Ասում է Մատենադարանի ավագ գիտաշխատող, պրոֆ. Էդուարդ Բաղդասարյանը
- Պրն Բաղդասարյան, դուք ավագ սերնդի այն գիտաշխատողներից եք, ովքեր լուռ իրենց գործն են անում, որոնց ձայնը չի լսվում հրապարակներում, միտինգներում, բայց ասելու շատ բան ունեն, քանի որ չեն կարող անտարբեր լինել իրենց շուրջը կատարվող երեւույթների հանդեպ: Ի՞նչն է ամենից շատ այսօր ձեզ հուզում, ափերից հանում:
- Ինձ զարմացնում ու ցավ է պատճառում առաջին հերթին այն, որ անգլերենի նկատմամբ այսօր սարսափելի ստրկամտություն կա: Խորհրդային տարիներին հայերիս զգալի մասը ռուսախոսության դեմ պայքար էր մղում, ինչը վերեւներից բնավ չէր խրախուսվում: Գաղտնիք չէ, որ այն ժամանակ պետությունը հատուկ ուշադրություն էր հատկացնում ռուսական դպրոցներին, քանի որ «էլիտար» խավի զավակներն այնտեղ էին սովորում: Այն ժամանակ ներքին պայքար կար ռուսերենի ազդեցության ու տարածման դեմ, իսկ հիմա ոչ ոք չի մտահոգվում անգլերենի համար: Ես չեմ հերքում անգլերենի իմացության անհրաժեշտությունը, ցավոք, մեր սերունդը զրկված էր դրանից, սակայն այսօր անգլերենին տրվող գերապատվությունը հասել է այն կետին, որ Երեւանի փողոցներով անցնելիս վիրավորվում ես հայերենն այդքան նվաստացած տեսնելով: Խորհրդային տարիներին եթե որեւէ ցուցանակի վրա ռուսերենը հայերենից առաջ էր գրված լինում, հայագետներն իսկույն ըմբոստանում էին: Հիշում եմ, ընկերներով 70-ականներին գնացել էինք Մեղրիՙ դասախոսություն կարդալու: Հանկարծ նկատեցինք, որ կայարանում հայերեն գրությամբ ոչ մի ցուցանակ չկար, անմիջապես գնացինք շրջկոմ ու մեծ աղմուկ բարձրացրինք: Հետո իմացանք, որ շատ արագ հայերեն ցուցանակներ են տեղադրել: Իսկ հիմա ամբողջ մայրաքաղաքը հեղեղված է անգլերեն գրություններով, կարծես մարդիկ չեն գիտակցում, որ օտար լեզուներին տիրապետելը բնավ չի նշանակում մայրենին արհամարհել: Ամեն բան խճողվել է: Մի ժամանակ մատենադարանցիները օտար բառ գործածողների համար պատիժ էին կիրառումՙ մեկ օտար բառ ասողը պարտավոր էր 20 կոպեկ տուգանք վճարել: Իսկ հիմա մեր պետական այրերը, նույնիսկ գիտնականներն իրենց բանավոր խոսքում անընդհատ օտար կամ ոչ գրական բառեր են գործածում: Դրանք մխրճվում են ականջիդ մեջ եւ տհաճություն պատճառում: Լուտանք պիտի թափել մեր պատգամավորների գլխին, որ Ազգային ժողովի ամբիոնից խոսում են անտանելի հայերենով, այդպիսի բան ոչ մի երկրում թույլ չեն տալիս: Այդ պատգամավորների համար պիտի հայերենի դասընթացներ անցկացնել, քանի որ երիտասարդներն օրինակ են վերցնում նրանցից: Մյուս կողմից էլ հեռուստատեսությունն է այլանդակում մեր լեզուն, խեղդում ժարգոնով, սարսափելի սերիալներով, առանց գիտակցելու, որ լեզուն իր հետ բերում է կեցվածք, պահվածք:
- Հավատո՞ւմ եք, որ մայրենին անտեսելու այս աններելի վարքագիծը երբեւէ կփոխվի եւ կունենանք հայերենապաշտ հասարակություն:
- Հնարավոր է, եթե ամեն բան սկսենք դպրոցից: Դժբախտաբար, մեր դպրոցը երկար տարիներ անտերության էր մատնված: Ես հիմա շփվում եմ երիտասարդների հետ եւ ամեն անգամ ուղղակի ապշում եմ, թե դպրոցն ինչ է սովորեցրել նրանց: Բացարձակապես անտեղյակ են պատմությունից, աշխարհագրությունից, հայոց լեզվից, գրականությունից: Րաֆֆու անունն եմ տալիս, եւ ամբողջ լսարանում մեկ կամ երկու ուսանող կա, որ գրողի մեկ գրքից ավելի կարդացած լինի կամ գոնե վերնագիրն իմանա:
Մեր սերունդն ապրում էր հայ գրականությամբ, ներշնչվում պոեզիայով: Երբ ութերորդ դասարանում էի, Եղիշե Չարենցի գրքերն արգելված էին: Մի օր ձեռքս ընկավ բանաստեղծի գրքերից մեկը, որ թաքցրել էր հորաքույրս` Արմենուհի Սրապյանը: Գրքի առաջին էջերը պատռված էին, սկսեցի կարդալ եւ ուղղակի խենթացա: Հաջորդ օրը գնացի դպրոց ու սկսեցի ոգեւորված արտասանել: Բոլորն ապշած նայում էին ինձ ու հարցնում, թե ի՞նչ եմ արտասանում: Ասացիՙ ես էլ չգիտեմ: Հետո մեր ուսուցչուհիներից մեկն ինձ կանչեց եւ առանձին ասաց, որ դա Չարենցի «Ամբոխները խելագարված» պոեմն է, հիմա արգելված է եւ պետք չէ բարձրաձայնել, որովհետեւ այդպես կարող եմ ե՛ւ ինձ վնասել, ե՛ւ գրքի տիրոջը: Ցավում եմ, որ այսօր աշակերտները գրեթե ոչ մի բանաստեղծի չեն կարդում: Հայերենապաշտությունը պետք է դպրոցից սկսել, եւ հասարակության մեջ արթնացնել ոչ թե ազգայնամոլություն վատ առումով, այլ ճշմարիտ հայրենասիրություն, սեր ու հարգանք սեփական երկրի, ազգի, լեզվի նկատմամբ: Այդքան պայքարելուց հետո ինչպե՞ս կարելի է հանդուրժել այսօրվա քամահրանքը: Հուսանք, որ ժամանակի ընթացքում այս ցավալի երեւույթը կշտկվի, այլապես դա շատ վտանգավոր է մեր ազգի համար: Հիմա ավելի վտանգված ենք, շատ ավելի, քան խորհրդային տարիներին, որովհետեւ հիմա ամեն ինչ կատարվում է մեր իսկ կամքով, բացի այդ, շփումները շատ են մեծացել: Չկա մի ընտանիք, որի հարազատներից մեկը դրսում չլինի, իսկ այնտեղ նրանց զավակներն արդեն հայերեն չեն խոսում կամ վատ են խոսում:
- Երկար տարիներ պատմությամբ զբաղվելն ի՞նչ եզրահանգումների է բերել ձեզ, ի՞նչ եք մտածում Հայաստանի արտաքին եւ ներքին կյանքի մասին:
- Նախ ասեմ, որ պատմաբան դառնալու որոշումս կապված էր Հայոց ցեղասպանության հարցերով զբաղվելու ցանկությամբ, բայց հենց առաջին կուրսում հասկացա, որ չափից ավելի զգայուն եմ այդ թեմայի համար: Հիվանդացա այն նույն հիվանդությամբ, որ ինձ երկու անգամ անկողին էր գցել դպրոցական հասակումՙ Մեծ եղեռնի մասին գրքեր ընթերցելիս: Դրանցից մեկը Վարդենիսում նվիրել էին զինվորական հորս, գիշերները վեր էի կենում եւ թաքուն կարդում, իսկ մյուսը իրենց հետ բերել էին հայրենադարձները: Ընթերցելուց հետո թուլանում էի եւ անկողին ընկնում, ծնողներս բժիշկ էին կանչում, բայց ոչ ոք ոչինչ չէր հասկանում: Եվ երբ նույնը կրկնվեց համալսարանում, հասկացա, որ այդքան հուզական լինելուս պատճառը մանկուց լսածս պատմություններն էին, թե ինչպես են մեծ մորս իր տասը տարեկան տղայի աչքերի առջեւ քարերով սպանել, թե ինչպես է պապս իրեն ժայռից նետել` թուրքերի ձեռքը չընկնելու համար:
Պատմության ֆակուլտետն, իհարկե, ավարտեցի, բայց այդ թեմայից հրաժարվեցի եւ ընդունվեցի Մատենադարան: Այն ժամանակ տնօրենը ակադեմիկոս Լեւոն Խաչիկյանն էր, զարմանալի անձնավորություն, որի իմացության ծովից օգտվել են բոլոր մատենադարանցիները: Հետդ այնպես էր զրուցում, որ քեզ համար անսպասելի մի նոր ճանապարհ էր բացում: Երիտասարդներին ոգեւորելու բացառիկ ձիրք ուներ: Հիշում եմ, ինձ առաջարկեց զբաղվել մի թեմայով, որով Մանանդյանն էր զբաղվել: Որոշ ժամանակ անց հարցուփորձ արեց իմանալու, թե ինչ եմ արել, ասացի. «Դժվար է, բացի այդ, դրանով Մանանդյանն է զբաղվել»: Ասաց. «Ինչո՞ւ ես կարծում, որ Մանանդյանից ավելի լավ չես կարող»: Նա, իհարկե, գիտեր, որ Մանանդյանից ավելի լավ չէի կարող, բայց հավատ ներշնչելու համար այդպես էր ասում:
Այսօր ինձ անհանգստացնում է նաեւ իշխանություն-ընդդիմություն երեւույթը: Ես էն գլխից կոչ եմ արել, որ ընդդիմությունը պետք է լինի իշխանության սխալները քննադատող, բայց այդ քննադատությունը պետք է լինի կառուցողական, որքան խիստ, այնքան լավ: 1993-ին մի հոդված գրեցի, պնդելով այն միտքը, որ մենք դեմքով պիտի լինենք դեպի Եվրոպան, մի ձեռքով ամուր բռնենք Ռուսաստանին, մյուսովՙ Իրանին: Թվում է, թե սրանում հակասություն կա, բայց պատմությունը ցույց է տալիս, որ մենք մեր խառնվածքով միշտ հակված ենք եղել դեպի եվրոպական արժեքները, նույնիսկ Թուրքիայի, Իրանի եւ Ռուսաստանի տիրապետությունների ժամանակ: Իմ համոզմունքը տարեցտարի ամրանում է: Ինչո՞ւ: Ես պատմաբան եմ ու լավ գիտեմ, թե Ռուսաստանը դրական ու բացասական ինչ դերեր է խաղացել մեր կյանքում: Իրանը իսլամական երկիր է, բայց հայերի նկատմամբ միշտ ցուցաբերել է բարյացակամ վերաբերմունք, ելնելով իր շահերից: Ամերիկան մեզ միշտ օգնել է, բայց միայն ֆինանսապես, իսկ Ռուսաստանի ոչ թե չօգնելը, այլ մեզանից երես թեքելը կարող է կործանարար լինել: Տեսանք, թե ինչ տեղի ունեցավ Վրաստանում: Իսկ ռուսները մեզ ավելի շատ չեն սիրում, քան վրացիներին, մանավանդ որ եկեղեցական դավանանքով նրանք շատ ավելի մոտ են իրար: Պատմական հանգամանքների բերումով այնպես է ստացվել, որ մենք Ռուսաստանի ձեռքը բռնած պիտի պահենք, իհարկե, անհրաժեշտության դեպքում նաեւ սեղմել այն, ցույց տալ մեր ուժը, պահանջել հաշվի նստել մեր շահերի հետ: Դրա համար մեզ ուժ է պետք, դա է մեզ ուսուցանում պատմությունըՙ ուժեղ լինելու դեպքում հզոր պետությունները մեզ հետ հաշվի են նստել, իսկ տկարանալու դեպքում աստիճանաբար մասնատվելով կորցրել ենք պետականություն, թագավորություններ, պատմական տարածքներ: Հայագիտությունը միշտ պետք է լինի իշխանությունների եւ հասարակության հետաքրքրության առարկան, որովհետեւ նախ` այդ գիտությունը մեր եւ մեր երկրի մասին է, երկրորդՙ մենք շրջապատված ենք այնպիսի ժողովուրդներով, որոնք ջանում են կեղծել մեր պատմությունը, իսկ նրանք, ովքեր չեն կեղծում, աշխատում են անտեսել:
Հարցազրույցը վարեց ՌՈՒԶԱՆ ՊՈՂՈՍՅԱՆԸ