«ԱԶԳ» ՕՐԱԹԵՐԹ

ԱՆԽՈՆՋ ՄՏԱՎՈՐԱԿԱՆԻ «ԱՆԴՐԱԴԱՐՁԸ»

(Գեւորգ Մադոյան, Անդրադարձ, Կազմ. եւ առաջաբանըՙ Ա. Ա. Խուդավերդյան, «Հայաստան» հրատ., Եր., 2012)

Հազվագյուտ են այն մտավորականները, ովքեր իրենց էության մեջ համատեղում են ուսուցչին, գիտնականին եւ անբասիր հայրենասերին:

Գեւորգ Մադոյանը, որ 1953-ին հարկադրված էր թողնել հայրենի Ախալքալաքն ու տեղափոխվել Երեւան, երբեւիցե չմոռացավ բնօրրանը: Դա նաեւ հնարավորություն էր տալիս կողքից դիտել, նորովի իմաստավորել այն, ինչ բովանդակում էին նրա երիտասարդական տարիները: Նա ձգտում էր, որքան հնարավոր էր, տեսանելի ու արժանահավատ տեսանկյունով գնահատել այդ աշխարհի էմոցիոնալ դաշտը: Ահա թե ինչու այն հրապարակումները, որ առնչվում են հիշյալ տարածաշրջանին, առանձնանում են ոչ միայն տարաբնույթ փաստերն իրար համադրելու մտավորականի հետեւողականությամբ, այլեւ սիրով: Պատահական էլ չէ, որ ժողովածուն բացվում է Գեւորգ Ախվերդյանին նվիրված հոդվածով: Այսօր Ախվերդյանին սովորաբար հիշում ենք Սայաթ-Նովայի առիթով: Բայց Մադոյանի հստակ, բացառապես գործնական գրիչը բացահայտում է մեծ հայրենասերի ու ինքնատիպ անհատականության անցած ուղին: Այսօրվա երիտասարդ սերունդը պարտավոր է ճանաչել նրանց, ովքեր հնարավորինս ընդլայնել են մեր հոգեւոր հայրենիքի սահմանները: Այս իմաստով ժողովածուն ամբողջացնող հրապարակումներն առանձնանում են հենց այս նպատակադրմամբ:

Հոդվածների ժողովածուն վկայում է Մադոյանի հետաքրքրությունների բավականին լայն շրջանակի մասինՙ միջնադարից Իսահակյան ու Դեմիրճյան: Եվ այդ բոլոր հրապարակումներում հեղինակն առանձնանում է հետեւողական բարեխղճությամբ:

Դժվար է Գ. Մադոյանի հրապարակումներում փաստերից դուրս կամ առանց դրանց հիմքի վերլուծություններ կամ կանխատեսումներ գտնել, քանի որ խոսքը պատասխանատվությամբ առաջնորդվող մշակույթի մշակի մասին է:

Այսօր էլ մեզ պակասում է մտավորականի այս տեսակը, որ ասելիքը ներկայացնում է հավասարաչափ ներգործուն խոսքով, եւ պատասխանատվության լուրջ զգացումով:

Գրականագետի հետաքրքրությունների բովում մեծ տեղ է գրավում Հակոբ Պարոնյանը: 1954-ին «Հակոբ Պարոնյանի քաղաքական երգիծանքը» ուսումնասիրության համար ստացել է բանասիրական գիտությունների թեկնածուի աստիճան: Այս հեղինակը մշտապես եղել է Գ. Մադոյանի հետաքրքրությունների առանցքում: «Հ. Պարոնյանի ժառանգության շուրջը», «Հ. Պարոնյանի հայատառ թուրքերեն եւ թուրքախառն հայերենով գրված երկերի մասին» հոդվածներն իրենց հետաքրքրությունը չեն կորցրել այսօր էլ: Գրողի երկերի լիակատար ժողովածուի (1962-79) տպագրությունից առաջ հրապարակված հոդվածում կարեւոր դիտարկումներ կան Պարոնյանի ստեղծագործությունների ժանրային պատկանելության, երգիծական դիմանկարների վերլուծության, մամուլում սփռվածՙ գրողի տարատեսակ ստեղծագործությունների մասին:

Ավելի գործնական հետեւանքներ ունեցավ 1954-ին տպագրված «Հ. Պարոնյանի հայատառ թուրքերեն եւ թուրքախառն հայերենով գրված երկերը» հոդվածը, ինչն ուսումնասիրությունների, նոր հրապարակումների ազդակ հանդիսացավ: Դրան հաջորդեցին այդ կարգի երգիծական նորավեպերի հայերեն թարգմանությունները:

Հետեւողական, անձանձիր աշխատանքով Գ.Մադոյանը ընթերցողին է փոխանցել փաստեր, տեղեկություններ, որոնք լրացնում, ամբողջացնում են այս կամ այն գրողի, մշակութային գործչի ստեղծագործական աշխարհը, ամեն անգամ ընդլայնելով ընթերցողի իմացության սահմանները:

Հրապարակված գրքում կան հոդվածներ, որոնք առաջին անգամ են հայտնվում ընթերցողի սեղանին: Հետաքրքրական է «Դերենիկ Դեմիրճյանը որպես երգիծաբան» հոդվածը: Այստեղ անվանի գրականագետը ոչ միայն բացահայտում է Դեմիրճյանի երգիծական տաղանդի ձեւավորման ընթացքըՙ սկսած «Իդեալիստ» (1895) պատմվածքից մինչեւ «Քաջ Նազար» եւ «Նապոլեոն Կորկոտյան», որոնք հայտնի են ընթերցող հանրությանը, այլեւ այնպիսի գործեր, որոնք վրիպել են շատերի ուշադրությունից: Խոսքը «Համառոտ անմահներ եւ հավերժական մահկանացուներ» վիպակի եւ մասնավորապես «Մերկերիոս աղա» պատմվածքի մասին է: Եթե վիպակը կառույցի առումով որոշակի թերություններ ունի, բայցեւայնպես վկայում է գրողի երգիծելու հմտության մասին, ապա «Մերկերիոս աղա» պատմվածքն ամբողջական է եւ հանիրավի կերպով անտեսված: Մինչդեռ Մերկերիոսն առանձնահատուկ տեղ ունի Դեմիրճյանի երգիծական կերպարների շարքում: Եթե «Քաջ Նազար», «Նապոլեոն Կորկոտյան» երկերում մեծ տեղ ունի գեղարվեստական պայմանականությունը, ապա «Մերկերիոս աղա» պատմվածքում այն իջեցված է նվազագույնի: Սա բացառապես կենսական ազդակներից ծնված խոսք է, որտեղ ինքնատիպ ձեւով ներկայացված է 20-ականների Երեւանըՙ կիսավեր, գետնափոր, կավաշեն տներով, ուր «մտնողը պետք է նախօրոք որոշի, թե ուզո՞ւմ է կրկին դուրս գալ»:

Մադոյանը, խոսելով այս կամ այն գրական երկի մասին, կարեւորում է ինչպես դրա գեղարվեստական արժեքը, այնպես էլ դրա եւ միջավայրի միջեւ եղած կապը, ազդեցության շրջանակը, ինչն ավելի թվում է գրականության պատմաբանին բնորոշ որակ: Այս իմաստով հետաքրքրական են Դանիել Վարուժանին եւ Ավետիք Իսահակյանին նվիրված հոդվածները («Ավետիք Իսահակյանի «Հիշատակարանը»): Դրանք չհնացող, ժամանակից չվախեցող ուսումնասիրություններ են այն իմաստով, որ անկախ այն բանից, թե ինչ հեղինակի կամ նրա ստեղծագործության մասին է, Մադոյանը խոսքը կառուցում է գեղագիտական սկզբունքների բարոյահոգեբանական ասպեկտի հիմքի վրա: Այդ պատճառով էլ անգամ ժամանակի պարտադրված բառապաշարը չի դառնում գերակա: Նույնիսկ լավ է, որ նաեւ դա կա, ինչը մեկ անգամ եւս վկայում է, թե ինչն է ճշմարիտ մտավորականի համար կարեւորըՙ հայ մշակույթի կենդանի մարմի՞նը, թե ոչինչ չասող ինքնամեծար խոսքը: Քանի որ գրականագետի վերաբերմունքը խիստ գործնական էՙ ձեռքի տակ եղած նյութի հանդեպ, հետեւապես նրան մշտապես անհանգստացնում եւ գրավում են տվյալ մտավորականի բացառապես անհատական որակները: Կարդացեք որեւէ հոդված մեր մշակույթի նվիրյալների մասին գրված եւ կտեսնեք, թե որքան ինքնատիպ են այդ դիմանկար-ուսումնասիրություններըՙ դա կլինի Չոպանյանին, Թլկատինցուն, Թումանյանին, Վարուժանին թե Թորոս Ազատյանին կամ Մշո Գեղամին նվիրված:

Հայ մտավորականը որեւէ կերպ անտարբեր չի կարող լինել 20-րդ դարասկզբի ողբերգության հանդեպ: «Հայ գրականության կորուստները» (1965) հրապարակման մեջ Մադոյանը, խոսելով Զոհրապի, Սիամանթոյի, Վարուժանի, Սեւակի, Երուխանի, Թլկատինցու մասին, հավելում է եւ այլ մտավորականների դիմանկարներՙ Մելքոն Կյուրճյան, Սմբատ Բյուրատ, Արտաշես Հարությունյան, Գեղամ Բարսեղյան, Տիգրան Չյոկյուրյան:

Անկախ այն բանիցՙ ինչի մասին է խոսում անվանի մտավորականը, մշտապես տվյալ թեմայի հետ կապված ընդլայնում է ընթերցողի տեսադաշտը: Ոչ մի տող չի գրվել միայն գրվելու համար: Խոսքն ասվել է տեղին եւ ժամանակին: Իսկ հետաքրքրությունների շրջանակը բավականին լայն էՙ սկսած հայրենասիրական երգից մինչեւ Իսահակյան, Թորոս Ազատյանից մինչեւ Շոթա Ռուսթավելի: Ուշադրությունից չեն վրիպել եւ հայ ժողովրդի մեծ բարեկամներըՙ Գորոդեցկի, Բրյուսով, Յու. Վեսելովսկի:

Գիրքը ներքին կարեւոր մեկ այլ առանձնահատկություն էլ ունի, ինչն օրգանական բնույթի է եւ ոչ թե դրսից պատվաստված որակ: Դա գրականության եւ դպրոցի միջեւ եղած անմիջական կապի զգացողությունն է: Բնականաբար սա հնարավոր էր միայն այն դեպքում, երբ հեղինակն էությամբ կլիներ ուսուցիչ, ով ոչ թե խոսքով, այլ գործով պիտի ապացուցեր նվիրվածությունը երկրին, երիտասարդ սերնդին: Գ. Մադոյանը մեծ մանկավարժ է, որ միասնական դաշտի մեջ է տեսնում երեւույթները: «Մանկավարժական հայացքները Հ. Պարոնյանի երկերում», «Դանիել Վարուժանն իբրեւ մանկավարժ» հրապարակումները ասվածի վկայությունն են:

Արժանին պետք է մատուցել «Անդրադարձը» կազմողինՙ Ա. Խուդավերդյանին, որ ընտրել է թեեւ տարատեսակ, սակայն պատշաճ գիտական արժեք ներկայացնող հոդվածները:

Վերջնական արդյունքում կարող ենք ասել, որ Գեւորգ Մադոյանի հրապարակումները շատ կողմերով օգնում են ժամանակակցին լավ հասկանալու անցյալը, բայց ավելի շատ հեղինակը հարկադրում է մեզ սիրել այդ ամենը: Սա իրապես մեծ առաքելություն է, որ իրականացրել է երկրի նվիրյալ քաղաքացին:

ՎԱՉԱԳԱՆ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ, բան. գիտ. դոկտոր, պրոֆեսոր