ԻՍՐԱՅԵԼԻ ՈՒ ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻ ՀԵՏ ԹՈՒՐՔԵՐԻ ՄԻԱԺԱՄԱՆԱԿՅԱ ՀԱՇՏԵՑՈՒՄԸ ՊԱՏԱՀԱԿԱՆ ՉԷ Պատրաստեց Պ. ՔԵՇԻՇՅԱՆԸ Անկարայի ռազմավարական որոշումը Ինչո՞վ է պայմանավորված եւ ինչի՞ կհանգեցնի Թուրքիայի հաշտեցումը Ռուսաստանի եւ Իսրայելի հետ: Արդյոք պարզ զուգադիպությո՞ւն էր Մոսկվայի ու Թել-Ավիվի հետ Անկարայի հարաբերությունների միաժամանակյա կարգավորումը: Արդյոք կարելի՞ է խոսել Թուրքիայում ինչ-որ նոր արտաքին քաղաքական ուղեգծի ձեւավորման մասին: Այս առնչությամբ «Լենտա.ռու» կայքին տված հարցազրույցներում իրենց տեսակետներն են արտահայտել մի շարք հանրահայտ փորձագետներ:
Թուրք պետական գործիչ, Թուրքիայի նախկին արտգործնախարար Յաշար Յաքըշի կարծիքովՙ ռուսական «Սու-24»-ի ոչնչացումը եւ դրան Մոսկվայի հակազդեցությունը երկկողմ հարաբերությունները հասցրին երկու երկրների շահերին վնասող ճգնաժամի: Տեղին կլիներ, եթե հաշտեցմանն ուղղված առաջին քայլն աներ Թուրքիան: Ի վերջո այդ երկրի ղեկավարությունը որոշեց հանուն ազգային շահերի մի կողմ դնել հույզերը: Ըստ Յաքըշիՙ Թուրքիան չէր կարող նման նախաձեռնությամբ հանդես գալ Ահմեդ Դավութօղլուի վարչապետության օրոք, քանի որ արտաքին քաղաքական գիծը ինքն էր որոշում որպես նախկին արտգործնախարար: Բինալի Յըլդրըմի վարչապետ դառնալը Անկարային լավ հնարավորություն տվեց փոխելու իր արտաքին քաղաքականությունը ըստ նոր իրողությունների: Անկարան Թել-Ավիվի հետ երեք տարի բանակցում էր հաշտեցման նպատակով: Ռուսաստանի եւ Իսրայելի հետ հարաբերությունները կարգավորելու Թուրքիայի ձգտումը պայմանավորված է մեկուսացումից դուրս գալու ցանկությամբ: Նոր ուղղությունը ընդհանուր գծերով սահմանել է ներկայիս վարչապետ Յըլդրըմը, հայտարարելով, որ երկիրը պետք է ավելացնի բարեկամների եւ պակասեցնի թշնամիների թիվը: Սիրիայի հարցում Մոսկվայի եւ Անկարայի դիրքորոշումները մինչեւ օրս խիստ տարբեր են, սակայն երկու կողմերը ընդհանուր շահեր ունեն այդ երկրի տարածքում: Դրանցից մեկը պայքարելն է «Իսլամական պետության» դեմ: Ստամբուլի օդանավակայանում պատահած զազրելի ահաբեկությունից հետո Թուրքիան ու Ռուսաստանը դյուրությամբ կհամագործակցեն այդ ոլորտում, նկատի ունենալով, որ մահապարտ ահաբեկիչներից մեկը ծագումով Չեչնիայից էր: Ինչ վերաբերում է Սիրիայի ապագային, այստեղ ամեն ինչ բարդ է: Թուրքիան շարունակում է պահանջել նախագահ Բաշար Ասադի պաշտոնաթողությունը, դա համարելով քաղաքական կարգավորման նախապայման: Սակայն վերջերս միջազգային ընկերակցությունը կատարեց մի քանի հետքայլ. այժմ գերիշխում է այն կարծիքը, թե Բաշար Ասադը կարող է իշխանության գլուխ մնալ անցումային ժամանակաշրջանում: Սա լիովին համընկնում է Մոսկվայի մոտեցմանը, ըստ որի Սիրիայի ժողովուրդն իրավունք ունի տնօրինելու սեփական ճակատագիրը: Յաքըշի կարծիքովՙ Թուրքիան այլեւս չպետք է պահանջի Ասադի պաշտոնաթողությունը, թեեւ ռուս-թուրքական հարաբերություններում տարաձայնությունների գոյությունը սարսափելի չէ. միջազգային գործերում դա միանգամայն բնական է: Ամենագլխավորն այն է, որ նոր հիմք ստեղծվեց շփումների ու բանակցությունների համար: Թել-Ավիվի համալսարանի Անվտանգության խնդիրների ազգային հետազոտությունների ինստիտուտի գիտաշխատող, Մոսկվայում Իսրայելի նախկին դեսպան Ցվի Մագենը նշում է, որ Իսրայելի ռազմաքաղաքական կաբինետը օրերս հաստատեց Անկարայի հետ հարաբերությունների կարգավորման համաձայնագիրը: Որոշ նախարարներ դեմ էին հաստատմանը: Մի շարք հարցերի առնչությամբ Թուրքիան չէր ներկայացրել Իսրայելին ցանկալի լուծումներ, մասնավորապես «Համասի» հետ չէր կարգավորել Պաղեստինում գտնվող իսրայելցի գերիների եւ սպանված իսրայելցիների մարմինների վերադարձման հարցերը: Թել-Ավիվում Թուրքիայի հանդեպ վերաբերմունքը մնում է բավական սառը. երկյուղներ կան, թե Գազայում Թուրքիայի գործողությունները բացասաբար կանդրադառնան Իսրայելի շահերի վրա: «Եվ այդուհանդերձ Թուրքիան տարածաշրջանում բավական լուրջ խաղացող է, որի հետ չարժե հակամարտության մեջ լինել», ընդգծում է Մագենը: Նա Իսրայելի եւ Ռուսաստանի հետ հաշտվելու Անկարայի որոշումը համարում է ռազմավարական: Երկու երկրներն էլ լուրջ խաղացողներ են, մասնավորապեսՙ Սիրիայում: Թուրքերը փորձեցին ագրեսիվորեն վարվել երկու երկրների հետ, բայց որեւէ արդյունքի չհասան: Թուրքիան ստիպված որոշեց բարելավել հարաբերությունները. պատճառները ոչ միայն աշխարհաքաղաքական են, այլեւ տնտեսական: «Բնական գազի մատակարարումների հարցում Թուրքիան խնդիրներ ուներ թե՛ Ռուսաստանի եւ թե՛ Իսրայելի հետ, եւ դրանք հարկավոր էր լուծել: Ուստի երկու երկրների հետ մեկ օրվա տարբերությամբ հաշտության հայտարարումը չեմ համարում պատահականություն», շեշտում է նախկին դեսպանը: Մեկ ուրիշ ընդհանուր հարց է զբոսաշրջությունը: Ռուսաստանցի եւ իսրայելցի հանգստացողները Թուրքիայի բյուջեի մուտքերի կարեւոր աղբյուր էին: Անկարան նաեւ պետք է վերսկսի մրգերի արտահանումը Ռուսաստան, պաշտպանական ոլորտում վերականգնի համագործակցությունը Թել-Ավիվի հետ, լուծի շատ այլ հարցեր: Ներկայումս Ռուսաստանն ու Իսրայելը համագործակցում են Սիրիայի ապագա կարգերի քննարկման առումով, հաճախ համակարգում են իրենց գործողությունները: Ըստ որում, թե՛ Ռուսաստանը եւ թե՛ Իսրայելը շփումներ ունեն քրդերի հետ, այնպես որ միաժամանակյա հաշտեցման որոշումը, անշուշտ, պատահական չէ: Իսրայելի եւ Ռուսաստանի հետ հակամարտության մեջ մտնելովՙ Թուրքիան հույս ուներ դառնալ տարածաշրջանի մահմեդական պետությունների առաջնորդը: Այստեղ նրա գլխավոր մրցակիցը Իրանն է, որը շիաների ռազմավարական առանցք է ձեւավորում: Դա ներհակ է Անկարայի շահերին, չխոսելով արդեն գաղափարախոսական տարբերությունների մասին: Առնվազն Սիրիայի հարցում Ռուսաստանը Իրանի հետ նույն դաշնախմբում է, ուստի կարծես թե հակադրվում է Թուրքիային: Իսրայելը, ընդհակառակը, Իրանին (մեղմ ասած) չի սիրում, եւ Անկարան հույս ունի Թել-Ավիվի հետ երկխոսություն ծավալել Սիրիայում Թեհրանին զսպելու նպատակով: Թուրքիան չի ուզում, որ Սիրիայի եւ տարածաշրջանի վերաբերյալ որոշումներ ընդունվեն առանց իր մասնակցության, հետեւաբար ստիպված է դիմել փոխզիջումների: Մոսկվայի եւ Թել-Ավիվի հետ հարաբերությունները կարգավորելու Անկարայի որոշումը նոր իրադրություն է ստեղծում տարածաշրջանում եւ ուժեղացնում է Ռուսաստանի դիրքերը եւ ապացուցում նրա կարեւորությունը, կարծում է Ցվի Մագենը: Բրյուսելում գործող Եվրոպական քաղաքականության կենտրոնի (EPC) ավագ վերլուծաբան, Ռուսաստանի եւ Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության փորձագետ Ամանդա Փոլը իր հերթին կարծում է, որ Ռուսաստանի եւ Իսրայելի հետ հաշտվելը չափազանց կարեւոր է Թուրքիայի համար եւ վկայում է Անկարայի վերադարձը առավել գործամետ արտաքին քաղաքականության ոլորտ: Իսրայելի հետ կապերի խզումից վեց տարի անց համաձայնագրի կնքումը էական դեր ունի երկու պետությունների եւ ամբողջ տարածաշրջանի համար: Դա կնպաստի Իսրայելի եւ Թուրքիայի տնտեսական զարգացմանը, ինչպես նաեւ կարեւոր է Պաղեստինի համար: Այժմ Թուրքիան ունի պաղեստինցիներին օգնելու ավելի մեծ հնարավորություններ (համաձայնագրի պայմաններից մեկը իսրայելական Աշդոդ նավահանգստով Գազա մարդասիրական օգնություն հասցնելու հնարավորությունն է): ԱՄՆ-ը նույնպես գոհ է իրադարձությունների նմանօրինակ ընթացքից. տարածաշրջանում նրա ավանդական դաշնակիցները վերականգնել են բնականոն հարաբերությունները: Անկարա-Մոսկվա հաշտեցումը նմանապես լավ նորություն է: 2015 թ. նոյեմբերի 24-ին թուրք-սիրիական սահմանում պատահած միջադեպից հետո ռուսների պատժամիջոցները լուրջ վնաս պատճառեցին Թուրքիայի տնտեսությանը, ռուսաստանցի զբոսաշրջիկների թիվը էապես կրճատվեց: Հարաբերությունների բարելավումը թույլ կտա վերականգնել եւ ուղղորդել երկկողմ տնտեսական կապերը: Նորությունը դրական է տարածաշրջանի նաեւ ուրիշ պետությունների, մանավանդՙ Ադրբեջանի համար, որը բավական անհարմար վիճակում էր հայտնվել Թուրքիայի հետ ավանդական սերտ հարաբերությունների եւ Ռուսաստանի հետ կապերի կարեւորության պատճառով: Տնտեսության եւ անվտանգության վիճակի վատացումը, տարածաշրջանում երկրի մեկուսացման խորացումը եւ միջազգային վարկի անկումը Թուրքիային ստիպեցին փոփոխել իր քաղաքականությունը: Անկարայի արտաքին քաղաքականությունը դարձել էր չափազանց գաղափարախոսական ու կտրուկ: Դրա հետեւանքը դարձավ բարեկամների թվի զգալի կրճատումը: Ի վերջո Անկարան գիտակցեց փոփոխության անհրաժեշտությունը: Վարչապետ Դավութօղլուի պաշտոնաթողությունից հետո ձեւավորվեց առավել դրական քաղաքականություն, եւ դա սոսկ զուգադիպություն չէ: Սրանով հանդերձ Ամանդա Փոլը կարծում է, որ Անկարայի արտաքին քաղաքականության ձախողումների համար միայն Դավութօղլուին մեղադրելը ճիշտ չէր լինի, քանի որ նրա բոլոր քայլերին հավանություն էր տալիս Էրդողանը: | 
