ԱՐՁԱԳԱՆՔ ԵՐՎԱՆԴ ՏԵՐ-ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԻ «ԹՈՒՂԹ ՄԵՂԱՅԱԿԱՆ» ՀՈԴՎԱԾԻՆ ՆՈՐԱՅՐ ԱԴԱԼՅԱՆ,Գրող «Ազգ» պարբերականի 2021 թ. օգոստոսի 26-ի համարում տպագրվել է անվանի գրական վելուծաբանի եւ բանասերի այս վերտառությամբ խոսքըՙ ուղղված ընթերցողին: Սա ինքնաքննդատություն է եւ ունի մտահայեցողական բնաբան. «Կաշառակեր Էլիոթն ու կիսագրագետ Ռիլկեն / Որոշեցին, որ պիտի հայ պոեզիան փրկեն»: Արդեն իսկ այս բնաբանն ընթերցողիս հուշում է, որ հոդվածում շուտով հանդիպելու եմ հայոց բանաստեղծության «փրկիչներին», որոնք ոչ մի եզր ու եզրագիծ չունեն 20-րդ դարի երկու մեծերի հետ, նրանց անունն են դարձրել իրենց ուսադիր, հավատալով, թե մենք «համաշխարհային ազգ ենք»: Պարզվում էՙ թագավորը մերկ է, բայց մերկ թագավորն էլ թագավոր է, հետեւաբար, հարգելի Երվանդ, նրա գլխին երբեք չպետք է թագ դնել եւ նրան թեկուզ մերկանդամ, առոք-փառոք նստեցնել ոսկեկուռ գահի: Քո ծանրակշիռ, գրական բարձր չափանիշեր որդեգրած հետազոտություններում սա, իսկապես, հակամարմին է, վիրուս, արտահայտված քսան եւ ավելի տարիներ առաջ: Եվ այժմ մեղայի ես գալիս այս մեկ-երկու մոլորության համար: Ես հիացա քո համարձակ ազնվությամբ, որը ոչ միայն գրականությանն է վերաբերում, այլեւ մեր համակ բարոյա-հոգեբանական կյանքին, մեր մարդուն, չվախենամ ասելՙ մեր ամբողջ հասարակությանը, քանզի ավանդաբար շարունակում ենք ոչ քիչ թվով մերժելի ավանդույթներՙ լռելյայն ու անտարբերությամբ: Քո քայլը հուշում է ինքնաքննության անհրաժեշտությունը ինձ եւ շատերի պարագայում: Այս պահին ես չեմ հիշում, թե մեր միջավայրից էլ ո՞վ է ապաշխարանք արել: Ցավոք սրտիՙ միայն դու: Եվ բավականին լավ ճանաչելով մեզ, չհավատաս, թե հետեւորդներ ես ունենալու... Հայ պատմագրությունը, Լեոյից հետո, ըստ էության չի մոտեցել մեր երկրի ու ժողովրդի վերջին հարյուրամյակի ողբերգական ճակատագրին, լավագույն դեպքում կատարելով փաստացի որոշ արձանագրումներ, վախով թե զգուշավորությամբ պայմանավորված, զերծ է մնացել խորքային ընդհանրացումներից, սպասարկել է մեկ ու միակ կուսակցության եւ ոչ ժողովրդի շահերը, թեկուզ մեկ ոտքով դուրս չի եկել «ժողովուրդների բարեկամության» արհեստական դաշտից, մեծավ մասամբ մնալով իբրեւ պատեհապաշտ գիտություն: Չեմ ուզում այս գնահատականը հասցեագրել բոլոր պատմաբաններին. խոսքս ընդհանուր հայեցության մասին է, որտեղ հաճախ ստվերվել են ազնիվն ու ճշմարիտը: Ահա հարյուր եւ ավելի տարիներ, առ այսօր, Ռուսաստանն ու Թուրքիան հայ ժողովրդի արմատական երկրաքարտեզի վրա պոկեր են խաղում: Մեր պատմագրությունը բարձրաձայնե՞լ է այդ աղետը: Շատ թլվատ, կուլիսներից, բայց պետք է իմանանքՙ կուլիսները բեմ չեն: Այս օրինակը պատմագրության տիրույթում միակը չէ, դուք էլ հավանաբար ձերը կունենաք: Լեոյից հետո պատմաբաններից որեւէ մեկը, թեկուզ մի մարդ, հանուն ժողովրդի եւ գիտության զղջացե՞լ է, ապաշխարե՞լ է: Ո՛չ: Եվ ես կարծում եմ,- եւ ոչ միայն ես,- որ մեր նորագույն պատմությունը նորովի պետք է գրվի, ղեկավարվելով հին ու հայտնի մի չափանիշով, այն էՙ Պլատոնը (իմա Ռուսաստանը) բարեկամս է, բայց ավելի մեծ բարեկամս է ճշմարտությունը: Մի պահ էլ կանգնեմ գրական, ավելի ստույգ գրականագիտության եւ գրական քննադատության դաշտում: ՀՀ ԳԱԱ-ի Մ. Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտի հրատարակած երկու հաստափոր հատոր «Սովետահայ գրականության պատմություն» ունենք: Երկրորդ հատորում (1965 թ.) առանձին ընդարձակ գլուխներով ներկայացված են Ավ. Իսահակյանը, Դ. Դեմիրճյանը, Հ. Շիրազը (լավ է): Եվ սրանց շարքումՙ Ն. Զարյան, Հրաչյա Քոչար, որը Չարենցին համարել էր մի քարՙ ընկած հայ պոեզիայի զարգացման ճանապարհին, Վ. Անանյան (արդարացի է), Հ. Սահյան (միանգամայն արդար է), Ս. Խանզադյան (արդարացի), Գ. Էմին (նմանապես)... Հատորում մյուս գրողները տեղ են գտել միասնական շղթայում: Շատ հետաքրքրական է այս շղթան: Պարույր Սեւակը, որ արդեն «Անլռելի զանգակատուն» ուներ եւ բազմաթիվ բանաստեղծություններ ու պոեմներ, ազգովին սիրված ու գնահատված մեծ պոետ, որ շուտով պիտի զոհվեր ավտովթարից, ինչպես Կամյուն, համառոտ հիշատակվում է, ուշադրություն, հարգելի ընթերցող, Սարմենի, Աշոտ Գրաշու, Վահան Գրիգորյանի, Սամվել Գրիգորյանի, Արշավիր Դարբնու եւ այլոց կողքին, իբրեւ նրանց հավասար ու հավասարարժեք: Հումանիտար ասպարեզներում զգալի սխալներ ու բացթողումներ կան հայկական մեծ հանրագիտարանում: Օրինակ, Նաիրի Զարյանին ավելի նշանակալից դեր է հատկացվում, քան մեր գրականության մեծանուն գրողներից Կոստան Զարյանին: Տասնամյակների պարբերական մամուլում կատարյալ շփոթություն է: Հեռուստաալիքները չեն ելնում գրականության ու արվեստների արժեքայնության չափանիշերից: Մի օր Լեւոն Հախվերդյանին հարցրիՙ Լեւոն, սիրելիս, այսքան տարի թատերագիտություն ես դասավանդում, քանի՞ ուսանող է եկել-անցել ձեռքիդ տակով: Պատասխանեցՙ մի վաթսուն կլինի: Հետաքրքրվեցի. քանի՞սը թատերագետ դարձան: Ասացՙ ոչ մեկը: Այսօր հոդվածագիրների ճնշող մեծամասնությունը լրագրողներ են, գոնե ժուռնալիստ լինեինՙ պատասխանատվություն զգալու մեր անտեր մնացած մշակույթի լավի ու վատի հանդեպ: Այո՛, պետք է նորովի գրվի մեր ժողովրդի վերջին հարյուրամյա պատմությունը, նմանապեսՙ նաեւ գրականագիտությունը: Պիտի բացվեն թե՛ մեկի եւ թե՛ մյուսի փակ դռները, որ տեսնենք ի՞նչ կա ներսում, իրականում ի՞նչ է եղել, որ այլեւս չկրկնվի մեր ապրած ֆաշիզմըՙ Ցեղասպանության եւ 1937 թվականի ահեղ խորհրդապատկերներով: Վերջին տարիներս, բարեբախտաբար, այդ դռներն այս ու այնտեղ բացվում են անհատական ջանքերով, սակայն դա պետք է դարձնել հասարակական լայն ու խոր գիտակցություն: Եվ այսպես խորացրինք, բազմապատկեցինք Պատմահոր «Ողբը» նորօրյա շատ ասպարեզներումՙ գիտական, լուսավորչական, բարոյական, կրթական, կուսակցական, մի կես բառով մեղայի չեկանք, չապաշխարեցինք Աստծո առջեւ, շատերս եղանք ու մնում ենք անաստվածՙ լինելով աստվածային ազգ, բնություն ու երկիր: «Ազգյան» հոդվածում Երվանդ Տեր-Խաչատրյանը ինքնադատությանը զուգահեռ նաեւ անդրադառնում է իր քննադատներին, բնականաբարՙ զայրալից շեշտադրումներով: Մի՛ զայրացիր, բարեկամ, ամեն քննադատություն նաեւ քննադատողի մասին է եւ բումերանգի պես ետ է գալիս ու ապտակում նրան: Հաճախ այդպես է լինում: Այս առնչությամբ ես հիշեցի երկու օրինակՙ Չարենցի քննադատ Հրաչյա Քոչարին եւ «Սովետահայ գրականության պատմության» հատորի հեղինակների եւ ոչ միայն նրանց վերաբերմունքը Պարույր Սեւակի հանդեպ: Ընթերցողներից ներողություն եմ խնդրում ինձնից մեկ օրինակ բերելու համար. 1999-ին Լոս Անջելեսում լույս տեսավ իմ «Ապոկալիպսիս» վեպը եւ շատ կարճ ժամանակում Լոսի հայատառ թերթերը տասից ավելի ընդարձակ հայհոյախոսություններ տպագրեցին հեղինակիս մասին, վեպի ծավալից կրկնակի-եռակի ավել: Այն ժամանակ ես էլ զայրացա: Բայց հիմա ծիծաղում եմ: Վատ ու վայ քննադատությունը ոչ միայն ցավ է պատճառում, այլեւ ծիծաղ է հարուցում: Արի, որպես «համաշխարհային ազգի» պարզ ու հասարակ որդիք, լիաթոք ծիծաղենք: Կարեւոր է, որ քո հոդվածը հասարակական կարեւոր բովանդակություն ունի: |
