ՀԱՐՈՒՍՏ, ԵԶԱԿԻ ՄԻ ՀՈՒՇԱԳԻՐՔ... ԱՐԾՎԻ ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ Ռուբեն Դրամբյանի «Իմ հիշողությունների» Ա. հատորը Հայ հուշագրական գրականությունը հարստացել է եւս մեկ մեծարժեք կոթողով: Ճիշտ է, լեզուն ռուսերեն է, սակայն այն գրել է հայ մտավորական, եւ հատորի առյուծի բաժինը վերաբերում է հայ իրականությանը: Խոսքը վերաբերում է անցյալ տարեվերջին լույս տեսած Ռուբեն Դրամբյանի «Իմ հիշողությունները» գրքին: Արվեստաբան, ՀԽՍՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ Ռուբեն Դրամբյանը (1891-1991) հայ արվեստաբանության եւ Հայաստանում թանգարանային գործի հիմնադիրներից է, այն նվիրյալներից, որոնք 1920-ական թվականներին թողեցին քիչ թե շատ ապահով կյանքն արտերկրում եւ հայրենադարձվելովՙ լծվեցին հայրենի եզերքի վերածնության գործին: Նրա ջանքերով հիմնվեց Հայաստանի պետական (այժմՙ Ազգային) պատկերասրահը եւ տասնամյակներ շարունակ ձեռք բերեց բազմաթիվ արժեքավոր գործեր: Դրամբյանը հայ արվեստաբանության մեջ հիմնարար աշխատություններ է գրելՙ նվիրված Հակոբ Հովնաթանյանին, Եղիշե Թադեւոսյանին, Մարտիրոս Սարյանին, Հակոբ Գյուրջյանին, Հակոբ Կոջոյանին, Ալեքսանդր Բաժբեուկ-Մելիքյանին... Ականավոր արվեստաբանի վախճանից ուղիղ երեսուն տարի անց մի փայլուն անակնկալ է մատուցում նրա դուստրըՙ Իրինա Դրամբյանը (նմանապես երախտաշատ արվեստաբան)ՙ մի շքեղ հատորով հրատարակելով հոր հիշողությունները: Ժամանակաշրջանի, աշխարհագրության, պատմական իրադարձությունների եւ ներկայացված երեւելի անձանց ընդգրկմամբ այս հատորի հետ թերեւս կարող են համեմատվել Մարիամ Թումանյանի եւ Վիգեն Իսահակյանի հուշագրքերը: Իսկապես, մեր գրական անդաստանում քիչ են հուշագրություններ, որ գրել են օտար շրջանակների հետ սերտ շփումներ ունեցած, միջազգային կարեւոր դեմքերի ճանաչած եւ բարձրաշխարհիկ տոհմերի պատկանող մտավորականներ: Ալեքսանդրապոլի մեծահարուստ ընտանիքում ծնված, Պետերբուրգում բարձրագույն կրթություն ստացած եւ աշխարհ տեսած Ռուբեն Դրամբյանը մեր այդ քչերից էր: Եվ իսկապես, անցյալի հայորդիների դիմասրահում շատ չեն այնպիսիք, որոնք անձամբ տեսել են Ռուսիո ինքնակալներին եւ կամ ունեցել են սեփական «Կոդակ» լուսանկարչական սարքը ու գործադրել այն Ճապոնիայի քաղաքներում... Գրեթե հարյուր տարի ապրած արվեստաբանը, ունենալով փայլուն հիշողություն, 1980-ականներին բարեբախտաբար գրի է առել իր հարուստ կենսագրությունը եւ հուշերը ժամանակակիցների մասին: Հայաստանի երրորդ հանրապետության նախօրյակը տեսած Դրամբյանը, որի առաջին հիշողությունը ընտանիքի հետ ուղեւորությունն էր Ալեքպոլից Թիֆլիս սահնակով (քանի որ տակավին չկար երկաթուղի), հիշում է խոր անցյալին վերաբերող մի շարք իրողություններ, օրինակ, ինչպես Ֆրանսիայում մի անգամ պատահաբար փողոցում տեսել է Ալեքսանդր Պուշկինի դստերը... Դրամբյանի հուշագիրքն անգնահատելի սկզբնաղբյուր է ոչ միայն հայ արվեստի պատմության, այլեւ 20-րդ դարի առաջին քառորդի հայոց պատմության մասնագետների համար, որոնք բազմազան ուշագրավ մանրամասներ կգտնեն իրենց հետաքրքրող իրողությունների վերաբերյալ: Եթե գրվի այս հատորի հիմնաբառերի (թեմաների) ցանկը, ապա այն մի ամբողջ էջ կզբաղեցնի, քանի որ հուշագրության էջերից, ինչպես առատության եղջյուրից, ուղղակի հորդում են մեկը մյուսից հիշարժան դեպքեր եւ դեմքեր: Նախախորհրդային Արեւելահայաստանի պատմություն, Ալեքպոլի, Երեւանի եւ Թիֆլիսի տոհմիկ ընտանիքներ, արեւելահայ առօրեականության պատմություն, հայ թատրոնի երեւելիներՙ Սիրանույշ, Հովհաննես Աբելյան, Սաթենիկ Ադամյան, Հովհաննես Զարիֆյան, Աշո Շահխաթունի, Կոմիտաս Վարդապետի համերգը Թիֆլիսում, ուղեւորություններ եվրոպական երկրներ, 20-րդ դարասկզբի ռուսական կերպարվեստ, թատրոն, օպերա եւ բալետ, Վերա Կոմիսարժեւսկայա, Ֆեոդոր Շալյապին, Սերժ Դյագիլեւ, Վացլավ Նիժինսկի, Պետերբուրգի եւ Մոսկվայի գեղարվեստական կյանք, Պետերբուրգի եւ Մոսկվայի հայ համայնք, ուսանողական կյանք, իրավաբանություն, ճարտարապետություն, թանգարաններ, գրքերի եւ կերպարվեստի գործերի հավաքչություն, Ալեքսանդր Բենուա, Կոնստանտին Սոմով, Քրիստափոր Կուշնարյով, Առաջին համաշխարհային պատերազմ, Մեծ եղեռն, Սարդարապատի ճակատամարտ, բոլշեւիկյան հեղաշրջում, Հայաստանի Առաջին Հանրապետություն, ռուսական զինվորական ծառայություն ցարական նավատորմումՙ Հեռավոր Արեւելքում, այց Ճապոնիա, գարդեմարինների դասընթացներ, Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմ, խորհրդային իշխանության առաջին տարիներ եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն... Սակայն Դրամբյանի հուշագիրքը պատմական փաստերի եւ դեմքերի չոր հիշատակություն չէ, այլ բազմակողմանի զարգացած լայնախոհ, համարձակ, հայրենասեր մտավորականի կիրթ խոսք, որ երբեմն դառնում է զգացմունքային: Անհնար է առանց հուզմունքի կարդալ ավագ եղբոր անժամանակ մահվան պատմությունը եւ առհասարակ մանկուց որբացած տղայի հոգեվիճակն արտահայտող հատվածները: Դրամբյանն իր հուշագիրքը գրել է խորհրդային տարիներին, ուստիեւ համեմատաբար ազատ 1980-ականներին չի վարանել ժամանակի իրադարձությունների վերաբերյալ իր վերաբերմունքն արտահայտել ամենայն անկեղծությամբ: Այսպես, «Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը, քաղաքացիական պատերազմը եւ առաջին խորհրդային տարիները» գլխում նա կատարվածն անվանել է «հեղաշրջում» եւ բացատրել. «Այն ժամանակ հենց այդպես, հեղաշրջում էին անվանում (նաեւ դրա կազմակերպիչները) 1917-ի հոկտեմբերի վերջին օրերի իրադարձությունները, ընդ որում այդ անունը տալիս էին առանց բացասական երանգի: Եվ միայն ավելի ուշ ի հայտ եկավ վերամբարձ եւ հանդիսավոր «Հոկտեմբերյան սոցիալիստական մեծ հեղափոխությունը» (էջ 209): Սակայն, ըստ Դրամբյանի, հեղաշրջման բերած փոփոխությունները «դժվար է անվանել դրական: Գեղեցիկ լոզունգները համընդհանուր հավասարության եւ արդարության հաղթանակի վերաբերյալ, խաղաղության մասին, որը խոստանում էին դեկրետները հորինողները, հողի մասին, որը պետք էր տրվեր գյուղացիներին, ինչպես ֆաբրիկաներն ու գործարաններըՙ բանվորներին եւ այլն, եւ այլն, պարզվեց, որ իրականում ամենամաքուր դեմագոգիա եւ սուտ էին» (էջ 209-210): Անաչառ վավերագրող եւ խորը վերլուծող Դրամբյանը որոշ երեւույթներ եւ անձանց ներկայացնում է հնարավորինս առարկայորեն: Այսպես, ըստ նրա, «Խորհրդային տարիներին շտամպ էր դարձել նախահեղափոխական Երեւանը հիշելիս անվանել այն փոշոտ եւ նույնիսկ զուրկ բուսականությունից. ինքնատիպ լրագրողական հնարք, որն ակնհայտորեն կոչված էր ուժգնացնել նոր Երեւանի ներբողական արտահայտչականությունը: Կարող եմ վկայել, որ 1900-ական թվականներին այն բուսականությամբ բավական հարուստ քաղաք էր» (էջ 297): Եվ որպես լրացուցիչ ապացույց նա հղել է իռլանդացի ճանապարհորդ Լինչին, որը Երեւանն անվանել է «այգիների քաղաք»... Եվ կամ Դրամբյանը վկայակոչել է Չեխովի հայտնի դիմանկարներից մեկը ստեղծած Օսիպ Բրազի վկայությունը ռուս գրողի մասինՙ ցրելով նրա դրական բնութագրի վերաբերյալ ստեղծված լեգենդներից մեկը... Գիրքը պատկերազարդված է առատորեն, գրեթե ամեն էջից պատմվող նյութը տեսողականացնում են անցյալի բազում լուսանկարներ (մի զգալի մասը Դրամբյանի ընտանեկան արխիվից)ՙ պատկերելով ներկայացվող իրադարձություններն ու անձանց: Հուշագիրքը հրատարակության պատրաստողըՙ Իրինա Դրամբյանը, ոչ միայն բարեխղճորեն ծանոթագրել է շարադրանքում առկա մի շարք անուններ եւ երեւույթներ, այլեւ հավելվածում ընդգրկել Դրամբյանի մորՙ Տիգրանյան գերդաստանի վերաբերյալ տեղեկություններ, արվեստաբանիՙ 1909-1917 թվականներին հարազատներին գրած մի շարք նամակներ եւ այլ օժանդակ գրություններ, որոնք լրացնում են առանց այդ էլ հարուստ նյութը: 375 էջ ընդգրկող հուշագիրքը վերջանում է 1924 թվականով, երբ Մարտիրոս Սարյանի եւ Ալեքսանդր Թամանյանի համառ պնդումներից հետո Ռուբեն Դրամբյանը տեղափոխվում է Հայաստան: Բայց, ինչպես կասեր Օստապ Բենդերը, «Սա վերջն է առաջի՛ն մասի»: Ընթերցողներիս մնում է համբերությամբ սպասել, թե երբ մեր սեղանին կհայտնվի Ռուբեն Դրամբյանի «Իմ հիշողությունները» հարուստ, եզակի հուշագրքի երկրորդ հատորը: Հուսով ենքՙ շատ մոտ ապագայում... Հ.Գ. - Դրամբյանի «Իմ հիշողությունները» կարելի է ձեռք բերել Երեւանի «Բուկինիստ» գրախանութում: |
