Առաջարկ ակադեմիայի կառավարման ձեւերի փոփոխության
Գերմանական Հալլե քաղաքի համալսարանի եւ ՀՀ ԳԱԱ գրականության ինստիտուտի միջեւ համագործակցությունը սկսել է տարիներ առաջ: 2005թ. աշնանը Հալլե-Վիտենբերգում անցկացված համատեղ գիտաժողովը նվիրված էր հայ եւ գերմանական միջնադարյան գրականության հարցերին, որին մասնակցում էին ոչ միայն բանասեր-գրականագետներ տեղից, այլ նաեւ այլ երկրներից` Սոլմսը, Հերման Գոլցը, Պիտեր Քաուին, Ժասմին Դում Դրագութը, Արմենուհի Աբգարյանը, Հայաստանից` Ազատ Եղիազարյանը, Սուրեն Զոլյանը, Վարագ Ներսիսյանը, Արմանուշ Կոզմոյանը, Արշակ Մադոյանը, Սաթենիկ Ավետիսյանը, Հրաչիկ Թամրազյանը, գերմանիստներ Կառլեն Մատինյանը, Ելենա Կարաբեկովան: Զեկուցումները հետաքրքրություն առաջացրին եւ մտահղացվեց կազմակերպել մեկ այլ գիտաժողով` այս անգամ Հայաստանում, որ նախատեսված է անցկացնել հաջորդ տարվա գարնանը:
Գրականության ինստիտուտի տնօրեն Ազատ Եղիազարյանը վերջերս է վերադարձել Հալլեից, որտեղ այս օրերին տպագրության է պատրաստվում հայ եւ գերմանական միջնադարյան գրականությանը վերաբերող հոդվածների երկլեզվյա ժողովածու` բնագրով եւ թարգմանաբար:
- Պրն Եղիազարյան, նման գիտաժողովները նեղ մասնագիտական հետաքրքրություններից դուրս ունենո՞ւմ են արդյոք ազդեցություն ավելի լայն շրջանակների վրա:
- Գերմաներենը աշխարհի ամենատարածված լեզուներից մեկն է, այդ իմաստով, իհարկե, մենք չենք կարող համեմատվել, ոչ թե մշակույթի մակարդակով, այլ հնարավորությունների տեսակետից: Գիտաժողովը ցույց տվեց, որ նրանք տեղյակ չեն մեր մշակույթին, բայց կարողացանք հետաքրքրություններ առաջացնել մեր գրականության հանդեպ եւ որոշեցինք Հայաստանում անցկացվելիք գիտաժողովի թեմատիկ ժամանակային ընդգրկումը լայնացնել, դուրս գալ միջնադարի սահմաններից: Արտերկրում, եթե մեր մշակույթով հետաքրքրվում էլ են, ապա` գերազանցապես միջնադարյան շրջանով: Տպավորություն է, թե միջնադարից այս կողմ գրականություն չի ստեղծվել: Առաջարկեցի շարունակել միջնադարի թեման, բայց ընդգրկել նաեւ նոր եւ նորագույն շրջանները, որովհետեւ ազգային մշակույթ հասկանալու համար պետք է այն դիտել զարգացման ողջ ընթացքի մեջ: Չեխիայի (Բռնո) համալսարաններից մեկում կազմակերպված մի գիտաժողովի հրավեր էի ստացել. իմ զեկուցումը Չարենցի պոետիկայի մի շարք խնդիրների շուրջ էր. պարզվեց` ոչ ոք Չարենց չգիտի, սա դեռ նախկին խորհրդային ճամբարի երկրում: Եվրոպայում մեր մշակույթը առհասարակ չգիտեն, բացի մեզ հետ սերտորեն կապված մասնագիտական շրջանակներից: Այսօր մեր խնդիրն է հայ մշակույթը ինտեգրել եվրոպականին: Քաղաքական հարցերըՙ Ղարաբաղին, ցեղասպանությանն առնչվող, ինչ խոսք, շատ կարեւոր են, բայց ժողովրդին իր մշակույթով են ճանաչում: Ինստիտուտի գործունեության գլխավոր ուղղությունն այսօր հայ գրականությունը եւ գրականագիտությունը միջազգային գիտական շրջանառության մեջ մտցնելն է:
- Տեխնոկրատ միտքն այսօր ահռելի առաջընթացներ է արձանագրում: Հումանիտար գիտությունների նկատմամբ հետաքրքրությունները նվազում են, որն առաջացնում է մարդկային զգացական ու հոգեկան աշխարհի` երկրորդական մակարդակ մղվելու տենդենց:
- Այո: Նոր շրջանում տեխնիկայի եւ ճշգրիտ գիտությունների զարգացումը այնպիսի տեմպերով ընթացավ, որ իրոք շատ տպավորիչ է, բայց ասել, թե հումանիտար գիտությունների զարգացումը կանգ է առել, ճիշտ չէ: Մենք աշխատում ենք իմաստավորել այսօրվա գրականությունը, ավանդական հետազոտությունների հետ փորձում ենք հասկանալ այն բեկումը, որ արտահայտվում է հասարակական մտածողության, ուստի եւ գրականության մեջ: Որովհետեւ գրականության մեջ կատարվող փոփոխությունները սերտորեն կապված են հասարակական տեղաշարժերի հետ: Ինչու են Գուրգեն Խանջյանի գործերի մասին այդքան խոսում. կարող եք ընդունել կամ ոչ, բայց նա այսօրվա կյանքի բեկումներն է ցույց տալիս:
- Գրականության ինստիտուտը գիտական հետազոտությունների, ուսումնասիրությունների կենտրոն է, որտեղ նաեւ ատենախոսություններ են պաշտպանվում: Ինչպե՞ս է վիճակն այս առումով:
- Դրանց թիվն այսօր ավելի շատ է, թերեւս խստապահանջության մակարդակն ընկնելու պատճառով. վերացել է Մոսկվայի նախկին վերահսկողությունը: Հիմա գործում է հանրապետական ԲՈՀ-ը, բայց համամիութենական մարմնի առկայությամբ դրությունն այլ էր: Անշուշտ, գնահատելի է հումանիտար մշակույթի հետ շփվելու այդ ձգտումը, բայց հաճախ կոչումն արժեզրկվում է, պիտի նրանց տրվեն, ում համար գրականությունը կյանքի գործ է, թեեւ նման մարդկանց համար դա նշանակություն չունի էլ, ինքը միեւնույն է պահանջ ունի մտածելու, գրելու: Երիտասարդ թեկնածուների մեջ խոստումնալից մասնագետներ կան` Հրաչյա Սարիբեկյան, Արքմենիկ Նիկողոսյան, որ գրականությամբ ապրում են, նրանց հետ հույսեր կապում եմ:
- Վստահաբար հետեւում եք մամուլում սկիզբ առած (մասնավորապես «Ազգ»-ում) վեճին` Սերգեյ Սարինյանի «Ի հեճուկս» հուշագրության շուրջը: Արտահայտեցի՞ք ձեր վերաբերմունքը:
- Մեր ինստիտուտը, անշուշտ, հետեւում է գրական զարգացումներին եւ բանավեճերին, բայց ձգտում է մնալ անկաշառ եւ օբյեկտիվ հետազոտողը հայ գրականության: Վեճի, որ սկսվել է Սարինյանի գրքի շուրջ, ծայրահեղությունները երկու կողմից էլ մերժում եմ: Գրքի շատ ու շատ բնութագրումների հետ համաձայն չեմ, մասնավորապես մեր ինստիտուտին, Ջրբաշյանին վերաբերող մասով: Գիրքը տպագրվել է Ստեփանակերտում, մենք տպագրությանը ոչ մասնակցություն, ոչ էլ այդ մասին տեղեկություն ենք ունեցել: Սարինյանը արտահայտել է իր անձնական կարծիքները. նա ակադեմիկոս է, եւ մենք պիտի շարունակենք իր հետ աշխատել: Ինստիտուտում արձագանքներ եղել են, բայց պաշտոնական քննարկում` ոչ, որովհետեւ դա ինստիտուտում կամ գիտխորհրդում քննարկվելիք խնդիր չէ, կարծում եմ:
Էդվարդ Ջրբաշյանի մասին ինքս գրել եմ բազմաթիվ անգամներ, մեր լավագույն տնօրեններից է եղել, իմ անմիջական նախորդը, որին շատ բանով եմ պարտական: Նրա 80-ամյակին նվիրված ժողովածուն բացվում է «Մարդը» խորագրով իմ հոդվածով: Իմ վերաբերմունքը չի փոխվել: Ես ինչ է, անպայման պիտի ասեմ` Սարինյանը սխալվո՞ւմ է: Թեեւ նա էլ կարող է ասել` ես գիրք եմ գրել, դուք ինձ ինչո՞ւ չեք պաշտպանում: Ինձ նույնիսկ մեկը ասում էր` քո աշխատողն է, ինչո՞ւ չես պատժում: Բայց այդ նույն անձը, 5 րոպե անց Սարինյանի ներս մտնելուն պես, գնաց փաթաթվեց:
- Գիտությունների ակադեմիայի վերջին ընտրությունների ժամանակ ձեր թեկնածությունը նույնպես առաջադրվել էր թղթակից անդամության համար: Ընտրությունները տարակարծությունների առիթ տվեցին, ընդհուպ ակադեմիայի հեղինակազրկության: Ընտրությունների ընթացքը ինչպե՞ս եք գնահատում:
- Քանի որ ինքս մասնակից եմ եղել, այս մասին առայժմ չեմ խոսի: Բայց մեկ խնդրի վրա ուզում եմ ուշադրություն հրավիրել: Պե՞տք է արդյոք ակադեմիայի անդամների ընտրության ժամանակ փակ քվեարկությունը: Ես համոզված եմ, որ փոքրաթիվ խմբերի դեպքում փակ քվեարկությունը վտանգավոր է: Սուբյեկտիվիզմը վերացնել անհնար է, բայց ձեւեր է պետք մտածել դրա վնասակար ազդեցությունը նվազագույնի հասցնելու: Իմ կարծիքով, քվեարկությունը պետք է բաց լինի (որ առայժմ դժվար ընդունվի), որպեսզի յուրաքանչյուրն իր սեփական ձայնի համար պատասխանատվություն կրի: Մի քիչ շեղվելով ասեմՙ նկատելիորեն ավելացնել է պետք մրցանակային հանձնաժողովների կազմը, որից սուբյեկտիվիզմի տարրը կարող է պակասել:
- Տեղյա՞կ եք արդյոք այնպիսի դեպքերի, երբ կանխվել է որեւէ թեկնածուի առաջադրումը, ինչպես պետհամալսարանում է եղել:
- Իմ թեկնածությունն առաջադրվել է գրականության ինստիտուտում, գրեթե միաձայն` բաց քվեարկությամբ: Որեւէ մեկը չի խոչընդոտել Զավեն Ավետիսյանի կամ Հրաչյա Թամրազյանի առաջադրմանը: Ինչ վերաբերում է համալսարանին, սա առաջին դեպքն է, երբ մեկ թեկնածու է այստեղից առաջադրվում, գուցե մյուս թեկնածուն ինքն է հրաժարվել:
- Ակնհայտ են վերջին տասնամյակներում մտավորականների աստիճանական հեղինակազրկության միտումները: Ակադեմիայի վերջին ընտրությունները լրացնում են այդ շարքը: Չե՞ք կարծում, որ դրանով արժեզրկվում են գիտական կոչումները: Մտավորականությունը դադարում է կատարել հասարակական միտքն առաջնորդողի դերը:
- Ես ավելի խիստ կասեմ: Որ տեղի է ունենում գիտնականի, ակադեմիկոսի, առհասարակ մտավորականի հեղինակության աղետալի անկում, միանգամայն համաձայն եմ: Մամուլում ի՜նչ արձագանքներ են լինում, ի՜նչ խոսակցություններ են ծավալվում ժողովրդի մեջ: Ինձ համար խիստ ցավալի է: Ես ոչ միայն 7 տարի ինստիտուտի տնօրեն եմ, արդեն 30 տարի է աշխատում եմ ակադեմիայում, միշտ եղել եմ ակադեմիայի գոյության կողմնակիցը: Այս համակարգը մեր երկրում կայացած է, դա պիտի պահել, բայց արմատական փոփոխություններ պետք է կատարվեն: Ակադեմիայի բարձրագույն մարմինը ակադեմիկոսների եւ թղթակից անդամների ընդհանուր ժողովն է, որը որոշում է կայացնում ակադեմիայի գործունեության գլխավոր խնդիրների մասին. մինչդեռ գիտություն ստեղծում են հետազոտական ինստիտուտները: Ակադեմիան պետք է ղեկավարի այն մարմինը, որն ուղղակիորեն կապված է գիտահետազոտական աշխատանքների հետ: Պետք է փոխել կառավարման ձեւը. ակադեմիայի բարձրագույն մարմինը թողնել այսօրվա ակադեմիկոսների եւ թղթակից անդամների ժողովը, այլեւս հնացած է: Ես կարծում եմ` ընդհանուր ժողովը պիտի ձեւավորվի ինստիտուտների տնօրեններից եւ կոլեկտիվների ներկայացուցիչներից: Ակադեմիկոսների եւ թղթակից անդամների ժողովը գիտական փորձաքննություն պիտի անցկացնի, գիտության զարգացման ընդհանուր խնդիրների մասին խորհուրդներ, երաշխավորություններ տա: Ժամանակին` Մանուկ Աբեղյանի, Վիկտոր Համբարձումյանի, Հրաչյա Աճառյանի, Հակոբ Մանանդյանի պարագայում ընդհանուր ժողովի դերը հասկանալի էր եւ ընկալվում էր իբրեւ մտավորական ընտրանու կարծիք, որը ակնածանքով էր ընդունվում: Հիմա այդպես չէ: Եվս մեկ այսպիսի ընտրություն եւ նման արձագանք հասարակության, փշուր չի մնա ակադեմիայի հեղինակությունից: Իմ ընտրվել-չընտրվելը իմ եւ ակադեմիայի խնդիրն է, իսկ գիտնականի, ակադեմիայի հեղինակությունը ժողովրդի եւ պետության խնդիրն է:
Հարցազրույցը վարեց ՄԵԼԱՆՅԱ ԲԱԴԱԼՅԱՆԸ