Տեղադրվել է` 2018-09-03 16:36:37 (GMT +04:00)

Ընթերցված է` 7474, Տպվել է` 593, Ուղարկվել է էլ.փոստով` 0

ԿԱՍՊԻՑ ԾՈՎԻ ԿԱՐԳԱՎԻՃԱԿԻ ԵՎ ՀԱԿԱՄԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՍՐՄԱՆ ՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ

ԱՐՄԵՆ ՄԱՆՎԵԼՅԱՆ, պ.գ.թ. միջազգային անվտանգության եւ էերգետիկ աշխարհաքաղաքականության մասնագետ

Օգոստոսի 12-ին Ղազախստանի մայրաքաղաք Աստանայում Կասպից ծովը վերջապես ստացավ իր կարգավիճակը: Մոտ 27 տարի տեւած բանակցությունները հայտարարվեցին ավարտված, իսկ ստորագրված փաստաթուղթն էլՙ պատմական, որը վերջնականապես լուծում է ափամերձ բոլոր պետությունների վիճելի խնդիրները, սակայն փորձեք հասկանալՙ արդյո՞ք դա այդպես է:

Կասպից ծովը, որը աշխարհագրության տեսակետից լիճ է, քանի որ չունի ելք դեպի օվկիանոս, կարեւոր նշանակություն ունի հարեւան բոլոր պետություններիՙ Ռուսաստանի, Ղազախստանի, Ադրբեջանի, Թուրքմենստանի եւ Իրանի համար: Այդ կարեւորությունը, սակայն, տարբեր է ափամերձ պետությունների համար. եթե Ղազախստանը, Ադրբեջանը եւ Թուրքմենստանը այն դիտարկում են որպես էներգակիրների արդյունահանման հիմնական տարածաշրջան, ապա Ռուսաստանի եւ Իրանի համար այն կարեւոր է անվտանգության տեսակետից, հետեւաբար բանակցությունների առաջին իսկ օրից կողմերը տարբեր ռազմաքաղաքական նպատակներ էին հետապնդում:

Կասպից ծով-լիճ ջրային ավազանի խնդիրը պայմանավորված էր նրա այդ կարգավիճակով, այսինքն դրա վրա չէր տարածվում ծովերի մասին ՄԱԿ-ի կոնվեցիան եւ հետեւաբար դրա իրավական ստատուսը պետք է որոշեն ափամերձ պետությունները բանակցությունների միջոցով: ԽՍՀՄ-ի քայքայումը հանգեցրեց նրան, որ մինչ այդ գործող պայմանագիրը Իրանի Իսլամական Հանրապետության հետՙ փաստորեն դադարեց գործել:

Կասպից ծովի կարգավիճակի մասին առաջին անգամ խոսվում էր դեռ Թուրքմենչայի պայմանագրում, հետագայում այն մի քանի ագամ վերանայվել է, իսկ վերջին անգամ թարմացվել 1980թ.ին: Այդ պայմանագրով երկու պետություններըՙ ԽՍՀՄ-ը եւ Իրանը հավասարապես օգտագործում էին լճի ջրային եւ ձկնային ռեսուրները, սակայն միայն Մոսկվան իրավունք ուներ ռազմական նավատորմ ունենալ Կասպից ծովում: Կասպիցի ծովային սահմանագիծը այնպես էր գծված, որ այն փաստացի բաժանված էր երկու պետությունների միջեւ ոչ հավասարաչափՙ 13%-ը Իրանի բաժինն էր, իսկ մացած 87%-ըՙ ԽՍՀՄ-ինը:

Սովետմիության քայքայումից հետո նորահայտ պետությունները սկսեցին հավակնել Կասպիցի իրենց հատվածներինՙ ցանկանալով օր առաջ սկսել ծովի էներգետիկ ռեսուրսների շահագործումը: Բացի այդ հին պայմանագրի փաստացի չգործության պայմաններում նորահայտ պետությունները, հիմնականում ԱՄՆ-ի աջակցությամբ, սկսեցին կառուցել ռազմական իրենց նավատորմերը, այդպիսով խախտելով նախկին պայմանագրի հիմական դրույթները:

ԱՄՆ-ը օգնում էր Ադրբեջանին, Ղազախստանին ու Թուրքմենստանին նավատորմի կառուցման հարցում, այդպիսով խորացնելով այդ պետություննների հակասությունները առաջին հերթին Ռուսաստանի հետ, որը կորցնում էր Կասպից ծովում ռազմական նավատորմ ունենալու իր մենաշնորհը: Բացի այդ պարզ չէր, թե ծովի ո՛ր հատվածում են սկսվում եւ ավարտվում ափամերձ պետությունների ջրային սահմանները եւ հատկապես ինչպե՛ս են անցնում սահմանային գծերը ծովի հատակով, իսկ դա կարեւոր էր նրանց համար, քանի որ միայն այդ միջոցով էր պարզ դառնում նավթահանքերի շահագործման հարցում առկա խնդիրները:

Հիմնական հակասություները Ադրբեջանի, Թուրքմենստանի եւ Իրանի միջեւ էր, քանի որ նրանց ջրային հատվածներումՙ ծովի կետրոնական մասում էին կետրոնացված նավթահանքեր, որոնց պատկանելության շուրջ էլ բանավիճում էին կողմերը: Հատկապես կոշտ էր Իրանի դիրքորոշումը ծովի բաժաման հարցում, որը գտնում էր, որ անկախ ափի երկարությունից, հինգ պետությունները պետք է ունենան հավասարաչափ 20-ական տոկոս մասնաբաժին ծովից:

Ձգձգվող բանակցությունները հանգեցրին նրան, որ Ռուսաստանը ծովի բաժանման մասին սեպարատ պայմանագրեր կնքեց Ղազախստանի եւ Ադրբեջանի հետ, հետագայում կնքվեց եռակողմ համաձայագիր: Իրանը եւ Թուրքմենստանը հրաժարվեցին ճանաչել դրանց իրավասությունը ծովի նկատմամբ:

Ինչեւէ, երկարատեւ բանակցությունները հանգեցրին նրան, որ կողմերը ի վերջո եկան ընդհանուր հայտարարիՙ կնքելով համընդգրկուն պայմանագիր, որը սակայն դեռեւս չի պատասխանում բոլոր հարցերին: Հստակ է ծովի ջրային հատվածի բաժանման, նավարկման ու ձկնային ռեսուրսների շահագործման հարցը: Ռուսաստանի եւ Իրանի համար հատկապես կարեւոր էր ծովի անվտագության խնդիրը, որը լուծվեց այտեղ այլ պետությունների դրոշի տակ նավարկության արգելմամբ, ու խոսքը ոչ միայն ռազմական, այլեւ քաղաքացիական նավերի մասին է:

Կոնվենցիան թույլատրեց կողմերին կառուցել գազամուզ եւ նավթամուղ, ծովի հատակով, եթե կողմերից երկուսը իրար հետ գան համաձայության եւ եթե նրանք ունեն իրար հարող ընդհանուր սահմաներ: Ահա հենց այստեղ են այն խոչընդոտները, որոնք հերթական ագամ կարող են խանգարել անդրկասպյան գազամուղի կառուցման Ադրբեջան-Թուրքմենստան պայմանավորվածությունը:

Ծովի կենտրոնական մասով գազամուղի կառուցման դեպքում կողմերը նորից ստիպված են ստանալ հինգ երկրների համաձայությունը, քանի որ դրանք չեզոք ջրեր են եւ այստեղ տարածվում է բոլորի իրավասությունը: Բացի այդ, դեռ չկա համաձայնություն Իրանի եւ Ադրբեջանի միջեւ հատակի բաժաման հարցում, իսկ հաշվի առնելով առկա խորքային տարաձայնությունները նմանատիպ համաձայնության շուրջՙ կողմերը դժվար թե տեսանելի ապագայում համաձայնվեն:

Հայաստանի համար տվյալ գործընթացը հետաքրքրական է եղել մի քանի պատճառներով: Մեր ավանդական հակամարտությունը Ադրբեջանի հետ սահմանափակվում է, ոչ միայն Արցախով, այլեւ տարածաշրջանում ազդեցության համար պայքարով, հետեւաբար այդ պետության հակասությունները Կասպից ծովի ավազանում միշտ էլ բխել են մեր շահերից: Այդ հակասություների սրման ընթացքում Ադրբեջանը ստիպված հսկայական գումարներ է ծախսել իր կասպյան նավատորմը հզորացելու համար:

Այդ հակասությունների տրամաբանությունից ելնելով Հայաստանը պետք է այդ հարցում համագործակցության տարբեր ձեւաչափեր մշակի Թուրքմենստանի եւ Իրանի հետ: Խոսքը միջազգային տարբեր ատյաններում Կասպից ծովի հարցում Աշխաբադին ու Թեհրանին դիվանագիտական աջակցություն ցույց տալու հարցն է: Հայաստանի շահերից չի բխում անդրկասպյան գազամուղի կառուցման հարցը եւ այս հարցում մեր շահերը համընկնում են Իրանի ու Ռուսաստանի հետ, որոնք նույնպես դեմ են այդ գազամուղի կառուցմանը:

Կոնվեցիայի ստորագրումը որոշակի կայունություն է մտցնում Կասպից ծովում եւ մի շարք հարցերում համագործակցության հնարավորություն է տալիս, սակայն մյուս կողմից էլ այն սրելու է հարաբերությունները Իրանի եւ Ադրբեջանի միջեւ, քանի որ ստիպում է երկուսին նստելու բանակցություների սեղանին ծովի հատակով սահմանային գծի որոշման հարցում: Կոնվենցիան չի պատասխանում նաեւ Թուրքմենստաին հուզող հարցին, թե ում է պատկանում ծովի կենտրոնական մասում գտնվող Ազերի (թուրքմենական տարբերակովՙ Օսման) կոչվող նավթադաշտը, որտեղ նաեւ գազի մեծ պաշարներ կան:

Այնպես որ մենք այսուհետ ականատես կլինենք Կասպից ծովի բանակցությունների մի նոր շրջափուլի, որը սակայն արդեն կիրականանա հիմնականում եռյակ պետություններիՙ Թուրքմենստանի, Ադրբեջանի եւ Իրանի միջեւ: Հնարավոր է սա կողմերի միջեւ լարվածության մի նոր օջախ ստեղծի հատկապես, երբ ակտիվանան խոսակցությունները անդրկասպյան գազամուղի կառուցման հարցում, եւ այստեղ հստակ են լինելու մի կողմից Իրանի ու հատկապես Ռուսաստանի ու մյուս կողմից Ադրբեջանի եւ Թուրքմենստանի շահերի հակասությունները: Այս իրավիճակի ստեղծմանը ակտիվ կերպով կմիջամտեն նաեւ ԱՄՆ ու Չինաստանը, որոնք այս հարցերում իրար հակառակ շահեր ունեն: Այսինքն կարելի է արձանագրել, որ հակամարտության մի նոր շրջանի սկիզբ է հայտարարված, որում ներքաշված են նաեւ ոչ կասպյան պետություններ:

(Նույն հարցի շուրջ 10-րդ էջում կարելի է կարդալ նաեւ միջազգային մասնագետների կարծիքները):