ՍԱՐԱՀԱՐԹԻ ԶՈՀԵՐԸ (ՄԱՍ 3) ՊԱՐՈՒՅՐ ՀԱԿՈԲՅԱՆ Սկիզբըՙ փետրվարի 18-ի, շարունակությունըՙ փետրվարի 25-ի համարում - Բարեւ,- ինձ էր դիմում, շուրթերի շարժումը չէի նկատել: Կարծել էի, թե հայ չէ: - Բարեւ,- պատասխանեցի: - Ուտելիք եմ բերել,- ասաց փորագրիչին,- ընդմիջում արեք, հետո կշարունակեք: - Ի՜նչ նեղություն,- արձագանքեց վարպետը,- մենակ ջուրը բերեիր, հերիք էր: - Բացիչ չեմ բերել, գործիքների մեջ չկա՞ հարմար բան: Փորագրիչը հանքային ջրի երկու շիշ վերցրեց, բերանները հարմարեցրեց իրար եւ մի շարժումով երկուսն էլ բացեց: Սպասեց, որ ժայթքող «Ջերմուկը» հանդարտվի, ապա մեկնեց կնոջը: Վերջինս գլուխն օրորեց: Ես նույնպես մերժեցի: Կինը նայում էր տառերին: - Չէի ուզում անունը գրել տալ,- ասաց,- սովորական գերեզմանաքար է դառնում, գուցե ջնջեք, փողը կտամ... - Փողը կապ չունի, քուր ջան... Ես էդ մարդու անունն առանց փողի էլ կգրեմ, հավատա... Գերեզմանի քարին անուն պիտի գրվի՛... - Ո՞ւմ համար գրվի,- կինն իմիջիայլոց էր առարկում,- ո՛չ ժառանգ ունի, ո՛չ հիշող... - Հիշատակն աշխարհինն է,- վարպետը շարունակում էր խփել հատիչինՙ ջնջելու առաջարկն անտեսելով,- քարին գրածը հավերժ է... - Իրեն սպանողների ժառանգնե՞րը պիտի հիշեն,- կինն իր խոսքն էր շարունակումՙ չլսելով փորագրիչին: - Հա՛, հենց սպանողների համար պիտի գրվի, ամենից առաջ... - Նորից համոզեցիք,- կինը սիգարետ ու վառիչ հանեց, վառելուց հետո խոր ներս քաշեց ծուխը, ապա, կարծես հանգստացած, ձեռքերը` գրպաններում, սիգարետը` շուրթերի արանքում, հետեւում էր փորագրիչի աշխատանքին: Խառնված մազերը քամուց երբեմն ծածկում էին ակնոցը: - Վերեւն ի՞նչ գրեմ,- հարցրեց վարպետը,- մտածե՞լ ես: - Չգիտեմ... Եթե անուն գրվում է, վերեւը պետք չէ... - Է՜,- վարպետն ընդհատեց աշխատանքը,- էլ ինչի՞ տակից բռնեցի... - Դուք գրեք,- առաջարկեց կինը,- մի լավ միտք, ծանոթ է պատմությունը... Կամ Դուք,- դարձավ ինձ,- տեղացի եք, չէ՞... Ճանաչո՞ւմ էիք պահակին... - Իհարկե, շատ լավ... - Դե, մի բան ասեք, թող գրի... - Ես չեմ կարող,- կարկամեցի,- որովհետեւ ինձ միշտ մեղավոր եմ համարել նրա մահվան համար: - Մեղավո՞ր,- հետաքրքրվեց կինը,- Դուք քանի՞ տարեկան էիք այդ ժամանակ, քսան տարի է անցել, չէ՞... - Այո, քսան տարի առաջ, տասներեք տարեկան էի, յոթերորդ դասարանում... - Յոթերո՞րդ,- կինը մատներով հաշվեց,- ես էլ էի տասներեք տարեկան յոթերորդ դասարանում... Բայց ի՞նչ կարող էիք անել: - Կարող էի... Ես կարող էի գոռալ, որ սարի պահակը մեղավոր չէ, որ նա չէր անի այդ գարշելի բանը... - Գարշելի՞... Ինչո՞ւ հենց գարշելի, ոչ ուրիշ բառՙ սարսափելի, ահավոր, անմարդկային, անասնական... Այսինքնՙ գուցե տղամարդկանց համար սարսափելի չէ, ի՞նչ է եղել որ... - Ինձ որ մնար, ես դրանց կսպանեի,- քրթմնջացի ամոթահար: - Էդոնք ֆաշիստ են,- պոռթկաց վարպետը,- թուրքի լամուկ, ես էդոնց աչքերը կփորեի... - Ուրեմն պահակը չի՞ արել,- հարցրեց կինը,- հաստա՞տ... - Բոլորը գիտեին, որ նա չի արել: - Դու ամեն ինչ տեսե՞լ ես,- հարցրեց ինձ վարպետը: - Բացի վերջին պահից. դասատուները չթողեցին... - Ի՞նչ է եղել վերջին պահին,- կինը մոտեցավ ինձ: Գետնի մեջ խրված մեծ քարը շրջանցելու համար ոտքը թեք գցեց եւ հավասարակշռությունը կորցրեց, գուցե եւ լարվածությունից էր: Ընկնելու շարժումից թեքվեց ու ավելի մոտեցավ, հասցրեցի առանց քայլ անելու, ձեռքերս պարզելով ուսերը բռնել: Կամ ես էի կաշկանդվածությունից թույլ պահել, կամ ինքն էր անուշադիր, առաջ եկավ եւ խփվեց ինձՙ ծածանվող շեկ մազերը երեսիս շփելով ու դեմքը կրծքիս սեղմելով: Հանկարծակի էր ծիծաղը, չոր, կարճ: Երբ հետ քաշվեց, կարմրություն նկատեցի դեմքին, Սեդան էր այդպես կարմրում` մի փոքր տեղ այտերի վրա, ցանի պես... Շուրթերը նույն ձեւի սեղմված էին, ամուր եւ անժպիտ, անթափանց ակնոցի եւ մարմինը կորցնող հագուստի հետ շատ բան թաքցնելով: Ներողություն չխնդրեց եւ շնորհակալություն չհայտնեց, հարցրեց. - Ո՞վ է սպանել նրան: - Աղջկա մայրը, Նունիկ էր անունը... քարով խփել է գլխին... Բայց պահակն արդեն մեռած է եղել... կամ անգիտակից, վերջին շնչում... - Քարով` գլխին,- կնոջ գունատ դեմքն ավելի էր սփրթնել,- երեւի այդ կինը հետո շատ է տանջվել... - Չգիտեմ, երեւի... - Ճի՞շտ է, որ նրանց մեջ երեխաներ են եղել: - Ճիշտ է, երկու աղջիկ, մեր դասարանից: - Աստված, աստված,- գլուխը տարուբերեց վարպետըՙ զարկերն արագացնելով: - Աղջիկն է՞լ էր ձեր դասարանից,- շարունակեց հարցուփորձը,- անունն ի՞նչ էր: - Սեդա: - Սիրո՞ւն աղջիկ էր: - Երեխա էր, նույնիսկ յոթերորդ դասարանցու համար, մանկական, միամիտ, վիզը բարակ, վտիտ, դեմքը փոքր, աչքերը մեծ, կապույտ... ոնց որ ձնծաղիկ... ձնծաղիկ էլ ասում էինք... - Հետո ի՞նչ եղավ,- չոր ձայնով ընդհատեց կինը,- որտե՞ղ է հիմա նա: - Չգիտեմ, հեռացան գյուղից, ուրՙ ոչ ոք չգիտեր... Հետո ոչինչ չեմ լսել: - Դու նրա ի՞նչն ես,- փորագրիչը դիմեց կնոջը: - Ո՞ւմ, Սեդայի՞... - Չէ, պահակի, Երեմի: - Բարեկամը,- չհապաղեց կինը եւ նորից դարձավ ինձ,- կարո՞ղ եք ամեն ինչ պատմել: - Մեղք չե՞ս, քուր ջան,- անհանգստացավ փորագրիչը, նկատելի համակրանքով էր վերաբերվում կնոջը, - ի՞նչ պիտի հիշի, երեխա տղա է եղել: - Նման բաները չեն մոռացվում, ճիշտ չէ՞: Ինձ էր ուղղված, պատասխանեցի. - Ամեն ինչ աչքերիս առաջ է. մարդիկ, դեմքերը, կատաղությունը, ժխորը, պահակի դեմքըՙ անտարբեր, լրիվ անտարբեր, անշարժ, քաշքշում էին, գլուխը փայտի պես խփվում էր քարերին... Մոր ահավոր, սուր ձայնը, աչքերը դուրս էին լցվել... Օրը, օդըՙ հիմիկվա պես... Հոկտեմբերն էր, նույն օրերը... - Ամսաթի՞վը... - Ամսաթիվըՙ չգիտեմ... Ուշադրություն չեմ դարձրել... Կարող եմ տեղը բերել, հինգշաբթի էր, որովհետեւ վերջին երկու ժամերը հայոց լեզու եւ գրականություն էին... - Դասերի ժամանա՞կ է եղել: - Վերջին ժամին, դասն ավարտվում էր, նոր տեսանք, որ Սեդան դասարանում չէ... - Առաջին հե՞րթ էիք: - Առաջին, տարրական դասարաններն էին երկրորդ հերթ: - Ոնց որ մեր դպրոցում... Դասերը քանիսի՞ն էին սկսվում, ութն անց կե՞ս... - Ութին... Սեդան խնդրում էր, որ միասին գնանք, շներից էր վախենում... Իսկ ես ուզում էի շուտ գնալ, դասերից առաջ բասկետբոլ էինք խաղում... - Հարեւաննե՞ր էիք: - Ոչ անմիջական... Հասնում էի նրանց տան մոտ ու դեռ սպասում, որ դուրս գա, եւ ջղայնանում էի, որ ծնողներիս պարտադրանքով պիտի ենթարկվեմ նրա քմահաճույքին ու զրկվեմ խաղից: - Քմահաճո՞ւյք... Ասացիքՙ շներից էր վախենում: - Մի շնից, որը ոչ ոքի վրա չէր հաչել ու չէր հարձակվել... Վախենում էր դրանից, ասում էրՙ ոնց որ չար բան մոտենա... Եվ այդ շունը կծեց նրան, կողքով անցել էր սուսուփուս, հանկարծակի շրջվել ու ոտքը բռնել էր,- ցույց տվեցի իմ ծնկածալից քիչ վերեւ,- հետո կարճ շոր չէր հագնում: - Միասի՞ն էիք: - Ոչ, մեր դասարանը դպրոցի հավաքականի հետ պիտի խաղար, առավոտ շուտ փախել էի... Երեսով էր տալիս, ծիծաղելով ասում էրՙ դու միշտ մեղավոր ես իմ առաջ... - Մի՞շտ... - Էլի բան էր եղել, առաջին դասարանում, գրչածայրով խփել էի հոնքին: Վախեցնելու համար գրիչը շարժեցի աչքերի դիմաց, իսկ ինքը գլուխն առաջ բերեց... Գրչածայրը միլիմետրի տարբերությամբ աչքը չմտավ... Հոնքը ճղվեց, արյուն եկավ, բայց բոլորն ուրախացել էին, Նունիկը փառք էր տալիս, որ աղջիկը կուրանալուց է փրկվել... Հետո ասաց ինձՙ աչքը հանեիր, լավ չէ՞ր, էս փորձանքը չէր գա գլխներիս... Նոր սիգարետ վառեց, ես էլ հանեցի, իսկ վարպետի բերանից անֆիլտրը միշտ կախված էր, հանգած թե ծխացող: Փորագրիչը բառ բաց չէր թողնում, թեեւ աշխատանքը չէր դադարեցնում, իսկ լարվածությունն արտահայտում էր մուրճի զարկերով: Կինը հանգիստ էր, զուսպ, փաստեր հավաքող ժուռնալիստի պես հարցեր էր տալիս կամ մի բառի հարցական կրկնությամբ ստիպում էր շարունակել պատմությունը: - Ձեզ պատժեցի՞ն,- շարունակեց նա: - Դպրոցումՙ չէ: Ծնողներս շատ ջղայնացան... Միշտ զգուշացնում էին ու հետեւում, որ հանկարծ Սեդային նորից չնեղացնեմ, պաշտպանեմ նրան, իրար հետ գնանք դասի, իրար հետ գանք... - Տհաճ էր երեւի, ավելորդ բեռ, պարտականություն, քմահաճ աղջիկ... - Սեդան քմահաճ չէր, խելոք էր, հնազանդ, ինչ անեիՙ ենթարկվում էր, ինչ ասեիՙ կհավատար... Անհավատալի ստեր էի փչում ու իմ հորինած կինոները պատմում... - Հավատո՞ւմ էր,- երկրորդ անգամ ծիծաղեց եւ էլի կարճ ու կտրուկ, ակնթարթային արտաբերությամբ: - Հավատում էր եւ իր հավատով ու վստահությամբ ամաչեցնում էր ինձ... Այն ժամանակ չէի ամաչում, հանգիստ խղճով խաբում էի նրան, հետո էի ամաչում... - Հետոՙ ե՞րբ, իր ժամանա՞կ, թե՞ ավելի հետո... - Ավելի հետո: - Ուրեմն հիշել եք նրան: - Միշտ եմ հիշել, իրեն ու սարի պահակին... Ոչ թե հիշել եմ, միշտ ինձ հետ են եղել... Երկուսի առաջ էլ մեղավոր մնացի, եւ կմնամ, ամբողջ կյանքում... - Սեդայի առաջ ինչո՞վ եք մեղավոր, գրչածայրի ու շան կծածի համա՞ր... - Ե՛վ գրչածայրի ու շան կծածի, ե՛ւ կատարվածի համար, որ չեմ իմացել ու պաշտպանել նրան: Մեղավոր եմ, որ ջղայնանում էի, որ կոպիտ էի, քշում էի նրան... Հենց նախորդ դասամիջոցին կոպիտ խոսք էի ասել: Ուրիշ ժամանակ առանց ինձ ասելու ձոր չէր գնա... - Չպարզվե՞ցՙ ինչու էր բացակայել դասից ու ձոր իջել... - Չէ, դասարանում մոտ ընկերուհի չուներ, աղջիկներն ավելի շատ էին ծաղրում նրան: - Ինչո՞ւ: - Միամտության համար, որ լրիվ երեխա է դեռ, ոչ մի բանից գաղափար չունի... Իսկ իրենք արդեն կրծկալ էին հագնում. Սեդային եւ նրա նմաններին ծաղրելու առիթներից մեկը: Հագնողները հպարտանում էին, քչփչոցներից էինք գլխի ընկնում, շուտով ինքներս էինք կարողանում որոշել, թե ով է հագնում: Սեդան այդպես էլ չհայտնվեց նրանց մեջ: Ես նստում էի վերջում, մենակ, երբեմն գալիս էր կողքս, իսկ երբ երկու դասարանները միանում էին, երեքով էինք նստում: Դպրոցում ուշադրություն չէի դարձրել, հետո հայտնաբերեցի, որ միացյալ դասերին նա հայտնվում էր իմ նստարանին: Ազատորեն սեղմվում էր ինձ, միակ երեխա էր, քրոջ ու եղբոր հպում չէր տեսել, զգում էի ուրախությունը, ջերմանում էր, աշխուժանում, այդպիսի պահերին «պաղած տոլմա» մականունն ամենեւին չէր բռնում նրան: Ձեռքս մնացել էր երկուսիս միջեւ, չէի քաշել, երբ սղղալով մոտեցել էր ինձ: Արմունկը սեղանին դրած ու թեքված, գրեթե մեջքով էր դարձել ինձ, ճտվտալով խոսում էր մյուս կողքին նստած աղջկա հետ: Մինչ այդ, խաղերի ու քաշքշոցների կամ մեր սովորական խոսակցությունների ժամանակ միշտ էլ ձեռք էի տվել նրանՙ առանց որեւէ տարբերություն զգալու ուսերի կամ ծնկների եւ ազդրերի կամ կոնքերի միջեւ: Նույն չորությունն էր, տղայական անմիջականությունն ու անիմաստ հպումը: Ինչ-որ փոփոխություն էր տեղի ունեցել: Վտիտ ոտքը լցված էր, ուռուցիկ ու փափուկ, նաեւ տաք ու առաձգական: Ե՛վ տաքությունն էր ուրիշ, ե՛ւ փափկությունը, որն ուսից ու կողքից էլ էի զգում: Շրջվեց, հիմա առաջ հակված մարմնով ընկերուհու դեմն էր փակում: «Ձեռքդ ինչ տաք է»,- շշնջացՙ մոտիկից նայելով աչքերիս: Դասի ժամին ամեն ինչ շշնջոցով էինք ասում, բայց այս շշնջոցն էլ էր ուրիշ: «Ոտքդ է տաք»,- ասացի: Նա էլ հավանաբար իմ դեմքին էր փոփոխություն նկատել կամ անսովորություն էր զգացել, նայում էր փայլող աչքերով: Երեսը նույնպես շողում էր, տարօրինակ էր շիկնանքը, դեմքի դալկության վրա կարմիրն ընդգծված էր երեւում, դաջվածքի պես, իրար մոտ կետերով եւ մի փոքր տեղ միայն: «Իմ ամենատաք տեղը գիտե՞ս որն է,- ձեռքս քաշեց, մտցրեց ազդրերի արանքն ու ծնկներն իրար սեղմեց,- տաք է, չէ՞, որ մրսես, կտաքացնեմ»: - Հիշողությունների մե՞ջ էիք ընկել,- հարցրեց կինը: - Սարերին էի նայում,- ասացի,- իմ թուլությունն են, գեղեցիկ տեսարան է ինձ համար: - Ի՞նչ կա գեղեցիկ,- կինը հայացքը պտտեց կիլոմետրեր խորացող ձորն ամփոփող բլրաշարի տափակ գագաթներով,- ո՛չ կանաչ կա, ո՛չ բարձրություն ու խորություն, ամենուր քար է ու միայն քար... Գյուղի կողմում գոնե քարափներ կան, իսկ այստեղ սարային անապատ է, դաժան տեսարան... Նրա գլխի շարժումին հետեւելով` ես ամաչեցի սարերով հիանալու եւ խոսքերիս համար: Աչքերը չէի տեսնում, բայց պատկերացնում էի, թե ինչպես կնայի սարերին ձորի դեպքի տպավորությամբՙ լլկված ընկած աղջկա հայացքով... |
