ՏՐՈՀՎԱԾ ԼՌՈՒԹՅԱՆ ՁԱՅՆԵՐ ԱՆԱՀԻՏ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ, Գերմանիա «Կորուստ եւ կտակ» գրքում յոթ վերապրողի հուշագրություն «Դոյչլանդ» ռադիոյի հունիսի 6-ի մշակութային անդրադարձում վերջերս հրատարակված երկու գիրք ներկայացվեց: Առաջինըՙ ավստրիացի հեղինակ Հերբերտ Մաուրերի 132 էջանոց «Եվ Աստված հայերեն է խոսում. մարդկանց եւ լեզվի միջեւ» (Քլեվեր հրատարակչություն, Վիեննա, 2015, գինըՙ 16, 90 եվրո) հատորն է: Մաուրերի խոստովանությամբ «հայկական իրականությունը պոետիկ թարգմանությամբ ներկայացնելու» գրողի առեղծվածային փորձն է», գնահատում է «Դոյչլանդ» ռադիոն եւ շարունակումՙ արդյունքըՙ 20 կարճ տեքստ «մարդկանց մասին», ինչպես վերնագրված է հատորում, այնուհետՙ հայոց լեզվով մի քանի փորձարարություն եւ մի բառարան: Սա ավելի շուտ ինքնասիրահարված հեղինակի մի խաղ է, քան հայերին, հայ մշակույթը լուսաբանող հայացք: Փոխարենը, նշում է ռադիոն, ներկայացվող երկրորդ գիրքըՙ Միհրան Դաբաղի եւ Քրիստին Պլատտի հեղինակած «Կորուստ եւ կտակը» հայ աշխարհը հասկանալու անփոխարինելի աղբյուր է»: Գերմանական ռադիոն գովեստ չի խնայելՙ «գերազանց, կարեւոր հատոր է, կարեւոր աղբյուր, եզակի փաստագրություն, գանձ ապագա սերունդների համար» վերապրողների վկայությունները թարգմանաբար ներկայացնող այս 388 էջանոց գիրքը (Միհրան Դաբաղ, Քրիստին Պլատտ, «Կորուստ եւ կտակ. Հայոց ցեղասպանության վերապրողները հիշում են» «Ֆերդինանդ Շյոնինգ» հրատարակչություն, Պադեբորն 2015, գինըՙ 29, 90 եվրո) ունկնդիրների ուշադրությանն արժանացնելու համար: «Այս գիրքը հրավիրում է ականջալուր լինել»: Իրենց ու աշխարհի լռությունը տրոհելով յոթ վերապրողներըՙ Արամ Կյուրեղյանը, Շուշանիկ Ղամբարյանը, Խորեն Մարկոսյանը, Աղավնի Վարդանյանը, Յուղաբեր Էֆթյանը, Հռիփսիմե Կոնդակջյանը, Զեփյուռ Մեծպաքյանը շարադրում են սեփական անձի, ընտանիքի, գյուղի, քաղաքի, երկրի, ժողովրդի, ազգի պատմությունը: Գրքի հեղինակները հրատարակել են այդ պատմություններն այնպես, ինչպես ձայնագրության մեջ էՙ գրեթե անխաթար, գրեթե չխմբագրվածՙ առանց միջամտությունների: Մեզ հետ զրույցում Բոխումի Սփյուռք եւ ցեղասպանություն գիտահետազոտական ինստիտուտի հիմնադիր տնօրեն, գրախոսվող գրքի հեղինակ Միհրան Դաբաղը նշում է, թե նույնիսկ գերմաներեն թարգմանության պարագայում աշխատել են հայերեն խոսակցական դարձվածքներն այսպես ասածՙ գեղարվեստական թարգմանությամբ չփոխարինել, «հայերեն խոսքի ռիթմը ներկա է», շեշտում է մեր զրուցակիցըՙ ընդգծելով, թե հնարավորինս հարազատ են մնացել փաստավավերագրությանը: Նույնիսկ 11 ժամանոց ձայնագրության պարագայում տեքստը սեղմվել էՙ ի հաշիվ կրկնությունների: Վերապրողներին ձայնագրելու Բոխումի հիշյալ հաստատության 1989-ին սկսած նախագիծը 6 տարի է տեւել, հարցազրույցներն արվել են սոցիալ-հոգեբանական դիտանկյունից: Տպագիր տեքստին կից վերապրողների պատմությունները նաեւ լազերային սկավառակով ներկայացնելու մեր առաջարկը Միհրան Դաբաղը հնարավոր է համարումՙ «մինչեւ հիմա որեւէ հրատարակություն դա թեեւ չիրականացրեց, բայց չեմ հրաժարած այդ գաղափարից», ասում է: Գրքի հեղինակ եւ թարգմանիչ, Գերմանիայում ծնված-մեծացած Քրիստին Պլատտը, որ Բոխումի նույն հաստատության փոխտնօրենն է, ճանաչում է մեկ ուրիշ տրավմա: Նրա մայրն էլ, հայրն էլ Շոայի վերապրողներ են, հրեական ողջակիզմանը զոհ գնացած ընտանիքի եզակի շարունակողները: «Հայ վերապրողների պատմություններն ինչո՞վ են առանձնանում հրեա վերապրողների պատմություններից» մեր հարցին ի պետասխան Պլատտն ընդգծում է էական տարբերությունըՙ մի դեպքում այն ճանաչված ցեղասպանություն է, մյուս դեպքումՙ չճանաչված եւ ուրացվող: Հոլոքոսթի վերապրողների պատումը տեղավորվում է ընկալելի, ընդունելի, արտոնված ձեւաչափում, նրանցը Ցեղասպանության մասին պատումի նմուշ է, այդպես է ընկալվում: Հայկականի պարագայում հայ վերապրողի պատումը ներհայեցողական է, արտաքին աշխարհի ճանաչման ձեւաչափում չընդունված, չտեղադրված, հայ վերապրողի պատումը դեռ բացատրում, փաստում էՙ մնալով որբն իր պատմության»: «Հայոց ցեղասպանությունն արագ մոռացվեց արեւմտյան պետությունների քաղաքական հիշողությունից», նշում է «Դոյչլանդ» ռադիոնՙ հիշատակելով, թե ականատես վկաներից շատերն առաջին անգամ հենց այս նախագծի առիթով են սկսել անկեղծ խոսել, հաճախ ցեղասպանության այս վկաներն իրենց ընտանիքի միակ վերապրողն են եղել: «Մենք ունկնդրում ենք Առաջին աշխարհամարտից առաջ Օսմանյան կայսրության տարածքից անհետ ոչնչացված աշխարհի ձայները, որ պատմում են մանկության ու պատանեկության, տեղահանության ու սպանդի, վերապրելու, գոյատեւման ու հետոյիՙկյանքը շարունակելու մասին: Ցեղասպանության անդրադարձը կաՙ պատմության, ավանդույթի, ընտանիքի, կրոնի վրա: Վերապրողների պատումները բառերի մեջ են ամփոփում կորուստն ու նվաստացումը, ամոթը, անհեռանկար ապագան, հոգեկան տրավման եւ անվերջանալի ցավը: Հավերժական սուգ աննպատակ, քանզի չկան գերեզմաններ, հիշատակաց վայրեր», հուզական շեշտադրմամբ «Կորուստ եւ կտակ» հատորին է անդրադառնում գերմանական ռադիոն: |
