հովանավորում պետությունը եւ ովքե՞ր են հայկական մշակույթը դրսում ներկայացնողները. էժանագին, էստրադային աղմուկը, աստղային փոշին խեղդում է լուրջ մտայնություններն ու պարտադրում հասարակական ճաշակ ու կարծիք: Այսօրվա հայ մարդու հոգեբանությունը նրան տանում է ոչնչապաշտության: Նորամուտ հոսանքներին կուրորեն ընդառաջելու մեր անպաշտպան բնազդը նա համարեց ազգային մարմինը քայքայող վարակ:
Մեզ պարտադրվե՞ց այս իրականությունը, ինչպե՞ս ընկանք «տիեզերական այս աուտի» մեջ, ինչպե՞ս այս վիճակը «դեսանտ իջեցվեց»ՙ Հակոբ Մովսեսը յուրօրինակ վերաբերմունք ունի այս հարցերին. «Ում աղոթեցինքՙ նա էլ եկավ»: Մշակութային, հասարակական կյանքի դեգրադացիան նա չի պայմանավորում միայն ազատական ընթացքի գործոններով, այլ շուրջ մեկդարյա պատմությամբ, որի ընթացքում հայ մարդը արժեքային համակարգ չի մշակել, ուստի ամերիկյան ու եվրոպական մշակույթի բիրտն ու տականքն արագորեն ընդունեց: Այս ամենը 70-80 տարվա «պոտենցիայի արդյունքն է» խորհրդային մտածողության. 60-ականների այլախոհությունն էլ համարում է կեղծ, «փուչիկ», որից ընդամենը մի որոշներ դիվիդենտներ շահեցին, որովհետեւ իրականում դա դեպի դարերի խորքերը, ակունքները տանող շարժում չեղավ:
Ամեն ինչ փոփոխված մեր երկրում մշակույթի «դրսեւորման եւ ղեկավարման ֆորման» մնացել է նույն խորհրդային կառույցը», որը ներկա համակարգում անկենսունակ է: Եվ պատճառն այն է, որ մենք անգիտակ ենք մեր մշակույթի կազմաբանությանը եւ արտահայտման ձեւերին: «Ինչ-որ մեռնում է, պետությունը պետք է թույլ տա, որ մեռնի, եւ հակառակըՙ սատարի կյանքի իրավունք ձեռք բերող նոր կառույցին»:
Երկու մտավորականներն էլ չեն ընդունում Սովետական Հայաստանի հիմնըՙ («լայնամասշտաբ, մեծամտական, պոմպեզնի»), համամիտ են հնի պահպանմանը: Ալվարդ Պետրոսյանը չնայած իր ամենայն հարգանքին Արամ Խաչատրյանի ստեղծագործությանը, մերժում է վերջերս հնչած կարծիքը, թե Խաչատրյանից լավ հիմն ստեղծել անհնար է, համարելով նման մոտեցումը ստալինյան կռապաշտություն, եւ երկաթե արգելակող վարագույր: «Բաց եթե պետականորեն ընդունվի Խաչատրյանի օրհներգը, ես ակնածանքով եմ վերաբերվելու»:
«Այսօրվա հիմնը կենսագրություն ունի, նախկինը չեմ կարող ընդունել, որի հնչյունների տակ մեր ընկերները Սիբիր էին աքսորվում: Դա կատարել է իր պատմական միսիան իր ժամանակին. նոր իրականությունը պահանջում է իրենը»: Ի դեպ, Հակոբ Մովսեսի այս տեսակետին չեն առարկում անգամ խաչատրյանական օրհներգի ամենաթունդ պաշտպաններըՙ գտնելով սակայն, որ մի քանի սերունդ հետո այս հոգեբանությունը կվերանա հիշողությանը զուգահեռ եւ Խաչատրյանի հիմնը կընկալվի նորովի:
ՄԵԼԱՆՅԱ ԲԱԴԱԼՅԱՆ