«ԱԶԳ» ՕՐԱԹԵՐԹ

ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԴԵՐԸ ՀԱՅ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԿԵՐՏՄԱՆ ԵՎ ՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐԾՈՒՄ

Հայոց եկեղեցու դերը հայ ժողովրդի ազգային ինքնության կերտման եւ պահպանության գործում լավագույնս երեւում է հայ ժողովրդի կողմից Հայոց եկեղեցուն տրված ազգային եկեղեցի բնորոշման մեջ:

Միայն ազգային եկեղեցին է, որ կարող է պահպանել ազգային ինքնությունը, ոչ թե հակադրության մեջ մտնել ազգայինի հետ, այլ հոգեւոր դրոշմը դնել ու հոգեւոր մի նոր փայլ հաղորդել ազգային արժեքներին: Այս իրողությունը նկատի ունենալով է, որ Նիկոլ Աղբալյանը գրում է, թե չորրորդ դարում Հայաստանը քրիստոնեացավ, իսկ հինգերորդ դարում քրիստոնեությունը հայացավ:

Հայոց եկեղեցին ազգային է անվանվում ոչ միայն այն պատճառով, որ մեր եկեղեցու հավատացյալների գերակշիռ մասը հայ ժողովրդի զավակներն են, այլեւ որովհետեւ սերտորեն միահյուսված է հայ կյանքին, հավաքական արտահայտությունն է հայ միջնադարյան արվեստի, դպրության, եւ ներառել է անգամ նախաքրիստոնեական շրջանի բոլոր այն տարրերը, որոնք կենսունակ էին եւ շարունակեցին կենցաղավարել նոր վարդապետության շրջանակում: Այսպիսով, Հայոց եկեղեցին ժամանակային առումով ներկայացնում է հայոց պատմության ողջ ընթացքը, իսկ տարածական առումովՙ հայկական ողջ լեռնաշխարհը եւ հայկական գաղթավայրերը:

Ինչպես գրում է մեր եկեղեցու նոր շրջանի հոգեւորականներից Գարեգին կաթողիկոս Հովսեփյանը . «Հայոց եկեղեցին ազգային եկեղեցի է գերազանցապես, յուր հոտն ամբողջությամբ հայերից կազմված, յուր լեզվով, գրականությամբ, արվեստով, ժամերգությամբ եւ հոգեւոր կյանքով, բնականաբար նաեւ անցյալով եւ պատմությամբ, շաղկապված հայ ժողովրդի հետ»:

Պատահական չէ, որ հայ կյանքում ամենամեծ ընդգրկումը եւ ներկայացուցչությունը ունեցել են այն ժողովները, որոնք գումարվել են երկրի աշխարհիկ ու հոգեւոր իշխանների մասնակցությամբ, եւ ինչպես մեր պատմիչներն են գրում, նման ժողովները անվանվել են աշխարհաժողովներ:

Հայոց եկեղեցուՙ ազգային եկեղեցի լինելը առավել ցայտուն է արտահայտվում, երբ եկեղեցուն տրված բնորոշումները դիտարկում ենք հայր եւ մայր բառերով կազմված բառաբարդություններում: Մեր ժողովուրդն ասում է Մայր հող, Մայր հայրենիք, Մայր Հայաստան, Մայրենի լեզու, Մայր եկեղեցի եւ Մայր աթոռ: Այսպիսով, Հայոց եկեղեցին եւ Ս. Էջմիածինը դիտարկվում են մեր ժողովրդի համար նախասկզբային եւ նվիրականագույն համարվող գլխավոր հասկացությունների շրջանակում:

4-5-րդ դարերում հայ կյանքի լուսավորության ընթացքի ջահակիրները եղան Ս. Գրիգորըՙ որպես հոգիների լուսավորիչ, ով քրիստոնեության լույսը տարածեց հայ կյանքից ներս, Ս. Ներսեսըՙ սրտերի լուսավորիչ, ով հայ կյանքից ներս տարածեց քրիստոնեական բարոյականությունը, գթասիրությունը եւ ընդհանրապեսՙ կենցաղավարությունը, եւ վերջապեսՙ Ս. Մեսրոպն ու Ս. Սահակըՙ որպես մտքերի լուսավորիչ, հայոց գրերով վառելով հայ մշակույթի նախորդ դարերից եկող կերոնի լույսը:

Երջանկահիշատակ Վազգեն Առաջին Ամենայն հայոց կաթողիկոսի բնորոշմամբ. «Հայ ժողովրդի քրիստոնեական հավատքը ծնունդ տված է նաեւ հայ մշակույթին: Հայ լեզուն եւ գրականությունը, սկսած մանավանդ հինգերորդ դարեն, հայ ճարտարապետությունը, հայ քանդակագործությունը, հայ մանրանկարչությունը, հայ հոգեւոր երաժշտությունը, հայ հանճարի այս վավերական արժեքները, հայ ժողովրդի կառուցած ոգեղեն տաճարը կհանդիսանանՙ շաղախված Քրիստոսի Ավետարանի լույսով:

Հայ ժողովրդի բոլոր վավերական արժեքները քրիստոնեական շունչի արգասիքներն ենՙ վասն մեծի փառացն Աստուծո:

Նորեն կըսենքՙ «Ծանիր զքեզ», հայ ժողովուրդ:

Սուրբ հավատքով, քրիստոսատես Հայոց աշխարհի պաշտամունքով եւ մեր ազգային մշակույթի գանձերով հայ ժողովուրդը հոգեպես ծնավ, զարգացավ չորրորդ եւ հինգերորդ եւ հետագա դարերու ընթացքին, եւ այսպես ապրեցավ մինչեւ մեր օրերը, մեր օրերու հայ վերածնունդի շրջանը, միշտ հավատքով լեցուն, միշտ հոգիով պայծառ ու միշտ նույն հանճարի լույսով զեղուն»:

Այսպիսով, Տրդատ Մեծ-Սուրբ Գրիգոր գործակցությամբ սկսված շարժումը շարունակվեց գրերի գյուտի ժամանակ Վռամշապուհ-Սահակ Պարթեւ-Մեսրոպ Մաշտոց երրորդությամբ, եկեղեցական եւ դպրության մարզերից հետո իր լրումին հասնելով հավաքաբար Վարդանանց անվանվող շարժմամբ: Մի շարժում, որում իրար էին միահյուսված հայ հոգեւորականությունը եւ նախարարները:

Ընդհանրապես նկատելի է, որ մեր պատմության ամենափառավոր էջերը գրվել են հայոց հոգեւոր ու աշխարհիկ իշխանությունների համատեղ գործակցությամբ, եւ անհնար է տարանջատել ու ասել, թե այդ էջերից որն է Հայոց պատմությանը պատկանում եւ որը Հայոց եկեղեցու պատմությանը: Եվ ընդհանրապես, մեր եկեղեցու եւ ժողովրդի պատմությունը այնպես սերտորեն է միահյուսված, որ առանձին-առանձին հնարավոր չէ դրանք ներկայացնել, որովհետեւ հայ ժողովրդի պատմության ընթացքի շարադրումը մի զգալի մասով վերածվում է Հայոց եկեղեցու պատմության ընթացքի եւ հակառակըՙ Հայոց եկեղեցու պատմությունը ոչ միայն ստուգաբանվում է հայոց պատմության ընդհանուր ընթացքի մեջ, այլեւ, ըստ էության, հաճախ նույնանում է նրա հետ:

Ահա այս պատճառով է, որ մեր եկեղեցու խոշորագույն գործիչներից Մաղաքիա պատրիարք Օրմանյանը իր եռահատոր կոթողային գործն անվանել է «Ազգապատում», ուր ազգ բառի ներքո ներկայացվում է հայ ժողովրդի պատմությունը ըստ հայոց կաթողիկոսների գահակալության ժամանակագրության:

Ազգային եկեղեցի արտահայտությունը ճիշտ հասկանալու համար դարձյալ պետք է հետադարձ մի հայացք նետենք 4-5-րդ դարերի մեր պատմությանը, Արեւելքում ընթացող քաղաքական հեղաբեկումներին, Հայաստանի ներքին անկայուն վիճակին եւ մասնատվածությանը Բյուզանդիայի եւ Պարսկաստանի միջեւ, ինչպես նաեւ 7-րդ դարում արաբական աշխարհավեր արշավանքներին, որոնց առջեւ ընկրկեց եւ իր զրադաշտական պաշտամունքը չկարողացավ պահել անգամ Սասանյան Պարսկաստանը:

Այս պայմաններում քաղաքական հակոտնյա շահերի, խայտաբղետ մշակույթների, հին հեթանոսության եւ զրադաշտականության, ապա եւ քրիստոնեություն ընդունած Բյուզանդիայի միջեւ ազգային միասնական որեւէ նկարագիր կարո՞ղ էր պահել հայ ժողովուրդը, եթե քրիստոնեության ընդունմամբ հոգեւոր մի միություն չստեղծվեր Հայոց աշխարհում, եւ այնուհետեւ այդ միությունը չզոդվեր Սահակ-Մեսրոպյան դպրությամբ:

Կարո՞ղ էր հայ ազգային ինքնագիտակցություն գոյություն ունենալ առանց Պատմահայր Խորենացու եւ ընդհանրապեսՙ ոսկեդարյան մեր դպրության:

Հոգեւոր կրթական այս գործունեությանը գումարվել է նաեւ գործուն մասնակցությունը ազգային-քաղաքական բախտորոշ իրադարձություններին, երբ հայոց հայրապետներին դիմել են որպես գլխավոր վճիռ կայացնողների, եւ երբ հայոց ավագանու ներկայացուցիչները լսել են հայրապետական հորդորները, պայծառացել է Հայոց աշխարհը, իսկ երբ ոչՙ խռովության ու շփոթի է մատնվել, ինչպես այն ժամանակ, երբ նախարարները դիմում են Ներսես Մեծինՙ Արշակ Երկրորդին, ապա եւ Սահակ Պարթեւինՙ հայոց վերջին Արտաշիր թագավորին գահընկեց անելու գործում իրենց օժանդակելու համար: Ու թեեւ հայոց այս մեծ հայրապետները եւ Հայոց եկեղեցին էին հենց բոլորից շատ տուժել այս երկու թագավորների վարած ներքին քաղաքականությունից, սակայն երեւույթները համազգային շահերի բարձրությունից դիտարկող հայրապետները մերժում են իրենց ուղղված այդ դիմումները:

Հայոց եկեղեցու եւ հայրապետներիՙ հայ կյանքում ունեցած բացառիկ դերը գիտակցել են եւ օտարները: Բնորոշ է Փավստոս Բուզանդի պատմության այն հատվածը, որում պատմվում է, թե ինչպես, երբ Վաղես կայսրը ցանկանում է աքսորել Ներսես Մեծին, կայսեր խորհրդականները Վաղեսին ասում են, թե «Հայոց աշխարհում թագավորն ու նա մի հաշվի են»:

Հայոց պետականության անկումից հետո Հայոց եկեղեցուՙ իբրեւ ազգային եկեղեցու դերն առավել մեծացավ, որովհետեւ օտար իշխողների մոտ հայոց հայրապետներն էին ներկայացնում հայ ժողովրդին:

Սահակ Ձորափորեցի շարականագիր հայրապետի «Էջ Միածինն ի Հօրէ» շարականի

Եկայք շինեսցուք սուրբ զխորանն լուսոյ,

Քանզի ի սմա ծագեաց մեզ լոյս ի Հայաստան աշխարհի

խոսքերով լավագույնս արտահայտվել է Հայոց եկեղեցու դերը հայ ազգային ինքնության պահպանության եւ կերտման գործում:

Ագաթանգեղոսը գրում է, որ քրիստոնեությանՙ Հայոց աշխարհում պետականորեն ընդունումից հետո «անպայմանորեն սքանչելի դարձավ Հայոց աշխարհը»: Նույն ձեւով եւ Կորյունն է գրում, թե գրերի գյուտից հետո սքանչելի դարձավ Հայոց աշխարհը: Ազգային հոգեւոր առումով էական չէՙ Կորյո՞ւնն է Ագաթանգեղոսից վերցրել այս տողերը, թե՞ հակառակը: Էականն այն է, որ հայ պատմիչների կողմից Հայոց աշխարհի սքանչելի դառնալը, այսինքնՙ հոգեւոր մի նոր փայլով պատվելը ընկալվել է նաեւ որպես քրիստոնեության ընդունումը, եւ ապա որպես այդ ընդունման հաջորդ քայլՙ ազգային եկեղեցու շրջագծում հայոց գրերի արարումը:

Ազգային ինքնության ու հերոսականության դրոշմն ենք գտնում եւ Հայոց տոնացույցում: Հայրենիքի պաշտպանության ժամանակ, երբ հերոսաբար զոհվում է Վաչե սպարապետը Մամիկոնյան տնից, իր զինակիցների հետ միասին, Սուրբ Գրիգորի թոռ Վրթանես քահանայապետը հատուկ տոն է սահմանում նրանց հիշատակն ամեն տարի նշելու համար, ասելով, որ նրանք իրենց կյանքը զոհեցին Աստծո, մեր սուրբ եկեղեցու եւ իրենց հայոց բնիկ տերերի համար: Ահա այսպիսով, Հայոց աշխարհի համար ընկածները համարվում են եկեղեցու նահատակներ, իսկ մեկ դար անց վասն հավատո ընկած Վարդանանք դարձան նաեւ նահատակները վասն հայրենյաց: Հատկանշական է, որ Ավարայրի օրերին արդեն ընդհանրացել էր այն ըմբռնումը, որ քրիստոնեությունը մեր մաշկի գույնն է, այսինքնՙ մեր այսօրվա մտածողությամբ եւ տերմինաբանությամբՙ մեր ազգային ինքնությունը:

Ասվածի օգտին է խոսում եւ այն հանգամանքը, որ հինգերորդ դարից հետո Հայոց տոնացույց մուտք գործած հայազգի բոլոր սրբերը կա՛մ հայրենիքի համար ընկած նահատակներ են, կա՛մ էլ հայ մշակույթին ու դպրությանը իրենց մեծ ավանդը բերած գործիչներ: Այսինքնՙ միայն ընդհանուր քրիստոնեական սրբակեցությունը եւ ճգնությունը բավարար չեն համարվել Հայոց եկեղեցու կողմից սուրբ հռչակվելու համար: Անհրաժեշտ է եղել նաեւ նպաստը հայրենիքի պաշտպանությանը եւ դպրության զորացմանը:

Դարեր շարունակ հավատը եւ ազգությունը ոչ միայն նույնացած են եղել մեր ժողովրդի համար, այլեւ հայության կյանքում այս նույնացումը կատարել են նաեւ օտարները, որի խոսուն արտահայտությունն է եւ այն փաստը, որ մեր պատմագիտության մեջ մեկ օրինակ իսկ չի հիշատակվում, որ որեւէ մեկ հայից կամ հայ ժողովրդի մեկ հատվածից պահանջվեր ուրանալ ազգությունը: Միակ պահանջը եղել է հավատը եւ եկեղեցին ուրանալը, որով, ինքնըստինքյան, կորսվել են ե՛ւ լեզուն, ե՛ւ ազգությունը: Նույն այս պատճառով է, որ լեզուն կորցրած հայերը եկեղեցու միջոցով պահել են ազգությունը, իսկ եկեղեցուց հեռացած եւ ոչ միայն քրիստոնեությունը ուրացած, այլեւ անգամ դավանանքը փոխած հայերի մի որոշ մասը շատ կարճ ժամանակում ձուլվել է ուրիշ ազգերի հետՙ կորցնելով իր ազգային ինքնությունը: Ինչպես գրում է Մաղաքիա պատրիարք Օրմանյանը . «Հայոց եկեղեցին եղած է այն միակ հոդակապը, որ Հայկա սերունդին ցրված մնացորդները կրցած է իրարմե անքակտելի պահել եւ իբրեւ մեկ ազգ պահպանել»:

Հայոց ազգային ինքնությանՙ Հայոց եկեղեցու դրոշմը կրելով է բացատրվում եւ հայ դպրոցիՙ հայ եկեղեցու նախագավիթը լինելու ավանդական ըմբռնումը: Այս պատճառով է, որ հայը ուր գնացել է, իր համայնքային կյանքի կազմակերպումը սկսել է դպրոցի եւ եկեղեցու հիմնմամբՙ որպես երկու հիմնասյուները մեր ազգային կյանքի: Եվ նույն այս պատճառով է, որ հայոց եկեղեցական կառույցն է մնում ազգային ինքնության եւ հայապահպանության գլխավոր գործոնը Սփյուռքում, իր շուրջը համախմբելով կուսակցություններին, հասարակական, բարեսիրական եւ մշակութային կազմակերպություններին, քանի որ նրանցից յուրաքանչյուրը առանձնաբար չի կարող կատարել համախմբող այն դերը, որը վերապահված է մեր եկեղեցուն եւ հոգեւորականությանը: Ինչպես գրում է Կարապետ եպիսկոպոս Տեր-Մկրտչյանը . «Մեր հայրերը, որ եկեղեցի եւ ազգ բառերի մեջ խտրություն չէին դնում, որ աշխարհի ծայրերից Սուրբ Էջմիածին ուխտի էին գալիս, նվերներ էին ուղարկում, նրանից կտրված լինելը մահու չափ դառն էին համարում իրենց համարՙ անշուշտ մեզանից պակաս համայնական զգացում, ազգային ինքնաճանաչություն չունեին: Նոքա գիտեին, որ նույն հոգեւոր ավազանի մեջ մկրտված լինելը, Սուրբ Էջմիածնից ընդունած սրբալույս մյուռոնի դրոշմը ճակատի վրա կրելըՙ հայության ամենապարզ նշանն է, ամենակարեւոր պայմանը:

... Այն ընդհանուր կյանքը, որով ապրում է դարերե ի վեր հայ ժողովուրդը զանազան աշխարհներում, զանազան պայմանների ներքո, ազգային եկեղեցուն առանձնահատուկ կյանքն է. միայն եկեղեցին կարող է այնպիսի ընդհանուր սկզբունքներ տալ, որոնցով պետք է առաջնորդվի ամեն մի երկրի ինքնաճանաչ հայ»:

Սուրբ գրքիՙ հայ կյանքում ազգայնանալու եւ հայադրոշմ դառնալու լավագույն արտահայտություններից են Ավետարանից եկող անձնանունները, որոնք կարելի է բաժանել մի քանի խմբի.

Առաջինՙ հայերենի հնչյունական օրենքներին համապատասխան կատարված տառադարձմամբ անձնանուններ, օրինակՙ Հովհաննես:

Երկրորդՙ Ավետարանից եկող տարբեր հասկացությունների հիման վրա կազմված անձնանուններ, օրինակՙ Համբարձումՙ համբարձվել բառից, Գալուստՙ Քրիստոսի գալուստ արտահայտությունից, Մկրտիչՙ մկրտել բառից:

Երրորդՙ ավետարանական անձնանունների բառացի հայերեն թարգմանություններ, օրինակՙ հունարեն Ֆեոդոր եւ ռուսերեն Բոգդան (երկու դեպքում էլ բառացիՙ Աստծո տված) եւ հայերեն Աստվածատուր:

Հայոց եկեղեցին հայ ժողովրդական սովորությունների, արարողությունների կրողն ու դրանք քրիստոնեական դրոշմով շարունակողն է, որի վկայությունն են ազգային-եկեղեցական մի շարք տոների ժողովրդական տոնախմբությունները, մկրտության եւ դրոշմի արարողության եկեղեցուց դուրս, այնուհետեւ ընտանեկան հարկերում ժողովրդական բնորոշմամբՙ որպես կնունք կատարելը, մատաղը եւ տարբեր ուխտագնացությունները:

Այս պատճառով է, որ մի շարք տոներ հավասարապես ունեն թե՛ իրենց եկեղեցական եւ թե՛ ժողովրդական անվանումները եւ արարողությունները, օրինակ Տյառնընդառաջը եւ Տրնդեզի կրակը, Ծաղկազարդը եւ Ծառզարդարը, Համբարձումը եւ համբարձման վիճակը, Պայծառակերպությունը եւ Վարդավառը, Տիրամոր վերափոխումը եւ խաղողօրհնեքը, Սուրբ խաչը եւ վերջինիս մատաղի ժողովրդական ավանդույթը, ինչպես նաեւ Վերափոխման եւ Ս. Խաչի տոների ժողովրդական ուխտագնացությունները համապատասխանաբար Ս. Աստվածածին եւ Ս. Խաչ անվանվող եկեղեցիները:

Եկեղեցական տոների ժողովրդական կենցաղին եւ սովորույթներին, ինչպես նաեւ Հայկական լեռնաշխարհի բնության օրացույցին զուգահեռ ընթանալն ու կատարվող արարողությունների ժողովրդական մեկնաբանությունն է այն խոսքը, թե ջրօրհնեքին խաչը ջրի մեջ գցելով ջուրն է տաքանում, Տրնդեզին կրակը վառելովՙ հողը:

Ժողովրդական այս արարողություններին առավել եկեղեցական դրոշմ հաղորդելու համար Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն հայոց կաթողիկոսը դեռեւս Արարատյան հայրապետական թեմի առաջնորդական փոխանորդ լինելու շրջանում հատուկ տնօրինությամբ Սուրբ Սարգսի տոնը հռչակեց սիրահարների, Տյառնընդառաջըՙ նորապսակների եւ Ծաղկազարդըՙ մանուկների օրհնության օր, որով թե՛ եկեղեցական այս տոները առավել ժողովրդականացան եւ թե՛ ժողովրդական արարողությունները առավել եկեղեցականացան:

Նման տնօրինությունը ազգային-եկեղեցական իր դրոշմը հաղորդելով ժողովրդական այս տոնախմբություններին, մեկ անգամ եւս գալիս է հավաստելու Գարեգին Երկրորդ հայրապետի հետեւյալ խոսքերը. «Հավատքի անսասան վեմ առաքելահաստատ Հայոց եկեղեցին հայ հոգու ծննդավայրն ու պատվարն է, փրկության տապանը, որ Ավետարանի լույսով եւ հայրենի ավանդներով սնում, նորոգում ու զորացնում է ազգային մեր կյանքը, կերտում միության մեր Տաճարը»:

Այսպիսով, անցնող ավելի քան 1700 տարիների ընթացքում քրիստոնեությունը մեր կյանքում իր շողերը սփռելով Հայոց եկեղեցու միջոցով, իր դրոշմն է դրել ոչ միայն մեր գրականության պատկերային համակարգի, հայկական ճարտարապետությանՙ զարդանախշերից մինչեւ տարբեր կառույցների ընդհանուր հորինվածքի եւ ընդհանրապեսՙ ողջ դպրության, արվեստի ու մշակույթի վրա, այլեւ մեծապես իրենով է պայմանավորել մեր ժողովրդի ողջ հոգեկերտվածքըՙ ընտանեկան հարաբերություններից եւ կենցաղի բարոյական արժեհամակարգից մինչեւ աշխարհայացքային ամենաբարդ եւ նրբին հարցերը:

Հայության ու քրիստոնեության իրար միաձուլումը մեր ժողովուրդը եւ օտարները լավագույնս արտահայտել են այդ երկու բառերի իրար միահյուսումիցՙ հայ քրիստոնյա, եւ այս երկուսի ներդաշնակ միությունն է մեր ազգային ինքնությանՙ դարերի փորձառությամբ անցած լավագույն արտահայտությունը:

Տ. ԶԱՐԵՀ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԿԱԲԱՂՅԱՆ