ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ - ՄՇԱԿՈՒՅԹ

ԴԱՐԻ ԴԵՄՔՆ ՈՒ ԴԻՄԱԿԸ

Զրույց ՊԵՐՃ ԶԵՅԹՈՒՆՑՅԱՆԻ հետՙ ծննդյան 70-ամյակի կապակցությամբ

- Բարեւ, Պերճ: Ինչպե՞ս ես:

- Լավ եմ: Այսինքն լավը իմ դեպքում հարաբերական է: Հոգով, մարմնով, կարո՞ղ է լիովին լավ լինել մեկը, որը ինը ամիս բուժվել է Հայաստանի, Գերմանիայի հատուկ հիվանդանոցներում, լրջորեն վիրահատվել է ու մարմնում օտար մարմինՙ մետաղ է կրում:

- Այդքան երկարատեւ բուժման ընթացքում, եթե հնարավորություն ունենայիր, հենց թեկուզ ինքդ քեզ հոգեպնդելու համար ո՞ր գիրքդ կկարդայիր:

- Ինչո՞ւ կեղծ համեստություն անեմՙ ես իմ բոլոր գրքերն էլ սիրում եմ, բայց հավանում եմ հատկապես «Արշակ 2-րդը», որը մեծ շնչառության, արդիական հիմնախնդիրներով, լավ գրված վեպ եմ համարում: Դրա վկայությունը թերեւս այն է, որ երկու անգամ հրատարակվել է Երեւանում, թարգմանվել, երկու անգամ տպագրվել է Մոսկվայում, ապաՙ Պրահայում: Անմիջապես, կրկին առանց կեղծ կեցվածքի ավելացնեմ, որ ինքս, որպես գրող, երբեք գոհ չեմ եղել ինձնից ու չեմ: Ինձ միշտ տանջել է ներքին անվստահության կասկածը ու դրան, որքան էլ արտառոց թվա, մեծապես նպաստել է մեր գրական միջավայրը, հատկապեսՙ քննադատությունը: Բանը հասել էր այնտեղ, որ ինձՙ այն ժամանակ երիտասարդ գրողիս, հրապարակայնորեն, Խորհրդային Հայաստանի պաշտոնաթերթումՙ «արեւմտաեւրոպական գրականության դեսանտ» էին կոչում: Մինչդեռ «դեսանտությունն» այն էր, ինչը հետագայում Պարույր Սեւակը այսպես բանաձեւեցՙ «նայել նույն ուղղությամբ, որով ընթանում է համաշխարհային արվեստը», այսինքն հասնել այն բանին, որ ազգայինը ընկալվի համաշխարհային արվեստի համատեքստում: Հակառակ դեպքում առաջանում է լուսանցքում հայտնվելու վտանգըՙ ինչպես մենք հայտնվել ու հայտնվում ենք հաճախ: Բարեբախտաբար նման պիտակներին միշտ էլ հակակշռել է ընթերցողների սերը: Ես միշտ էլ իմ թիկունքին զգացել եմ որոշակի թվով, ընդ որում նվիրված ընթերցողների քաջալերանքը, համակրանքը:

- Դու թերեւս միակն էիր, որ պատանի հասակում գրականություն մտար, բայց երբեք երիտասարդ գրող չեղար: Անգամ «Պիոներ» ամսագրում 1952-ին տպագրված քո անդրանիկ պատմվածքում սկսնակի անփորձություն, անվստահություն չի զգացվում: Կարո՞ղ ես բացատրել պատճառը: Ովքե՞ր են եղել, ո՞ւմ ես համարում քո գրական ուսուցիչները:

- Դպրոցական տարիներին ես մեր թաղային գրադարանի բոլոր գրքերն անխտիր, ուզում եմ ասել առանց ընտրության կարդացել եմ, մինչեւ հայտնաբերել եմ Չեխովին ու Մոպասանին, որոնցից այլեւս երբեք չեմ բաժանվել: Ավելի անկեղծանամ ՙ Չեխովի հանճարեղ թատերագիր լինելը ես համեմատաբար ուշՙ հասուն տարիքում ողջ խորությամբ ընկալեցի: Նա ինձ Շեքսպիրից հետո ամենամեծ թատերագիրն է թվումՙ եթե անգլիացի թատերգուի բախումները բացահայտ ենՙ գործողությամբ են արտահայտվում, Չեխովինըՙ ներքին, հոգեբանական են, որ անհամեմատ դժվար է ընթերցողին կամ հանդիսատեսին հասցնելը: Անմիջապես ավելացնեմ, որ ինձ համար իհարկե, բոլորովին այլ մեծություն է Տոլստոյը: Նա այնպիսի հանճար է, որ իր ներգործությամբ մինչեւ անգամ «ահաբեկում» է ընթերցողինՙ նկատի ունեմ գրող ընթերցողին:

- Տարօրինակ չէ՞ թաղային գրադարանի խորհրդային հրատարակության գրքերով մեծանալը, Չեխով, Մոպասան սիրելն ու, օգտագործենք քննադատության բառեզրը, «մոդեռն» գրող դառնալը: Հիշում եմ, երբ դու առաջին անգամ իմ ձեռագիր պատմվածքներին ծանոթացար, ու մենք հանդիպեցինք, հարցրիրՙ «Մոպասան կարդացե՞լ ես»: Ես այն ժամանակ Բրյուսովի անվան օտար լեզուների ինստիտուտում նոր-նոր ֆրանսերեն էի սովորում, Կամյուի «Օտարը» բարձիս տակ էի քնում, ու քանի որ Մոպասանն ինձ համար դարն ապրած դասական էր, հիմա ամաչում էլ եմ ասելը, թե ինչպիսի վերամբարձությամբ «ո՜չ» ասացի: Դու քեզ հատուկ զսպվածությամբ ու համբերատարությամբ ինձ լսեցիր, ապա խորհուրդ տվեցիրՙ «Կգնաս տուն, «Ճարպագունդը» կընթերցես, հետո կքնես»: Գնացի, կարդացի, չքնեցի:

- Երբ ես գրականություն մտա, քննադատության «մոդեռն» բառեզրը բացասական իմաստ ուներ, գոնե իմ գրքերի մասին հրատարակված գրախոսականներում դատապարտելու համար էին գործածում: Մինչդեռ ինքս ինձ, ընդհուպ «Կլոդ Ռոբերտ Իզերլին», «մոդեռն» գրողՙ այս բառի թե՛ դրական, թե՛ բացասական իմաստով չեմ համարել: Ուղղակի ես ուրիշ էի, ուրիշ էի իմ ճակատագրով, հետեւաբարՙ մտածողությամբ, ճաշակով: 1948-ին, երբ մենք Հայաստան ներգաղթեցինք, արդեն տասը տարեկան էի, Եգիպտոսի մեր հարմարավետ կենցաղից, ազատ իրականությունից ձերբազատվել չէի կարողանում, նոր միջավայրին ոչ մի կերպ չէի մերվում, մանավանդ որ զգում էիՙ իմ հասակակիցներն ինձ օտար ու խորթ տարր են համարում: Պատահել է, մորս խնդրել եմ, որ իմ անդրավարտիքի վրա մի-երկու կարկատան կարի, որպեսզի թաղի մյուս տղաներից շատ չտարբերվեմ: Տարօրինակն այն էր, որ մեր ծնողները փոխանակ մեզ նոր իրականությանը վարժեցնելու, իրենք էին ընդվզում ու չնայած զանգվածային աքսորներին, գիշերները հավաքվում, գաղտնի «Ամերիկայի ձայնն» էին լսում: Իմ ծնողների սերնդին հայրենասիրությունը Հայաստան բերեց, բայց այն նրանց համար «դժվար» հայրենիք եղավ:

- Ընտանեկան նման հավաքները ես էլ եմ հիշում: Հայրս, որ Բուլղարիայում դիմադրական շարժման տարիներին պարտիզաններին օգնել, Գեստապոյի հետապնդումներից դիպվածով էր ճողոպրել, Խորհրդային Հայաստանում ճամպրուկը պատրաստ էր պահում, ամեն ակնթարթ Սիբիր աքսորվելուն էր սպասում: Ու եթե մեր տանՙ քո վկայակոչած գիշերային զրույցները երկարում էին, սաստում էրՙ «Քիչ մը կամաց խոսեցեք, հոս պատերն ալ ականջ ունին»: Հարեւանների գնալուց հետո ես երկար տնտղում, շոշափում էի մեր տան պատերը, ականջ չէի գտնում: Ուստի եւ զարմանում եմ, թե ինչո՞ւ, ինչպե՞ս այդ տարիներիՙ մղձավանջը կոչենք, քո, քեզնից ավագ հայրենադարձ գրողների համար գրականության նյութ չդարձավ:

- Երեւի սարսափը, սարսափի հետեւանքները չհաղթահարվեցինՙ դրա համար: Իմ շատ մտերիմ գրչընկերներ նույնիսկ հետստալինյան ձնհալից հետո չկարողացան խորհրդային իրականությանը մերվել, արտագաղթեցինՙ հանգամանք, որ ինձ չէր կարող չվշտացնել: Այն պատճառով, որ ես, ի տարբերություն իմ ծնողների սերնդի, Հայաստանն իմ միակ հայրենիքն եմ համարում, Հայաստանից հեռու ինձ որպես անհատ, առավել եւս գրող չեմ պատկերացնում: Չնայած, այսպես կոչված ձնհալից հետո էլ եմ շատ հալածվել: Իմ «Ոտքի՛, դատարանն է գալիս» թատերախաղը հանրապետության կուսակցական ղեկավարները առանց դիտելու արգելեցին: Ես խորապես վիրավորված էի ոչ այնքան իմ ստեղծագործության ճակատագրի, որքան այն անանձնական վրիժառուի համար, որը ցեղասպանության մոլագարությունը չհաղթահարած մեր ժողովրդին ազգային արժանապատվություն հաղորդեց, ում անգամ գերմանական դատարանն արդարացրեց:

- Դառնանք գրականությանը: Ինչպե՞ս պատահեց, որ «արեւմտյան գրականության դեսանտը», «մոդեռնիստը», վերջապեսՙ «Կլոդ Ռոբերտ Իզերլի» վեպի հեղինակը կտրուկ անցում կատարեց ազգային թեմաներին ու նույնիսկ պատմական վեպ գրեց:

- Ես «Արշակ 2-րդը» արդիական վեպ եմ համարում, գաղափարը հղացել եմ Գերմանիայում: Նյուրնբերգում մեզ ցույց տվեցին ուշ միջնադարում անձեռնմխելի համարվող «ազատ տարածքներ», որտեղ ապաստանելու արտոնություն էին ստանում մեծ ու փոքր հանցագործները: Անմիջապես անդրադարձա, որ նույնը պատահել է հայ իրականությունում, դեռեւս վաղ միջնադարումՙ Արշակ 2-րդի թագավորության օրոք: Եթե «Արշակ 2-րդը» արդիական հնչեղությամբ վեպ չլիներ, ժամանակակից ռուս ու չեխ ընթերցողին չէր հետաքրքրի, հրատարակելու, առավել եւս վերահրատարակելու պահանջ չէր զգացվի:

- Նկատի ունեմ ոչ միայն «Արշակ 2-րդը», այլ նաեւ ու հատկապեսՙ «Վերջին արեւագալը» վեպն ու «Ոտքի՛, դատարանն է գալիս» թատերախաղը, որը ամեն անգամ դիտելիս ցուցանորի խռովքն ու հիացումն եմ ապրում: Չե՞ս կարծում, որ յուրաքանչյուր հայ գրող պարտք, պարտականություն ունի 1915 թվականիՙ մեր ժողովրդի պատմական ամենամեծ ողբերգության հանդեպ, ու դու, եթե անգամ քո առջեւ նման նպատակ չես էլ դրել, ներքին մղումով հատուցել ես այդ պարտքը, կատարել պարտականությունը:

- Հայ գրողներս այդ առումով, անշուշտ, մեր ժողովրդի հանդեպ չհատուցված պարտք ունենք: Գոնե իմ կարծիքով մինչեւ այժմ Մեծ Եղեռնի ողբերգությունն արտացոլող լավագույն վեպերը այլազգիներն են գրել: Նկատի ունեմ հատկապես Ֆրանց Վերֆելի դասականՙ «Մուսա լեռան 40 օրը», համեմատաբար վերջերս լույս տեսած Էդգար Հիլզենրաթի «Վերջին մտքի հեքիաթը»: Մենք չենք կարողանում 1915 թիվը գրականությանՙ վեպի թեմա դարձնել, որովհետեւ մեր վերքը չափազանց խորն է, մոտ մի դար անց էլ չի սպիանում: Ոճրագործությունը, ողբերգությունն է աննախադեպ: Չեխովը իրավացի էՙ գրել կարելի է միայն այն ժամանակ, երբ ուղեղդ լիովին սառն է: Մինչդեռ ես սառնասրտորեն չեմ կարողանում պատկերացնել, թե ինչպե՞ս կարելի է մի ամբողջ ժողովուրդ բնաջնջելու գաղափարը հղանալՙ հղանալ ու իրագործել փորձել:

- Լիովին համամիտ եմ, բայց վերապահություն ունեմ: Դու հավատո՞ւմ ես, որ հայ գրականությունն իր «Պատերազմ ու խաղաղությունը» կամ ֆրանսիական «վեպ-գետերի» նման համապարփակ վիպաշարեր կունենա: Գոնե մինչեւ հիմա չի ունեցել: Սա ես ոչ այնքան մեր գրականության թերությունը, որքան ազգային ճակատագրի առանձնահատկության հետեւանքն եմ համարում:

- Իհարկե, անհնար է համեմատել մեր արձակն ու չափածոն: Նարեկացին ինձ համար տիեզերական բանաստեղծ է, Չարենցն ու Վարուժանը միջազգային չափանիշի հանճարներ են, որոնց մեծությանը, ցավոք, մենք այդպես էլ չենք կարողանում համաշխարհային ընթերցողին հասու դարձնել: Ընդունելով հանդերձ, որ վիպական արձակը տվյալ ժողովրդի պետականության հետ ուղղակի առնչություն ունի, ինձ չի թվում, որ հայերեն լեզվով լավ վեպ չի գրվել: Նույնիսկ մեր պետականության վերականգնման վերջինՙ ոչ այնքան գրական համարվող տարիներին առնվազն երկու լավ վեպ է ստեղծվել: Նկատի ունեմ Ռուբեն Հովսեփյանի «Ծիրանի ծառերի տակն» ու Ալեքսանդր Թոփչյանի «Եվ անգամ մահից հետոն»:

- Կուզե՞ս բացատրել, թե անվանի արձակագիր, թատերագիր Պերճ Զեյթունցյանը ինչպես անսպասելի հրապարակագիր դարձավ:

- Հավատա, մինչեւ 1988 թվականը ես հրապարակախոսությամբ չեմ զբաղվել, մամուլում հոդվածներով հանդես չեմ եկել:

1988-ի շարժումն ինձ այլափոխեցՙ ես ամբողջ էությամբ տարվեցի մեր ժողովրդի միասնականությամբ, վճռականությամբ, հավատացի, որ պատմական իրադաձությունների էի մասնակցում: Դրանք, առանց չափազանցության, իմ կյանքի ամենաերջանիկ օրերն էին: Ես շարժման մասնակից ամենաանաղմուկ, բայց հավատարիմ գրողն էի, օպերայի հրապարակում իմ մշտական, մեկուսի տեղի ունեի, ամեն երեկո, առանց բացառության, բոլոր հռետորներին ծայրեծայր լսում էի: Եթե հանրահավաքը շատ ուշ էր վերջանում, ոտքով էի տուն վերադառնում: Որքան մեծ էր իմ ոգեւորությունը, այնքան էլ դառն ու խորը եղավ հաջորդած հիասթափությունը, մանավանդ որ նյութականը իսկույն փոխարինեց հոգեկանին, գրական ընթերցանությունը մոռացվեց, մշակույթն ընդհանրապես անտեսվեց: Իմ հրապարակագրությունը ներքին այդ բախումից է ծնվել, քանի որ ինձ համար օրենքը հասարակության, երկրի բարոյականության հիմքն է:

- Ասում ես, որ անկախության վերականգնումից հետո հայ մարդը հեռացել է գրականությունից ու մշակույթից: Ուզում եմ հարցնելՙ մեծ հաշվով ե՞րբ է մոտ եղել: Սա ոչ միայն հայերին, աշխարհի յուրաքանչյուրՙ նույնիսկ ամենաքաղաքակիրթ ժողովուրդներին է վերաբերում: Հարավամերիկյանՙ կենցաղային կոչենք, անվերջանալի ֆիլմաշարերը հո միայն Հայաստանի համար չե՞ն արտադրվում, բոլոր երկրների հեռուստաէկրաններն էլ ողողում, միլիոնավոր դիտողների գրականությունից, մշակույթից հեռացնում են: Ուրեմն մարդն ի ծնե է հեշտ կյանքի, թեթեւ զվարճանքների ձգտում:

- Համաձայն եմՙ ընթերցելը դժվարին աշխատանք է, ընթերցածն իմաստավորելըՙ տքնանք: Խոսքն, իհարկե, իսկական գրականության մասին է: Հակված եմ կարծելու, որ անհատն ավելի հեշտ է ընկալում ներկայացումն ու շարժանկարը, որովհետեւ առաջին դեպքում նա գործողությունների ուղղակի մասնակիցն է դառնում, երկրորդ դեպքումՙ հետեւողը: Ներկայացումը դո՛ւ ես դիտում, շարժանկարը քեզ ցույց են տալիս: Զգո՞ւմ ես տարբերությունը:

- Դրա համա՞ր է Պերճ Զեյթունցյան արձակագիրն զբաղվում նաեւ թատերագրությամբ:

- Պերճ Զեյթունցյանը արձակագիր է, որն իրՙ թատերագրական հոբին ունի: Անվանումն էլ է նույնը վկայումՙ թատերախաղՙ այսինքն խաղ, որն ինձ զբաղեցնում է գործողությունների լարվածությամբ, ներքին անակնկալներով, խարդավանքներով, հենց թեկուզ կառուցվածքային յուրահատկությամբ: Ընթերցանության առումով էլ թատերգությունն ինձ համար սիրելի գրական ժանր է: Չեխովին, ում մշտական ընթերցողն եմ, արդեն հիշատակեցի:

- Քեզ հավանաբար հայտնի էՙ Ֆրանսուա Սագանը մոտավորապես քո տարիքում չէր ծուլացել, վերընթերցել էր իր բոլոր վեպերն ու «Կարդալով Սագանին» հետաքրքրական գիրք էր գրել, որտեղ անկեղծորեն, ավելինՙ անաչառորեն վերլուծել, բառի դրական ու բացասական իմաստով արժեւորել էր գրական ժառանգությունը: Դու նման ցանկություն երբեւէ չե՞ս ունեցել: Գոնե 70-ամյակիդ նախաշեմին:

- Իմ, դժվար էլ է հավատալը, ավելի քան 50 տարիների գրական գործունեության ընթացքում միշտ համոզված եմ եղել, որ արձակագիրը ներշնչանքին պիտի չսպասի, ամեն օր գրասեղանի առջեւ նստի ու տքնի, սակայն այդպես էլ բեղուն գրող չեմ դարձել: Դրա փոխարենՙ չեմ կարծում, որ այնպիսի գործ եմ գրել, որի համար ամաչեմ: Հրատարակել եմ քսան գիրք, թարգմանվել եմ աշխարհի տասնմեկ լեզուներով: Տասներկու թատերգության հեղինակ եմ, որոնցից միայն մեկըՙ «Ապրելն ու մեռնելը» չի բեմադրվել: Վերջերս Ֆրանսիայում արժանացա «Արարատ» գրական մրցանակին, որը Հայաստանում Ֆրանսիայի դեսպանը պաշտոնապես հանձնեց, ԱՄՆ-ում, «Ֆաունթեն» թատրոնում իմ երեք թատերախաղերի հիման վրա, անգլերեն, ընթերցողական բեմադրություն ներկայացվեց, Կալիֆորնիայի պետական համալսարանի հայագիտության ամբիոնն ինձ Գրիգոր Նարեկացու անվան շքանշան շնորհեց: Ահա եւ իմ ապրած կյանքի համառոտ հանրագումարը:

- Հոգնեցրի չէ՞: Վերջացնենք: Շնորհավոր 70-ամյակդ, Պերճ: Թող Աստված քեզ օրհնի:

- Աստված օրհնի Հայաստանն ու հայ ժողովրդին:

ԶՐՈՒՑԱԿԻՑՙ ԳՐԻԳՈՐ ՋԱՆԻԿՅԱՆ