ՎԵՐԱԿԱՆԳՆԵԼՈՎ ԱՍԻԱԲՆԱԿ ՀԱՅԵՐԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Թարգմ. ՀԱԿՈԲ ԾՈՒԼԻԿՅԱՆԸ Անգլիական «Դեյլի Սթար» պարբերականը վերջերս ընդարձակ հոդված է հրատարակել անգլիաբնակ հետազոտող Լիզ Չաթերի մասին, որը 2000 թվականից զբաղվում է Հարավային Ասիայի երկրներում ապրող հայկական համայնքների պատմությունը ուսումնասիրելով: Ներկայիս նա աշխատում է Բանգլադեշի հայկական ժառանգության ծրագրի վրա, համագործակցելով Արմանիտոլայում գտնվող հայկական Սուրբ Հարություն եկեղեցու հետ: Լրագրող Մոյուխ Մահտաբի հետ էլփոստով կատարված հարցազրույցի ընթացքում նա խոսում է իր ժառանգության, հետազոտական հետաքրքրությունների եւ ծրագրերի մասին:
Մոյուխ Մահտաբ.- Ինչպե՞ս պատահեց, որ սկսեցիք հետաքրքրվել Ասիայում 16-18-րդ դարերի հայկական համայնքների պատմություններով: Լիզ Չաթեր.- Ասիայում հայկական ծագումնաբանության վերաբերյալ հետաքրքրություններս պարտական եմ Հնդկաստանում, հատկապես Դաքայում ապրած իմ ընտանիքի պատմությանը: Մեծ Բրիտանիայում ապրող շատ հայերի նման ես էլ էի ցանկանում իմանալ մանրամասնություններ իմ ընտանիքի անցյալի մասին: Հայրս շատ բան չէր պատմում Հնդկաստանում ապրած իր տարիների մասին: Եղբայրը 17 տարեկանում զոհվել էր համաշխարհային 2-րդ պատերազմի ժամանակ: Նրանց երկուսի հայրն էլ 1940-ականներին էր մահացել: Ես շատ փոքր էի, երբ նրանց մայրը, իմ տատիկը, մահացավ, այնպես որ ազգականներիցս ոչ մեկից չէի կարող տեղեկություն քաղել իմ անցյալի մասին: Մորս պատմած կցկտուր տեղեկություններով է, որ գնացի բրիտանական գրադարան որոշ բաներ պարզելու: Հայտնաբերեցի, որ Չաթեր ազգանունը շատ տարածված է Հնդկաստանում եւ որոշեցի նրանց բոլորի հետքերով գնալ մինչեւ գտնեմ իմ ընտանիքի հետ կապված առնչություններ: Շատ չանցած Կալկաթայում եւ Դաքայում գտա որոշ հիշատակություններ, որոնց վրա հիմնվելով շարունակեցի ուսումնասիրություններս: Գիտակցելով, որ ասիաբնակ հայերի մասին առցանց տեղեկությունները շատ սակավ են, բնականաբար ընդլայնեցի հետաքրքրություններիս շրջանակը եւ սկսեցի զբաղվել ընդհանրապես այդ տարածքում ապրող հայերի պատմությունը վերականգնելու գործով: Ստեղծեցի իմ կայքըՙ «www.chater. genealogy.com» եւ տեղադրեցի հայ ընտանիքներին վերաբերող նյութեր, որպեսզի հասարակությանը ավելի մատչելի դարձնեմ Հնդկաստանում հայերի ներկայության մասին տեղեկությունները: Հետազոտություններս ինձ ետ տարան դեպի 19-րդ, 18-րդ, 17-րդ եւ նույնիսկ 16-րդ դարը, եւ ինչքան խորացա, այնքան բազմազան դարձան հարցերը եւ հետաքրքրասիրությունս էլ ավելի սրվեց: - Դուք նշեցիք, որ ձեր ընտանիքի արմատները գտել եք Կալկաթայում եւ Դաքայում: Ովքե՞ր էին Չաթերները այդ վայրերում: - Ինչպես ասիաբնակ շատ հայեր, իմ նախնիներն էլ Հնդկաստան էին գաղթել Պարսկաստանից: Բախտավոր եմ, որ սերնդե սերունդ պահպանվել է մեր ընտանեկան Ավետարանը, որտեղ հնագույն արձանագրությունը նշում է, որ Աբրահամ Մարտիրոսի եւ Մագդալենա Չաթերի որդի Առաքել Չաթերը ծնվել է Դաքայում 1832 թվի հոկտեմբերի 11-ին, երեքշաբթի օրը ժամը առավոտյան 7-ին: Առաքելը ամուսնացել է 1851 թվի հոկտեմբերի 4-ին Էլիզաբեթ Ֆլորենթինի հետ, որը սակայն վաղաժամ մահացել է 1857-ի նոյեմբերի 20-ին: Ավետարանում նշումներ կան նաեւ նրանց զավակների եւ հետագա սերունդների մասին: Առաքելի եւ Էլիզաբեթի առաջին զավակը ծնվել է 1853-ին: Նրան անվանել են Մագդալենա: Երկրորդըՙ Էլիզաբեթը ծնվել է 1856-ին, որը, սակայն, վաղաժամ մահացել է 1880-ին: Բանգլադեշի հայկական ժառանգության ծրագրի հետ համագործակցելը առիթ տվեց ինձ ծանոթանալու եւ որոշ ճշտումներ կատարելու եկեղեցու արձանագրությունների մեջ: Պետք է նշեմ, որ Դաքայի եկեղեցու արձանագրությունները բնօրինակներ չեն, դրանք կորել են, իսկ վերոնշյալ ծրագրի վրա աշխատողները օգտվում են ավելի ուշՙ հավանաբար 1950-60-ականներին գրված արձանագրություններից: Բարեբախտաբար Ավետարանի գրությունների հետ համեմատելով կարողացա որոշ ճշտումներ իրականացնել: Առաքելը աշխատել է Առայի, Միմենսինգի եւ Դինաժպորի դատավորների գրասենյակներում: Տասնյոթ զավակ է ունեցել, որոնցից մեկը իմ ապուպապն էՙ Աբրահամը, որ փոստի կառավարիչ է դարձել նախ Պորտ Բլերում, ապա Կալկաթայում, Պատնայում եւ Բակնիպորում: Աբրահամը ունեցել է առնվազն 13 զավակ, որոնցից մի քանիսը մանուկ հասակում մահացել են: Բրիտանական գրադարանում բավական հարուստ տեղեկություններ կան հայերին վերաբերող: - Դուք նաեւ աշխատել եք Դաքայի հայոց եկեղեցու գերեզմանատան արձանագրությունների ուսումնասիրման ծրագրի վրա: Ի՞նչ կարող եք ասել այդ մասին: - Շատ անգամ եմ այցելել Հնդկաստան եւ ամեն առիթ օգտագործել եմ նկարելու հայկական գերեզմանների արձանագրությունները, հատկապես Կալկաթայում: Վերադարձիս դրանք թարգմանելով անգլերենի զետեղել եմ իմ կայքում: Ես ինքս չեմ խոսում կամ կարդում հայերեն, բայց Կալկաթայից մի ուսանող, որը նույնպես պատմությամբ հետաքրքրվում էր, օգնության հասավ ինձ: Ինձ մեծապես օգնեց նաեւ պրոֆ. Սեպուհ Ասլանյանը: Հիմա այդ գերեզմանաքարերը խոսում եմ նաեւ անգլերեն: Հետո անցա Դաքայի գերեզմաններին: Այստեղ էլ ինձ օգնեց Գրիգոր վրդ. Մագսուդյանը: Ասիաբնակ հայերի պատմությունը չափազանց հարուստ է: Մի օր այդ տապանաքարերը կորսվելու են իրենց հետ տանելով նաեւ պատմական արձանագրությունները: Եթե ես իմ կարողությունների սահմանում պահպանեմ դրանց մի մասը, ապա երջանիկ կլինեմ: 2005-ին Կալկաթա այցելություններից մեկի ժամանակ հնարավորություն ունեցա ծանոթանալու հայկական Սբ. Նազարեթ եկեղեցու հարսանիքների, կնունքների եւ թաղման արարողությունների արձանագրությունների հետ: Լուսանկարեցի դրանք: Պարզվեց, որ կնունքի արձանագրությունները գրանցված են սկսած 1793 թվից: Երկու տարի դրանց դասակարգմամբ եւ թարգմանությամբ զբաղվելուց հետո կատարածս աշխատանքը նվիրեցի «Բրիտանական Հնդկաստանի հասարակայնության ընտանիքներ» կազմակերպությանը, որի կայքի հասցեն է «www.fibis.org»: - Իսկ ներկայիս ինչի՞ վրա եք աշխատում: - Ներկայիս իմ ուշադրության կենտրոնում է Բանգլադեշի հայկական ժառանգության ծրագիրը: Դաքայի եկեղեցու ժամկոչ Արմեն Արսլանյանի հետ ծանոթացել ենք բազմաթիվ առեւտրական փաստաթղթերի, ընտանեկան լուսանկարների հետ: Լուսանկարներից մեկի պատմությունը ուշագրավ էր: Ռուբեն Կարախանյան անունով մի երաժիշտ 1935-ին Կալկաթա այցելության շրջանակներում համերգ է տվել Դաքայի եկեղեցու շրջաբակում: Համայնքը ծափողջույններով է դիմավորել նրան: Ռուբենը ընկերացել է այնտեղ 22-ամյա իր անվանակից Ռուբեն Դավիթի հետ, որին էլ նվիրել է իր մակագրված լուսանկարներից երկուսը: Դավիթի ընտանիքը դրանցից մեկը փոխանցել է Հայկական ժառանգության ծրագրին: Երբ ես Արմեն Արսլանյանին էի պատմում այս մասին, նա հանկարծակիի եկավ եւ նկարը տեսնելով հիշեց, որ այդ համերգից 30 տարի անց, 1960-ականներին ինքը հանդիպել էր այդ երաժշտին իրենց տանը, Բուենոս Այրեսում: «Լուսանկարը մանկությանս հիշողությունները արթնացրեց իմ մեջ: Այդ ժամանակ ես գաղափար անգամ չունեի, որ մի օր Դաքայում կհայտնվեմ որպես եկեղեցու ժամկոչ», նշել է նա: Այս պատմությունը շատ ոգեւորիչ է, որովհետեւ ցույց է տալիս, որ մեր կատարած աշխատանքը կարեւոր ներդրում է այդ համայնքի պատմությունը վերականգնելու գործում: Երբ սկսեցինք այս ծրագիրը, չգիտեինք, թե ինչ արդյունքների կհասնենք: Հիմա վստահ ենք, որ այն արդյունավետ է: Ամեն մի մասունք, մոռացված լուսանկար նոր հիշողությունների առիթ է դառնում եւ նոր իմաստ հաղորդում մեր գործին: Ամեն հայ իր ուրույն պատմությունն ունի, եւ մեր պարտականությունն է ոչ միայն մեզ համար պահպանել այդ պատմությունները, այլեւ փոխանցել սերունդներին: Այդ նպատակով էլ խնդրում եմ մեզ հաղորդել ամեն մի մանրուք կապված ասիաբնակ հայ համայնքների կյանքի վերաբերյալ, այցելելով «chater-genealogy.com», «chater.genealogy.blogspot.com» կամ «armenianchurch. bangladesh@gmail.com» կայքերը: Շնորհակալություն: - Ձեզ շնորհակալություն այս խիստ հետաքրքրական հարցազրույցի համար: Նկար 1. Ռուբեն Կարախանյան Նկար 2. Լիզ Չաթեր |
