ԵՐՈՒԱՆԴ ԱԶԱՏԵԱՆ
Դեյվիդ Խրդյանի «Մոռացվաց հաց. Հայ-ամերիկյան առաջին սերնդի գրողներ» (Forgotten Bread. First Generation Armenian American Writers) գիրքը լույս տեսավ անցյալ աշնանը, Մ. Նահանգներում եւ անմիջապես իր վրա հրավիրեց ամերիկյան գրական մամուլի ուշադրությունը: Այդ հետաքրքրությունը պայմանավորված էր նաեւ գիրքը նախաձեռնող հեղինակի անձով: Արդարեւ, բանաստեղծ, վիպագիր, նովելիստ եւ հուշագիր Դեյվիդ Խրդյանը միջազգայնորեն ծանոթ անուն է, որի գործերը հրատարակվել են աշխարհի 13 լեզուներով: Նրա գործերից 13 ժողովածուներ լույս են տեսել իր իսկ հիմնած Root River Cycle հրատարակչատանը, բաղկացած բանաստեղծություններից, հուշագրություններից, վեպերից ու նովելներից: Նրա, թերեւս ամենահայտնի վեպըՙ «Ճանապարհը տնից» (The Road From Home), ներկայացնում է հեղինակի մոր կենսագրությունը-Ցեղասպանության զոհ մի հայ ընտանիքի դուստրը, որ միակ վերապրողն է գերդաստանի: 26 տարի անընդհատ այդ գործը վերատպագրվեց տարբեր քաղաքներում: Որպես խմբագիր Խրդյանի կազմած «Արշալույսը Սանտա Ֆե դեպոյում-Ֆրեզնոյի 20 պոետներ» ժողովածուն ամերիկյան տարբեր անթոլոգիաների նյութ է հայթայթել, իսկ նրա «Ամերիկյան ժամանակակից 14 բանաստեղծների էթնիկական արտահայտությունը» անթոլոգիան իր տեսակի մեջ առաջինն է Ամերիկայում:
Դ. Խրդյանն արժանացել է գրական բազմաթիվ մրցանակների, որոնց շարքումՙ «Բոստոն գլոբ» թերթի «Հորն բուկ», այնուհետեւ «Նյուբերի անըր բուկ», «Լուիս Քերոլ Շելֆ» մրցանակներին, «Ջեյն Ադամս» խաղաղության մրցանակին եւ այլն:
Դ. Խրդյանի կողակիցը, Նոննի Հոգրոգյանը, մանկական գրքերի ձեւավորող նկարիչ է, եւ եղել է ամուսնու խմբագրած տարբեր ամսագրերի եւ հանդեսների արվեստի տնօրենը:
Գրականագետ Երվանդ Ազատյանի այս հոդվածը փոքր հատվածն է Դ. Խրդյանի գրքին նվիրված նրա ծավալուն ուսումնասիրության, որը նա ընթերցել է Ծաղկաձորում 2007-ի հոկտեմբերին օտարագիր հայ գրողներին նվիրված գիտաժողովում:
Ամերիկահայ առաջին սերունդի առանձին գրողներ անջատօրէն ուսումնասիրուած եւ նոյնիսկ ներկայացուած են Ամերիկայի ընթերցող հասարակութեան, սակայն գրեթէ չէ փորձուած այդ գրողները համախմբել միեւնոյն յարկի տակ եւ հաւաքականօրէն ուսումնասիրել եւ ներկայացնել ընթերցող հասարակութեանՙ հայ թէ օտար: Այդ աշխատանքը կ՛երեւի վիճակուած պիտի մնար վաստակաշատ բանաստեղծ եւ արձակագիր Դէյվիդ Խրդեանին, որ յանձն առած է տարողութեամբ պատկառելի այս առաքելութիւնը գլուխ հանել:
Շուրջ 500 էջերու տարածքին վրայ ան ներկայացուցած է 17 գրող, ոչ միայն ամբողջական դիմագիծը մը տալու առաջին սերունդի ամերիկահայ գրականութեան, այլեւ որոնելու այդ սերունդին տեղը նոյնինքն ամերիկեան գրականութեան մէջ:
Տարբեր ազգութեանց ժառանգութեան տէր գրողներ, մանաւանդ հրեաներ եւ իտալացիներ, իրենց նախնիներու հաւաքական փորձառութեան շաղախով հրատարակած են հատորներ, որոնք մաս կազմած են ամերիկեան գրականութեան: Նոյնիսկ ոչ հրեայ ծագումով գրողներ նիւթ ընտրած են հրէական փորձառութեան դէպքեր ու հերոսներ, հաւանաբար յաջողութեան երաշխիքի մը ակնկալութեամբ:
Դէյվիդ Խրդեան իր հատորը անուանակոչած է Forgotten Bread («Մոռացուած հացը»), սակայն մոռացութեան դատապարտուած հացը այս հատորին մէջ կը մնայ թարմ ու համեղ: Ներկայացուած բոլոր այդ հեղինակները շաղախուած են միեւնոյն թթխմորով, թէեւ տարբեր համերով ու տեսքերով:
Փոխանակ բոլոր գրողներու անձին ու գործին ներկայացումն ու վերլուծումը անձամբ կատարելուՙ Խրդեան դիմած է երկրորդ սերունդէն մասնագէտ գրողներու, որոնց հմտութիւնն ու համանման տաղանդները աւելի հետաքրքրական եւ բազմաբովանդակ դարձուցած են այս ծաւալուն գործը:
Այսպէս, ներկայացուող դէմքերը տրուած են հետեւեալ շարքով.
1.- Լեւոն Սրապեան Հերըլդ - Հրակ Վարժապետեանի կողմէ.
2.- Էմմանուէլ Վարանդեան - Փաթրիշիա Սարաֆեան Ուորդի կողմէ.
3.- Լեւոն Զ. Սիւրմէլեան - Դէյվիդ Սթիֆըն Քոլոնի կողմէ.
4.- Ուիլիըմ Սարոյեան - Մարք Արաքսի կողմէ.
5.- Ռիչըրդ Յակոբեան - Գերի Կօշկարեանի կողմէ.
6.- Ա. Ի. Բեզզերիդէս - Մարք Արաքսի կողմէ.
7.- Խաչիկ Մինասեան - Արամ Սարոյեանի կողմէ.
8.- Մարջըրի Յովսեփեան - Մոնա Ղունէյմի կողմէ.
9.- Փիթըր Սուրեան - Հրակ Վարդանեանի կողմէ.
10.- Հերրի Բարբա - Քրիսթոֆըր Ադամեանի կողմէ.
11.- Դայանա Տէր-Յովհաննէսեան - Նենսի Գրիգորեանի կողմէ.
12.- Մայքըլ Արլէն - Դէյվիդ Քոլոնի կողմէ.
13.- Դէյվիդ Խրդեան - Արիս Ջանիկեանի կողմէ.
14.- Հերըլդ Բոնդ - Գրեգըրի Ջանիկեանի կողմէ.
15.- Հելին Փիլիպոսեան - Ալէն Սեմերճեանի կողմէ.
16.- Փիթըր Նաճարեան - Արթըր Ներսէսեանի կողմէ.
17.- Արլէն Ոսկի Աւագեան - Նենսի Ագապեանի կողմէ.
Այս ներկայացումներով մենք կը ծանօթանանք ոչ միայն առաջին սերունդի գրողներուն, այլեւՙ ներկայացումը կատարող երկրորդ սերունդի գրական ճաշակին ու դիմագծութեան:
Գրականութեան մէջ օտարումի, այլուրացման (alienation) գործընթացը ամէնէն հետաքրքրական ու մարտահրաւէր կարդացող թեմաներէն մէկը հանդիսացած է: Մեր ժողովուրդի կեանքին մէջ այդ գործընթացը մնայուն վիճակ մը դարձած էՙ գաղթի, հալածանքի, հայրենազրկութեան ու ցեղասպանութեան պատճառով:
Սկիզբը գաւառի ու մեծ ոստաններու հակադրութեամբ կը դրսեւորուէր մարդկային այդ վիճակը. օրինակՙ արեւմտահայ գրականութեան մէջ Հրանդով (Մելքոն Կիւրճեան) եւ Ռուբէն Սեւակով եւ նոյնիսկՙ Գրիգոր Զոհրապով (Փոստալ), Պարոնեանով (Աբիսողոմ աղա), արեւելահայ գրականութեան մէջՙ Թումանեանով (Գիքորը) եւ այլն: Աւելի ուշ, աւելի լայն աշխարհատարածքներու մէջ, Շահնուրով, Որբունիով, Վազգէն Շուշանեանով, Թէքէեանով եւ ուրիշներով: Ամերիկահայ գրականութեան մէջՙ Նուրիկեանով, Վահէ Հայկով, Անդրէասեանով, Համաստեղով ու Արամ Հայկազով:
Անգլիագիր հայ գրողները ամբողջութեամբ սերնդակից են վերեւի վերջին խումբին եւ անոնք ոչ միայն կատարած են լեզուական շրջանցումը, այլեւ իրենց հետ կրած են այլուրացման թեմանՙ իւրաքանչիւրը իր ոճով ու հոգեխառնութեամբ: Այստեղ մայրենի լեզուի նահանջին զուգահեռ չկայ ոգիի նահանջ, որովհետեւ յաջորդական սերունդներու կուտակած հաւաքական փորձառութիւնն է, որ կու գայ գրականութեան: Եղեռնի սերունդը պատուիրած էր իր զաւակներուն պահպանել ազգային ինքնութիւնը եւ աշխարհին պատմել այն ահաւոր փորձառութիւնը, որուն մէջէն անցած էր ինք: Սակայն, որդիները չուզեցին լսել այդ ողբերգութիւնը, որովհետեւ այնքան ցաւագին էր ան: Մինչ անոնք կը պահէին իրենց ազգային ինքնութիւնըՙ ստեղծագործ գրականութիւնը անոնց համար դարձաւ ազատագրումը ցաւի ու յիշողութեան կապանքներէն: Այդ ստեղծագործութեամբ անոնք վերականգնեցին իրենց մարդկային արժանապատուութիւնըՙ գրաւելով իրենց սեփական անկիւնը այն երկրին մէջ, որ Սփիւռք էր իրենց ծնողաց համար, մինչ իրենց համար դարձած էր բնօրրան կամ օջախ:
Նորերու գրականութիւնը դարձաւ իրենց ցեղին ընկերային, մշակութային ու քաղաքական պատմութեան վերարտադրութիւնը: Հայկական ճակատագիրը գուցէ այնքան հանգամանօրէն չէ ներկայացուած որեւէ պատմագիրքի մէջ, որքան գրական այս հաւաքածոյին մէջՙ ըստ գիրքը կազմող Դէյվիդ Խրդեան գրողին: Այն ազատութիւնը, զոր գրողներու այս սերունդը ճանչցաւ Ամերիկայի մէջ, կերպով մը կը հանդիսանայ զարկերակը այս հաւաքածոյին, որ կ՛ընդգրկէ երկու սերունդներու կեանքըՙ միայնակ հանգոյցով մը: Անգլիագիր այս առաջին սերունդի առաջընթացը տակաւին կը շարունակուիՙ քանի ներկայացուած 17 գրողներէն 9 դեռ կենդանի են:
Մինչեւ այս գրողներու յայտնուիլը ամերիկեան գրական հորիզոնի վրայ, անոնց գործերը հիւրընկալուած, քաջալերուած եւ տարածուած են հայկական հրատարակութիւններու եւ հրատարակչութիւններու միջոցու, ինչպիսիք եղած են «Արարատ» գրական եռամսեան, «Հայրենիք» ամսագիրը, «Հարեան», «Կիլիկիա» եւ «Աշոտ» հրատարակչութիւնները:
Այս սերունդի պատմութիւնը կը սկսի 1912-ին, երբ առաջին բանաստեղծըՙ Լեւոն Սրապեան Հերըլդ կը հաստատուի Ամերիկա:
***
Այս հատորին մէջ չէ բացատրուած, թէ ուրկէՙ ծագում առած է գիրքին վերնագիրը
- Forgotten Bread («Մոռացուած հացը») - սակայն դժուար չէ գուշակել անոր խորհրդանշական իմաստը: Այնտեղ համախմբուած հեղինակները անհաւասար կշիռ մը ունին. անոնց միջեւ հասարակաց յայտարարը իրենց հայկական ժառանգութիւնն է, որ կը միացնէ բոլորը իրարու: Այդ ժառանգութիւնը վիրաւոր է է հայկական ցեղասպանութեան տխուր բեռով, որ կը տարածուի բոլորին գրականութեան վերեւ, կամրջելով բոլորին հոգեկան աշխարհը:
Հրէական ողջակիզման թեման եւ անոր առնչուող պատմութիւնները ներթափանցած են ամերիկեան գրականութեան եւ արուեստներու բոլոր ոլորտներէն ներս: Հայերս արդէն ուշացած ենք մեր ողբերգութիւնը ըստ արժանւոյն ներկայացնելու աշխարհին: Առաջին սերունդի ամերիկահայ գրողները բնականօրէն ցոլացուցած են իրենց ազգային վիշտը իրենց գրականութեան ընդմէջէն: Յաջորդ սերունդներուն կը մնայ արուեստի աւելի որակեալ մակարդակով մը մշակել, խորացնել եւ համաշխարհային վիշտին լրացուցիչ մաս դարձնել մեր ժողովուրդին ճակատագրուած ողբերգութիւնը. մանաւանդ որ մենք ցեղասպանութեան հետեւանքով ոչ միայն կորսնցուցինք իր բնօրրանէն արմատախիլ եղած ժողովուրդ մը, այլ նաեւ կորսնցուցինք նոյնինքն մեր պատմական հայրենիքին գրեթէ ամբողջութիւնը:
Մեր ազգային ցաւը համահունչ է համամարդկային ցաւին հետ:
Դէյվիդ Խրդեան 17 հեղինակներ յանձնարարելով, համեմատաբար աւելի երիտասարդ գրողներու, վերցուցած է ինքնատիպ նախաձեռնութիւն մը, սակայն կը թուի, թէ կառոյցի սահմանումներ չեն տրուած այդ գրողներուն, հետեւաբար իւրաքանչիւր գրող ստեղծած է իր սեփական կառոյցը, ինչ որ նպաստած է ներկայացումներու այլազանութեան, երբեմն, սակայն, հանդէս գալով մակերեսային ներկայացումով, ուր յաճախ կը պակսին նաեւ գրականագիտական տուեալներ:
Այն ինչ որ պակսած է տուեալ գրողի մը ներկայացման մէջ, ընթերցոը պարտի լրացնել յաջորդող էջերուն վրայ տրուած հեղինակին ներկայացուցչական գործերէն: Այնպէս կը թուի, թէ հատորի խմբագրին գլխաւոր աշխատանքը եղած է զտումն ու ընտրութիւնը այդ ներկայացուցչական էջերուն. աշխատանքՙ որ հմտութիւն, ճաշակ եւ գիտակցութիւն կ՛ենթադրէ:
Հատորի խմբագրին մտահոգութիւններէն մէկը եղած է - հեղինակները համախմբելու կարգին - ընտրուած 17 գրողներուն տեղը բնորոշել ամերիկեան գրականութեան մէջ, սակայն, խմբագիրը լիովին չէ իրականացուցած այդ գաղափարը, հաւանաբար զայն վստահելով անհատ կենսագրողներու, որոնք պարբերականօրէն ստանձնած են այդ դերը:
Իր տեսակի մէջ գրեթէ առաջին գործն է այս, որ կը համախմբէ առաջին սերունդի ամերիկահայ գրողները: Դէյվիդ Խրդեան կը ծրագրէ նաեւ ներկայացնել երկրորդ սերունդը, որուն անդամները աւելի բազմաթիւ են եւ բազմաբնոյթ: «Հէյդէյ» յայտնի հրատարակչութիւնը ստանձնած ըլլալով այս հատորին տպագրութիւնըՙ երաշխաւորած կ՛ըլլայ որակի վաւերականութիւնը ու նաեւՙ հնարաւորութիւնը աւելի լայն շրջանակներու մէջ տարածելու, որպէսզի ամերիկացի ընթերցողը եւս համտեսէ «մոռցուած հաց»ը եւ հաստատէ, թէ ան մոռցուած ըլլալով հանդերձ պահած է իր համն ու հոտը, ընդունելի դառնալու համար գրական լայն հասարակութեան:
Դետրոյթ-Երեւան