«ԱԶԳ» ՕՐԱԹԵՐԹ

ԽՈՐԵՆ ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ

Անելկա Գրիգորյան.- Վահրամ Փափազյանից շա՞տ բան եք սովորել:

Խորեն Աբրահամյան.- Երբեւէ տեսե՞լ եք մսագործին հետեւող շանը` ակնդետ հայացքը դանակի ու ձեռքի շարժումներին գամված. ես այդպես հետեւել եմ նրան:

(2004թ. Երեւան)

Ճշմարտություն-ահա գեղեցիկի ու հերոսականության նորօրյա գոյակերպը, որ առաջինը վկայեց ու սահմանեց մեր թատրոնում Խորեն Աբրահամյանը իր բոլոր դերակատարումներով` հայկական երկացանկից մինչեւ Իբսեն ու Շեքսպիր: Նա առաջինը եւ, ցավոք, առ այսօր վերջինը հանդգնեց ճեղքել Մեծն Փափազյանով մեր թատրոնը պարուրած դասականի պատյանը, ուր թովիչ կախարդանքը եւ շլացուցիչ վարպետությունը ակամա արգելափակում էին նոր ժամանակի մուտքը մեր բեմ:

Խորեն Աբրահամյանի յուրաքանչյուր դերակատարում այդ ժամանակի համար սեւեռուն կամքով նվաճվող տարածք էր, մեր բեմը` ժամանակի արվեստային ոգու հետ համատրոփ ապրումի մեջ դնելու անզիջում մաքառում:

Հրաժարումը` իդեալական ու անձեռնմխելի այդ պատյանից, ինքնագտնումի ճանապարհ էր` արտիստի համար խիստ ցավագին ու տառապալից, քանզի ինքն այդ պատյանի ժառանգն էր, նրա ամենահմայված գերին:

«Ես Իգդիրը չեմ տեսել... ծնողներիս պատմածները` կռիվ, զենք, զոհված ազգականներս, որոնց անուններով գիտեմ, հպարտություն, պարտության դառնություն, հորաքրոջս խեղված ձեռքը` իմ աչքով տեսած, ասում էին` փամփուշտ կա մեջը, կորստի ցավ, լքված պապենական տուն ու երգը` «Կարկուտ տեղաց Խանասորա դաշտումը» - սա Իգդիրն է` հարազատ, ինձ համար խիստ անձնական, սրանով էր լցված իմ մանկությունը, ես երբեմն խաղում էի ու խաղացնում ընկերներիս այդ պատմությունները»:

Այն, ինչ մանկական այդ խաղի նյութն էր, իր աչքով տեսածը չէր, այլ` լսածը միայն:

Ի՜նչ իմանար «արտիստը», որ միամիտ ու անհոգ այդ խաղը բնազդական կանչ էր այն երկրից, որ ԹԱՏՐՈՆ են կոչում: Կյանքից դուրս մի տարածք, որ պիտի դառնար իր ապրելու մշտական տեղը եւ կերպը: Ի՜նչ իմանար, որ այդտեղ խաղը ցավից է ծնվում ու կյանքի կոչում մտքի մեջ ծվարած ստվերներին:

Շատ տարիներ անց «Սարոյան եղբայրներում» մանկության այս «բեռը» ձայնեց Խորեն Աբրահամյան արտիստի մեջ. իբրեւ ցավի ճիչ, իբրեւ խաղի կոչ: Ու ծնունդ տվին այդ ստվերները մի տիպարի, որն իր աշխարհի ճշմարտության անվերապահ հավատավորն էր, նաեւ` զինվորը: Իսկ աշխարհն այդ դատապարտված էր չգոյության, եւ ինքն` անիմաց: Իրականից, ճշմարտից խուլ պատով օտարված այդ զորեղ մարդը հայտնվել էր մերձավորին հասկանալու, նրա հետ հաղորդակցվելու անհնարինության առաջ, դարձել տագնապներից տրոփող մի հարց, որ հասցեատեր չունի: Փլուզումն այդ կապերի, որոնք իր էության հյուսվածքն էին, նրա իմաստն ու ոգին, կազմաքանդում են այդ էությունը: Եվ արդարն ու անարդարը, բարոյականն ու անբարոն, հավատն ու անհավատությունը, ուժն ու բռնությունը, սերն ու անգթությունը գոտեմարտում են նրա հոգում:

Նա մոլորված է խառնակ, երկդիմի այդ իրավիճակում: Պատասխանատվությունը, որով հետամուտ էր ճշմարտությանը` հարունման մշտատեւ, ինքնասույզ` «ո՞րն է հոգեպես ավելի ազնիվ... » հարցումին` մոլեռանդության փոխված, այդ ճշմարտության կողքով է անցնում` դարձնելով նրան իր իսկ մեղսավոր ախոյանը: Ու ծայր է առնում հոգու վայրէջքը` տանելով նրան ցած, անկում, բերանքսիվայր մահ:

Ժամանակին անսպասելի ու հանդուգն այս դերակատարումը (1968թ.) հիրավի անաչառ հայացք էր ոչ հեռավոր անցյալի փաստին եւ կաղապարված պատկերացումների մերժում` մարդկային ու զգացմունքային նոր շերտերի հայտնաբերումով: Սակայն այս ամենի արժեքն ավելին էր, քան այն, ինչն առանց վերապահումի կարելի էր կոչել նաեւ սքանչելի խաղ, վարպետության անսայթաք հանդես:

Այս դերակատարումը մերօրյա արտիստական իրողությունների մեջ ամենաբացառիկն է, մինչեւ օրս այդպես էլ չգրված հայերեն դրամատուրգիական ամենակատարյալ ստեղծագործությունը: Իր հյուսվածքով համահունչ ձայնումն է XX դարի թատերական աշխարհընկալման ու գեղագիտության այն սկզբունքների, որ ծայր էին առել Անտոնեն Արտոյի անգթության թատրոնի մանիֆեստում եւ ապա ինքնատիպ ձեւակերպումներ ստացան Սարտրի, Քամյուի, այլոց եւ աբսուրդի թատրոններում:

Այս դերակատարումն իրմով ստեղծեց մի պատում, որին կարելի է ողբերգություն կոչել: Խորեն Աբրահամյանը կերտեց միայնակ եւ դատապարտված մի մարդու, որի աշխարհը Սոդոմ-Գոմոր է, համատարած աղետ, ուր բոլոր ելքերը փակ են, ամեն ինչ անըմբռնելի է, սպառնալից, փրկության հույսը` կույր: Անզորությունը, հուսահատությունը, բարոյական ընտրության անհնարինությունը եւ մարդու ընդվզումը այդ ամենի հանդեպ աշխարհընկալման այն զգացողությունն է, որի ակունքը ձգվում է դեպի «Աստված մեռավ» կանխատեսումը` բազում կերպավորումներ ստանալով Պիրանդելոյից մինչեւ Բեկետ: Խորեն Աբրահամյանի հերոսի աշխարհում Գոդոյի սպասում անգամ չկար, նա այդտեղից վաղուց էր հեռացել:

Զուտ խաղով ձեւակերտված այս աշխարհընկալումը, որ սյուժեով արծարծվող հավաստի փաստի մասին անաչառ ու ճշմարիտ խոսք էր, մեծ իմաստով խոսում էր ոչ այնքան անցյալից, այլ` հենց ներկայից: Սա իր ժամանակի մտքի ու ապրումի պատկերավորումն էր արտիստական սուր եւ անվրեպ այն զգացողությամբ, որ մենաշնորհն է միայն կոչվածների, որոնց «ժամանակի խտացում եւ տարեգրություն» անունն է տրված:

Աստծու կողմից լքված այդ աշխարհի ողբերգական վերապրումը արտիստը կերպավորում է իր հերոսի հանդեպ ունեցած դաժան անկեղծությամբ` ի ցույց դնելով ոչ միայն հուսահատ, մոլորված, միջավայրի ակամա «կալանավորը» դարձած մարդու, որի դեմքին ստեպ-ստեպ բացվող ժպիտը ամեն անգամ հույսի աղոտ սպասում ունի իր մեջ, այլեւ մարդկանց թիկունքին իր երկարատեւ, լուռ եւ կասկածամիտ հայացքը գամող, հետապնդող, չարախոհ, ի վերջո, անգութ պատժարարի:

Սա իսկական ողբերգուի արտիստական աշխարհընկալումից ծնված կամային ակտ էր. հակասությունների այն զուգակցումը, երբ պատճառն ու հետեւանքը միեղեն են էության մեջ, երբ կերպարի կազմը արարվում է իբրեւ անանջատելի եւ իրարամերժ հատկանիշների միաժամանակյա, տրոփուն գոյավորում:

Սա այն էջքն է` հոգու հատակը մխրճված, որն իբրեւ ստեղծագործական սկզբունք ծայր էր առել Իբսենով եւ XX դարի դրամատուրգիայում դարձավ մեկնակետ, ինչին Օ’ Նիլը պիտի կոչեր երկարատեւ ճամփորդություն դեպի խավար:

Սա ողբերգական ասք է` առանց երգի: Խորեն Աբրահամյանի ստեղծած կերպարի գեղարվեստական ընդհանրացումը համահունչ է դեռեւս 1919-ին նույն ժամանակի մասին Եղիշե Չարենցի տված բանաստեղծական վկայությանը.

- Գորշ, տաղտկալի ու խելագար երգ է կարծես այս կյանքը մի,

Ինչ-որ մեկի սրտում բացված վերք է կարծես այս կյանքը մի ...

Հիրավի, այս խաղի մեջ չկար այն կարոտակեզ, հուզավառ ու հաշտեցնող խոսքը, որ հին ողբերգություններում սրբագործում էր պատումի նյութը` ներդաշնակության բերելով միտքն ու հոգին: Այստեղ խոսքը` կիսատ, չասված, պատասխանից զուրկ, տեւական լռության մեջ այդպես էլ չի ծնվում:

Իր հերոսի հանդեպ Խորեն Աբրահամյանը դրսեւորում է արվեստագետի նորօրյա պահվածք, որ «բարոյական չեզոքություն» կոչվեց: Մի տեսակետ, որը XX դարի երկրորդ կեսին ազդարարեց շեքսպիրագետ Յան Կոտը, եւ որը դարձավ ժամանակի թատերական մեկնությունների շրջադարձային ելակետ` Եվրոպայում իր շքեղ ձեւակերպումները ստանալով, ասենք, Օլիվյեի Օթելլոյի, Սկոֆիլդի Մակբեթի, Լիր արքայի եւ այլ դերակատարումներում: Այդ պահվածքը Խորեն Աբրահամյանի արտիստական զտարյուն վարպետության ու գիտակցության խորքերից ծնված վարքագիծ էր` միանգամայն ներդաշնակ XX դարի թատերական գեղագիտության սկզբունքներին:

Իր կերպարի հոգու իրականությունը, որ սոսկալի էր, այլեւս չէր կարող սքանչելի լինել, ինչպես Մակբեթինը - սա այն անսովոր հավատամքն էր, որ Խորեն Աբրահամյանը կրում էր իբրեւ խաչ, նրանից գեղեցիկն էին պահանջում, իսկ նա համառորեն պնդում էր իրենը` ճշմարիտը, որն այլեւս գեղեցիկը չէր: Այդ սոսկալիի ճնշումը Խորեն Աբրահամյանը չէր ամոքում վեհի, հերոսականի «փրկօղակով». դա իրենը չէր: Եվ իր համար երբեք պատահական, իսկ հայ բեմի շեքսպիրյան ավանդական խաղացանկը ճեղքած եւ մեզ համար անսպասելի հայտնված իր Կորիոլանի պես եւ նրա խոսքով` իր բեմական հերթական վիճահարույց ձեռնարկն ուղեկցող կշտամբանքներին ի պատասխան նա` «անկարող իր բնույթը փոխելու», կարծես ասելիս լիներ.

Եթե հպատակվենք սովորությանը ամեն բանի մեջ,

Ոչ ոք չէր սրբի դարերի փոշին...եւ սխալները անվերջ դիզվելով

Իրենց վիթխարի լեռնապարի տակ, պիտի թաղեին ճշմարտությունը ...

Ստեղծած կերպարով հարուցած հուսահատությունը Խորեն Աբրահամյան արտիստը կրում է սկզբից մինչեւ վերջ` անվարան վճռականությամբ` ի ցույց դնելով իր ժամանակի պատկերը: Նա ստիպում է հանդիսատեսին կանգնելու կյանքին դեմ հանդիման, ուր երգը խեղդվել է ցավից, կարեկցանքը վտարվել, ուր ճշմարտության դեմքը դաժան է, նողկալի ու երկյուղալի:

Խաղի այս կերպն ու ոգին պոկվում, բարձրանում ու հեռանում են խաղարկվող կերպարից ու դառնում ինքնին ճշմարտության ահազանգ, մարտահրավեր կյանքը համակած աղետին եւ հավատի հորդոր` միշտ մնալով արժանապատվությամբ լի ու ազնիվ:

Անելկա Գրիգորյան.- Ձեզ երբեմն դիմում են` Վարպետ, դուք հա՞շտ եք դրա հետ:

Խորեն Աբրահամյան.- Երբե՛ք: Վարպետը Փափազյանն էր, նույնիսկ Հրաչյա Ներսիսյանին վարպետ չէինք ասում... Փափազյանը նրան «մանչս» էր ասում... նրանք գերմարդիկ էին...ես ինձ չեմ խաբել երբեք եւ մի բան խորապես վստահ կարող եմ ասել` երբեք չեմ ստել: Ինչ էլ անեմ, ինչ էլ խաղամ, դա ես եմ` լավ, թե վատ»:

(2004թ. Երեւան)

Եվ, իսկապես, ի՞նչ է դերը արտիստի համար, եթե ոչ մարդկային տեսակի բազմաթիվ ու բազմազան հնարավորությունների հայտնաբերումը իր մեջ, իրենից ծնված իր արյունակիցը, մի հանդուգն մարտահրավեր բնությանը, մարդու եզակի լինելության` աշխարհում սահմանված կարգ-արգելանքին: Մի դաժան ու անզիջում երկխոսություն` իր մեջ ծվարած անտես ստվերին կենդանություն պարգեւելու, արարելու ակնառու մի կազմ` հղացումին համապատասխան: Մեռնող ու հառնող ծեսի մի բացառիկ փոխակերպում, ուր ծիսարարն ինքը ե՛ւ զոհն է, ե՛ւ փրկիչը միաժամանակ, երբ մեկմեկու անէացնելու եւ վերագտնելու անընդհատելի ու անորսալի այդ այլաստեղծման մեջ արտիստը ո՞վ է, եթե ոչ, Չարենցի ասած, նյութ ինքնարարիչ` աստվածային շնորհով արտոնված:

ԱՆԵԼԿԱ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ