ՀԱՅ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԻՋՆԱԴԱՐՅԱՆ ԲԱՆԿԻՐՆԵՐԸ` ՍԵՂԱՆԱՎՈՐՆԵՐԸ ԱՐԱ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ Ովքե՞ր էին նրանք եւ ի՞նչ դեր ունեին Օսմանյան կայսրությունում «Հայ սեղանավորներ» վերնագրով սփյուռքահայ հայտնի ֆինանսագետ, Լիբանանի Կենտրոնական բանկի նախկին փոխկառավարիչ Մկրտիչ Պուլտուքյանի գիրքն անդրադառնում Է մինչ օրս քիչ ուսումնասիրված թեմայի` Օսմանյան կայսրությունում հայ հայտնի առեւտրականներին, չելեպիներին, ամիրաներին, նրանց գործունեությանը, թուրքական պետության մեջ ունեցած դերին: Միջնադարից սկսած հայ առեւտրականները` խոջաները հատնի էին իրենց գործունեությամբ ամբողջ աշխարհում: Հատկապես հանրաճանաչ էին ջուղայեցիները, որոնք գործում էին եւ իրենց գրասենյակները ունեին աշխարհի բազմաթիվ երկրներում` Հնդկաստան, Ֆիլիպիններ, Չինաստան, Ինդոնեզիա, Բանգլադեշ, Հոլանդիա, Ֆրանսիա, Գերմանիա, Իտալիա, Լեհաստան, Ռուսաստան: Նրանք բավականին հաջողակ գործարարներ էին, սերտ կապեր ունեին տարբեր երկրների իշխանութոյւնների հետ, նրանցից ստանում էին արտոնություններ իրենց գործունեության համար: Հայ խոջաներից մեկըՙ Նազարը, Ռուսաստանի ցար Ալեքսեյին նվիրեց գահ, որը մինչ այժմ պահվում է Կրեմլի զինվորական թանգարանում: Հայ խոջաների հաջող գործունեությունը դժգոհություն էր առաջացնում նրանց այլազգի մրցակիցների մեջ: Մասնավորապես, Հնդկաստանում հիմնադրված East India բրիտանական ընկերության հետ ընդհարումը ավարտվեց հայ խոջաների պարտությամբ: Հայ գործարարների հաջորդ դասը չելեպիներին էին, որոնք ի տարբերություն Պարսկաստանում հիմնված եւ ամբողջ աշխարհով շրջող հայ խոջաների, իրենց գործունեությունը ծավալում էին միայն Օսմանյան կայսրության մեջ: Մկրտիչ Պուլտուքյանը նշում է, որ կայսրության դեռեւս վաղ շրջանում` 13-րդ դարում, հայ ֆեոդալներից շատերը սկսեցին նախապատվություն տալ շարժական կապիտալին` անշարժ կալվածքների փոխարեն: Ժամանակի ընթացքում նրանք կարողացան լուրջ դիրքեր զբաղեցնել սուլթանական պալատում: Նրանք կոչվեցին չելեպիներ, որը նշանակում է «դիցաշուք» կամ «աստվածաշուք»: Կոնստանդնուպոլսում նրանց գլխավոր զբաղմունքը դրամափոխությունն էր, այսօրվա խոսքով ասած` բանկային գործունեությունը կամ դրա այն ժամանակվա տարբերակը: Նրանք էին կառավարում նաեւ հայ ազգային-եկեղեցական կյանքը, հոգեւոր-մշակութային հարցերը եւ հայերին առնչվող հարցերով պետության հետ հարաբերությունների կարգավորումը: Հայ չելեպիական հայտնի ընտանիքներ կային: Նրանցից օրինակ` Տյուզյանները, շուրջ 100 տարի, 18-19-րդ դարերում տնօրինում էին Օսմանյան պետության գանձարանն ու դրամահատարանը: 19-րդ դարում արդեն Կ. Պոլսում ասպարեզը պատկանում էր ամիրաներին: Նրանք ինչ-որ առումով հայ չելեպիների հաջորդներն էին: Հայ ամիրաների մի մասը զբաղվում էր բնակչությունից հարկերի հավաքմամբ: Ստեղծվել էին երկու ընկերություններ, որոնք զբաղվում էին հարկահավքմամբ: Դրանից մեկըՙ «Անատոլուն», հավաքում էր Թուրքիայի արեւելյան շրջանների հարկերը, մյուսը «Ռումելին»` արեւմտյան շրջաններինը: Ամիրաները զբաղվում էին դրամափոխությամբ եւ ֆինանսական այլ գործարքներով: Գրքի հեղինակը նշում է, որ նրանք դրամական փոխատվություններ էին տալիս առեւտրականներին, ընկերություններին, գրասենյակներին եւ նույնիսկ սուլթաններին` 20-25 տոկոս շահութաբերությամբ: Նրանք էին հանդիսանում հայ սեղանավորներն ու դրամափոխները կամ լումայափոխները: Մկրտիչ Պուլտուքյանը, պարզաբանելով «սեղանավոր» բառի իմաստը, նկարագրում է այդ բառի ստեղծման նախապատմությունը: Իտալերեն banco բառը նշանակում էր սեղան: Առեւտրականներից յուրաքանչյուրը միջնադարում ունեցել է իր հատուկ աթոռն ու սեղանը: Այդ սեղանը պահողին անվանում էին Banchiere` սեղանավոր: Բանն այն էր, որ եթե առեւտրականը չէր կարողանում ներկա գտնվել վաճառականների ժողովին, նրա փոխարեն դա անում էր սեղանավորը: Վերջինս նաեւ նրա ֆինանսական գործերն էր վարում` վճարում առեւտրականների գործընկերներին, ստանում նրանցից գումարներ, հաճախորդներ ընդունում, հետագայում փողը պահելու համար հատուկ պահատուփ ունենում, ապաՙ թանկարժեք իրերը պահելու տուփ: Մի խոսքով, դառնում է վաճառականի դրամապահը` սեղանավորը: Հետագայում էլ արդեն աշխատանքի բաժանում տեղի ունեցավ նաեւ այս ոլորտում, եւ սեղանավորները մասնագիտացան միայն ֆինասական գործարքների մեջ` հիմք դնելով ներկայիս բանկերին: «Հայ սեղանավորները» գրքում տպագրված են հայ հայտնի առեւտրականների, չելեպիների, ամիրաների նկարները, նրանց մասին տեղեկությունները, տարբեր գործարքների վկայություն հանդիսացող փաստաթղթեր, ցանկեր եւ այլ հետաքրքրական փաստաթղթղեր: |
