ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ - ՄՇԱԿՈՒՅԹ

ՍՐԲԱԽՈՍՈՒԹՅՈ՞ՒՆ, ԹԵ՞ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

ՀԵՆՐԻԿ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ, ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ

«Քրիստոնեությունը պատմագիրների կրոնն է»:

Մարկ Բլոկ

Այս վեճը նոր չէ եւ ավարտված էլ չէ, քանի դեռ արդիականությունն սպասելիք ունի անցյալից, քանի դեռ պատմաբանն էլ այդ հայացքին է ենթակա: Սա թերեւս բացատրելի է: Սպասելիքն անցյալից քրիստոնեական աշխարհայացքին է հատուկ. այդպես է ավանդված Արեւմուտքի պատմությունը, նաեւ մերը, եւ դրա ժամանակագրական առանցքն ու ելակետը ծնունդն է Աստծո որդու [1]: Հեգելի հայտնի միտքը, թե պատմության ընթացքի ըմբռնումը կողմնորոշված է առ Քրիստոս, վերաբերում է գուցե ամենից ավելի մեզ: Փրկության խորհուրդը (ոչ միայն հոգեւոր) անցել է սերնդից սերունդ, հասել գիտական պատմությանն ու ամրակայվել տարբեր փոխաձեւումներով, որոնցից ամենաաշխարհիկը դասակարգային պայքարն էր եւ ամենաունիվերսալը, միշտ որպես թե ընդունելինՙ ազգային ազատագրական պայքարը:

Ո՞րն է իսկապես մեր պատմության խորհուրդը, կա՞ այդպիսի խորհուրդ, թե՞ տրված է մի ձեւ ի հրավեր տարբեր մեկնությունների, նայած հանգամանքների ու ժամանակի...

Եվ ահա ժամանակն էՙ անցումային պահ, երբ պատմությունն ու արդիականությունը մերձենում ենՙ ստիպում քննելու մեր ազգային խիղճը, մտածելու, թե երեկ ինչ հարց էինք տալիս եւ այսօր ինչ հարց ենք տալու անցյալին: Այդպես էլ հետ ենք նայում սպասման սովորույթով, փնտրում այն դատարկ տարածությունը, որին ասում ենք Ավարայր: Սա մեր ազգային բնա՞զդն է, թե՞ գաղափարաբանությունը, պատմությա՞մբ ավանդված, թե՞ սրբախոսությամբ Եղիշե վարդապետի:

Հարցի նման ձեւակերպումը թերեւս հաճելի չէ, բայց հարցն առկա է արդեն հարյուր տարուց ավելիՙ սկսած Գարագաշյանի «Քննական պատմությունից» (1895 թ.), Նիկողայոս Ադոնցի հայտնի զեկուցումից (1904 թ.) եւ այսպեսՙ մինչեւ մեր օրերը [2]:

Մեր սեղանին այժմ Համլետ Դավթյանի «Մեզ անծանոթ Վարդանանց պատերազմը» աշխատության երկրորդ, լրացված հրատարակությունն էՙ հարցի մի նոր քննություն, ամենածավալունն ու ընդարձակը, բնույթով ավելի հրապարակախոսական, քան գիտական, որոշակի միտումով ու պաթոսով, եւ այնուամենայնիվՙ գիտականորեն օգտակար: Կարելի է համաձայնել կամ չհամաձայնել հեղինակի որոշ եզրակացությունների հետ, նայած ինչն է մեզ համար կարեւոր, պատմությո՞ւնը, թե՞ սրբախոսությունն ու առասպելը: Գիտենք, որ պատմական իրադարձություններն ու դեմքերը իրենց ժամանակին իսկ եւ ժամանակակիցների գրչի տակ փոխակերպվում են ու գունավորվում ըստ նրանց կրոնա-քաղաքական կողմնորոշման, կուսակցական համակրանքի ու հակակրանքի, նաեւ ըստ շարադրանքի ժանրի, միթոլոգիական պայմանաձեւերի եւ այլն: Այդպես էլ հայտնի է պատմաբաններին, որ Վարդանանց պատերազմը վկայող երկու հեղինակներըՙ Եղիշեն եւ Ղազար Փարպեցին Մամիկոնյանների գաղափարախոսներն են եւ Տղմուտ գետի այս ափից են տեսնում ու քննում սրբազան պատերազմը: Սյունյաց գաղափարախոսը չկա, նրանց կողմից խոսում են գիտնական պատմաբանները, գալով Գարագաշյանից եւ սյունեցի Ադոնցից: Այս կողմում է նաեւ ներկա աշխատության հեղինակը: Նա անչափ ուշադիր է սկզբնաղբյուրների տողի ու տառի հանդեպ եւ մեզ ստիպում է նորից թերթել սկզբնաղբյուրներն առանց նախապաշարումների, մի պահ մոռանալով անգամ հարցի պատմությունը: Սա, կարելի է ասել, յուրահատուկ էկզիստենցիալ մոտեցում է: Հեղինակն այդ վիճակում է եւ մեզ էլ ներքաշում է այդտեղ: Ուզում ենք դատել ոչ թե մեր, այլ իր իսկ առաջադրած խնդիրների տեսակետից եւ չվիճել (դա թերեւս հնացած եղանակ է), այլ ինչ-որ բան գուցե լրացնել հարցի մեզ հետաքրքրող կողմից:

Գրքի առաջին տողից մինչեւ վերջինը տրոփում է անհանգստության մի երակ, գիտականությանը խորթ, այրվում է մի հարցՙ ինչո՞ւ եւ ինչպե՞ս ենք կորցրել մեր պետականությունը վերականգնելու հնարավորությունը եւ ի՞նչ ենք մտածում այսօր: Սա ծանր հարց է: Հեղինակի եզրակացությունը, որ չի թաքցվում սկզբից իսկ, կարող է մեզ չհամոզել, բայց չի կարող մտածել չտալ: Այս է կարեւորը, ուստի հարցը մեզ ստիպում է ուշադրությամբ հետեւել հեղինակի փաստարկումներին ու տրամաբանությանը: Խնդիրն այն է, որ մեզ հուզող պատմական իրադարձությունը միշտ մեզ հուզել է ոչ որպես պատմություն, որ նրա իմաստը ուսումնասիրողների համար էլ վաղուց դուրս է եկել պատմությունից ու պատմականությունից, դարձել է գաղափարախոսություն ու աշխարհայացք, ավելինՙ քաղաքական դավանանք եւ գործում է այսօր էլ որպես քաղաքական դավանանք: Այստեղ է հարցի արդիականությունը, եւ այս է կրքեր շարժում, այս է պատճառը հեղինակի կրքոտության, որ կարող է չլինել գիտական շարադրանքում: Այդ կիրքը կա, բայց չի երեւում, թաքցված է նաեւ այն գիտական զննումներում, որոնց նպատակը Ավարայրի Մեծ նահատակի դատը պաշտպանելն է: Կարծում ենք, որ այստեղ դեր է ունեցել ոչ միայն եկեղեցին, որ սրբի լուսապսակ է դրել հազար ու երեսունվեց զոհերի ճակատին, այլեւ մեր նոր պատմության տրամաբանությունն ու ընթացքըՙ սկսած 19-րդ դարի 60-ական թվականներից, հետագա քաղաքական հանգամանքները, մեր երեկվա կախյալ պետականությունն իր ակամա պաշտոնական գաղափարախոսությամբ, այնուհետեւՙ ճակատագրական պահերն անկախության նախադռանը եւ այլն: Ավարայրը դարձել է մեր պատմության ու քաղաքական գիտակցության առանցքը, եկեղեցին էլՙ նրա գաղափարախոսն ու ջատագովը իր ավանդական դիրքով ու հիշողությամբ եւ ներկա փառավորյալ վիճակով: Եվ ի՞նչ, «մահ իմացեա՞լ...»:

Այս է խնդիրը, կասեր թագը կորցրած թագաժառանգը: Մենք նրա վիճակում ենք ավելի քան մեկ ու կես հազարամյակ եւ չենք կարող մեր հարցը ճիշտ ձեւակերպել, քանի դեռ չենք ազատվել մեր պատմության (նաեւ քաղաքականության) խնդիրները կրոնա-բարոյական հողի վրա քննելուց: Վարդանը հայրենասե՜ր, Վասակը դավաճա՜ն... Սա ոչ պատմագիտական մոտեցում է, ոչ էլ քաղաքական: Սա բարոյախոսություն է եւ հայրենասիրական զգացմունք, որին ոչ միայն դեմ չենք, այլեւ ինքներս կրողն ենք այդ, ինչպես բանաստեղծը կասեր, «ուղեղային մորմոքի եւ սրտի հիվանդության»: Կրողն ենք ու սիրում ենք մեր առասպելներն ու սրբախոսությունները: Ուրեմնՙ սիրելով էլ քննենք մեր սրտի հիվանդությունը:

Քննենք երկրորդական մի պատճառ, որ ակնարկված է բանասիրական գրականության մեջ, բայց չի զբաղեցրել պատմաբաններին, նաեւ այս գրքի հեղինակին: Սա պատճառներից մեկն է 19-րդ դարակեսին ստեղծված առասպելի:

Այսպես, գրական ի՞նչ ժանրի է պատկանում Վարդանանց պատերազմը վկայող առաջին աղբյուրը:

«Եղիշեի այս գործը վաղուց ի վեր սովորություն է եղել կոչել պատմություն,- գրում է Ստեփանոս Մալխասյանցը,- սակայն այս գրվածքը այժմյան հասկացողությամբ չէ կարելի կոչել պատմություն: Եղիշեի գիրքը մի հռետորական երկասիրություն է, ավելին ասենք, մի քերթվածք, բանաստեղծություն պատմական նյութի վրա» [3]: Գարագաշյանն այստեղ տեսնում է «պատմության վիպական ձեւ» [4], Աբեղյանը մի քանի բնութագրում է տալիսՙ «ամենից առաջ պատմություն», այնուհետեւՙ «ճառագրություն», «ճարտասանական պատմություն», «քնարական վիպասանություն» [5]: Այս բոլոր գծերն էլ կան, բայց ո՞րն է միավորող շեշտը, ո՞րն է նպատակը: Դա նահատակության գաղափարն է: Եղիշեն իր շարադրանքն սկսում է որպես պատմություն եւ հանգում սրբախոսության: Իր բոլոր շեշտադրումներում նա սրբերի վարքերի ազդեցության տակ է, եւ նրա վիպասանության կենտրոնում վարքն է Մամիկոնյան Վարդանի: Այս լույսով են իմաստավորվում մյուս վկայաբանություններըՙ «տիկնանց փափակասունք» եւ «չարչարանաց սուրբ քահանայիցն»: Անկախ ժանրային տարբեր հատկանիշներից, Եղիշեի երկը սկզբունքորեն սրբախոսություն է, եւ այդտեղ է նրա ուժը, նրա ազդեցության գաղտնիքը հետագայումՙ 19-րդ դարի քաղաքական ռոմանտիկայի շրջանում եւ մեր պատմության ճակատագրական պահերին:

Փարպեցու երկը, ի տարբերություն Եղիշեի, պատմություն է, դարձյալ ջատագովական ոգով հորինված, բայց ոչ սրբախոսություն: Հերոսն այստեղ էլ սուրբ ու նահատակ է, բայց... այնքան էլ սուրբ չէ: Հավատուրացության հարկադրանքից նեղված ու սարսափած փախչում է, անցնում «ի կողմանս իշխանութեանն Յունաց» [6]: Եղիշեն այստեղ լուռ է: Վարդանի քայլը սրբին վայել չէ: Մալխասյանցն ուշադրություն է հրավիրում այս հանգամանքի վրա եւ անգամ դասալքություն է տեսնում Վարդանի արարքում [7]: Ըստ Փարպեցու, Վարդանի քայլը ճշմարիտ քրիստոնյայի քայլ է, քանզի Ավետարանն ասում է. «Յորժամ հալածեսցեն զձեզ ի քաղաքէս յայսմանէՙ փախիջիք ի միւսն»: Ասել էՙ հավատը վեր է եւ «վասն անուան Քրիստոսիՙ ընտրեմ գնալ յօտարութիւն» [8]: Տրամաբանությունը պարզ է: Բայց ահա Վասակ Սյունին թուղթ է ուղարկում Վարդանին, Ավետարանի հետ միասին եւ կոչ անում հետդարձի: Այս քայլի գնահատականը ոչ պատմիչն է տալիս, ոչ էլ Վարդանի դատը պաշտպանողները: Եղիշեի սրբախոսությունը կարծես խնդիր է դրել սովետահայ պատմաբանների առջեւՙ ամեն գնով դավաճանի վիճակում պահել Վասակին: Մեզ մնում է սրբախոսությունը մտածողության եղանակ չդարձնել, հրաժարվել «հայրենասեր» եւ «դավաճան» հակադրությունից եւ այլ լեզու ընտրելՙ ասել ֆանատիկոս եւ դիվանագետ: Նիկողայոս Ադոնցը ճշտել է հարցադրումը հարյուր տարի առաջ, սկզբնաղբյուրները նույնն են, նոր վկայություններ չկան, եւ այնուամենայնիվ ժամանակն ստիպում է անդրադառնալ այս խնդրին: Խոսելու պահանջ չէր լինի, եթե Վարդանանց պատերազմը չվերածվեր ազգային գաղափարախոսության, արհեստականորեն չզուգահեռվեր Սարդարապատի ճակատամարտի հետ կամ Արցախի ազատագրման: Ոչ մի ընդհանրություն այստեղ չկա: Նահատակության գաղափարախոսությամբ ոչ երկիր են պաշտպանում, ոչ էլ հող են ազատագրում: Պատմությունը պատմություն է, չենք դատում, սուրբը սուրբ է, քաղաքականությունըՙ քաղաքականություն: Հ. Դավթյանի գիրքը, որ շարունակությունն ու զարգացումն է Վարդանանց պատերազմի հանդեպ անցյալում մշակված քննական վերաբերմունքի, մեզ այս եզրակացությանն է բերում, անկախ իր վիճելի կողմերից:

Հեղինակի գլխավոր փաստարկը, որից ելնում են նրա եզրակացություններն ու վճիռները, Եղիշեի վկայությունն է Հազկերտի երկրորդ հրովարտակի մասին, որով հետ էր վերցվում քրիստոնեությունից հրաժարվելու պահանջը. «...հրամայէր անդրէն համարձակութեամբ ըստ առաջին կարգին հաստատուն կալ յօրէնս քրիստոնէութեանն: ...Եւ իբրեւ զայս ամենայն արար եւ կարգեաց, յանդիման նոցա թողութեան հրովարտակս առաքէր ընդ ամենայն երկիր իշխանութեան տէրութեան իւրոյ վասն քրիստոնէից» [9]: Սա Եղիշեն է ասում, Վարդանանց պատերազմի ջատագովն ու գաղափարախոսը եւ Վասակին ու նրա կուսակցությունը նզովողը: Փարպեցին այս մասին ակնարկում է անուղղակիորենՙ Վասակի խոսքերով, որպես խաբեություն: Պատմաբանները որոշել են երկրորդին հավատալ, առաջինի մասին լռել: Ինչո՞ւ: Ինչո՞ւ ենք խուսափում քննական վերաբերմունքից: Վասակ Սյունին, որ ջանում էր կանխել պատերազմը, այս պատմության ամբողջ ընթացքում ներկայանում է որպես կատարյալ պետական այր, տիրելու ընդունակ, դիվանագետ: Ինչ որակում էլ նրան տանՙ «ուխտանենգ», «չարախորհուրդ», «ուրացող», «անօրեն», «նենգավոր» եւ այլն, նա մնում է ամենաողբերգական դեմքերից մեկը հայոց պատմության մեջ: Ծայրահեղ մերժողական վերաբերմունքը նրա հանդեպ լուրջ չի, ինչպես նաեւ վիճելի է հակառակ ծայրահեղությունը:

Այսպես. հեղինակն այն մտքին է, որ Վարդանանց պատերազմով կանխվել է բարձրացումը Սյունյաց տանՙ որպես թագավորական ազգային դինաստիայի: Ուշադրության արժանի եւ հրապուրիչ տեսակետ է սա եւ իհարկե վիճելի: Վասակ Սյունին, մարզպանությունը թագավորություն դարձնելով (եթե...), վերականգնելու էր ազգային գա՞հը... մի բան, որ չէր արել ոչ մեկն իրենից առաջ: Ո՞վ իմանա... Մենք սիրում ենք խոսել անցյալ կատարյալով եւ կեղեքում պատմությունը օգնության աղերսներով: Մեր պատմության մեջ ազգայինը Վռամշապուհի կուլտուրական քայլն էր եւ Մաշտոցի գործը, որի ավանդապահը եղավ եկեղեցին, որ գրավոր նյութ ավանդեց հաջորդ սերունդներին, եւ նրա սխրանքն էր, պարծանքը, այսօր փառավորվելու բուն իրավունքը: Ավարայր սարքեցՙ կոլեկտիվ նահատակություն, խեղդեց ազգային քաղաքական ուժը, պահպանեց իր հոգեւոր իշխանությունը, մեզ թողեց քարեր խաչազարդ եւ կտակեց մի մատենադարան:

Համաձայնելով այս գրքում զարգացվող հիմնական դրույթինՙ դժվարանում ենք ընդունել հեղինակի պաթոսը, որ նույնպես հակառակ է պատմական մոտեցման: Մեղադրական տոնը եկեղեցու հանդեպ արդարացված չէ: Եկեղեցին վաղ միջնադարումՙ քրիստոնեական ջատագովության ամենաբուռն շրջանում գործել է ըստ իր տրամաբանության, ոչ այնքան ընդդեմ աշխարհիկ իշխանության, այս դեպքում մարզպան Վասակի, որքան հանուն հավատի: Հոգեւոր եւ աշխարհիկ իշխանությունների հակասությունը եղել է 4-րդ դարումՙ Պապ Արշակունու օրոք եւ հասել Ներսեսի անեծքին: Բայց չմոռանանք 428 թիվը եւ Սահակ կաթողիկոսի դիրքը Վռամշապուհի անարժան որդուՙ Արտաշեսի հանդեպ: Սահակը նախատում էր նրան ներսում եւ պաշտպանում դրսումՙ հանուն ոչ նրա անձի, այլ թագավորական գահի: Սա մեզ խրատ: Վարդանանց պատերազմում իրավիճակը տարբեր է, եւ դժվար է անվերապահորեն կանգնել եկեղեցու կողմը, բայց համարել նրա դիրքը ծրագրված պայքար աշխարհիկ իշխանության դեմ, նույնքան դժվար է: Դա վիճելի է ու սխալ է ինչպես պատմականորեն, այնպես էլ արդիականության տեսակետից:

Վարդանանց պատերազմը ոչ միայն սրբացված է, այլեւ առասպելացված է մեր ազգային գիտակցության մեջ այն աստիճան, որ չի համարվում պարտություն: Ասվում է հոգեւոր պատերազմ, բարոյական հաղթանակ եւ չի պատկերացվում ռազմական պարտությունը, ասենքՙ բանակի հիմնական մասի անկարգ նահանջը, փախուստի ճանապարհին ոմանց զոհվելն ու... սրբացվելը, հոգեւոր դասի զոհ չտալը, վերջապեսՙ դատավարությունը, որ պարտվող կողմի դեմ է, եւ «մեղքի» բարդումը Վասակի վրա: Երկու պատմիչների վկայություններն էլ ճեղքեր են տալիս: Քննական վերաբերմունքի հիմքերը շատ են:

Նախապաշարված ընթերցողը (մենք էլ հեռու չենք այդ վիճակից) կընդվզի, թե արժե՞ր արդյոք քողազերծել հայոց ազգային գիտակցությունը սնող, թեկուզ եւ առասպելի վերածված պատմությունը: Սրբախոսության տեսակետից չարժե, պատմության տեսակետից անհրաժեշտ է: Զարմանալի է, որ Պարսից պատմության մեջ ոչ մի խոսք չկա այս մասին: Առավել զարմանալի է, որ լուռ է մեր պատմահայրըՙ Մովսես Խորենացին: Շատ լավ գիտե Սահակի թոռ, ստրատելատ Վարդանի մասին, 451-ի կռիվը... Ի՞նչ է, չի՞ ապրել մինչ այդ օրը, թե՞ ոչինչ չի լսել այս չլսված նահատակության մասին: Բագրատունիների գաղափարախոսը փակե՞լ է աչք ականջ: Եվ այսպես, անպատասխան հարցեր կան, որոնց պատասխանը Եղիշեի ու Փարպեցու տողերի արանքում է:

Գանք այժմ առասպելացմանը, որի պատմությունը հազար չորս հարյուր տարի է, գումարած հարյուր հիսուն:

Եկեղեցին Վարդանանց տոնը կանոնակարգել է պատերազմի հաջորդ տարվանից եւ պատարագ է մատուցում մինչ օրս: Այդ շրջանից է հիմնվել առաջին մատուռը Զովունի գյուղում, որին հաջորդում են մի շարք, ոչ նշանակալից սրբավայրեր [10]: Ժողովրդական հիշողությունը պահել է Վարդան եւ Կարմիր Վարդան անունները: Ավարայրի նահատակը նույնացվել է Վարդ Մամիկոնյանի թոռանՙ Վարդանի հետ, որի տարած հաղթանակները (571-576 թթ.) վերագրվել են առաջինին, որպես... հետմահու պարգեւ: Ժողովրդական զրույցներում Վարդան անունը հիշվում է առանց Ավարայրի, վերացարկված, պատմական կենկրետությունից դուրս [11], որպես հեռացված աստղի թույլ մի առկայծ, հույսի սիմվոլ: Վիպական ավանդություն չի ստեղծվել: Ժողովրդական հիշողությանը տոն է տվել եկեղեցին տարվա մեջ երկու օրՙ Վարդանանց տոնին եւ Ղեւոնդյանց: Միջնադարյան պատմագրության հետեւորդ եւ ամբողջացնող Միքայել Չամչյանը առավել նշանակություն է տալիս Ղեւոնդյանց նահատակությանը [12]: Պարզվում է, որ Ավարայրի արծիվ անվանումը վերաբերում է ոչ թե անձնազոհ սպարապետին, այլ կռվի կոչարար, կռվում անվնաս մնացած եւ երեք տարի հետո բանտում նահատակված Ղեւոնդ երեցին:

Չամչյանի «Հայոց պատմությունից» տասը տարի հետո Վենետիկի Մխիթարյանների դպրոցական բեմում խաղացվում է մի ողբերգությունՙ առաջին պատմական ողբերգությունը մեզանումՙ «Նահատակութիւն Ղեւոնդեանց» (1795 թ.): Պատահական չէր, որ «իմացեալ մահուան» գաղափարն այստեղ կրում էր եկեղեցու սպասավորը, ոչ թե սրի մարդը, որ նրա խաչի զորությամբ էր զոհվել «ի թէատրոն անդր» [13]: Ավարայրի թեման, ինչպես նկատում ենք, շատ ուշ է մտնում գրականություն, եւ դա սկսվում է եկեղեցադպրոցական բեմից: Վարդանի ստվերն այստեղ հայտնվում է 18-րդ դարավերջին, «Մեծն Վարդան Մամիկոնեան» պիեսում (1799 թ.), որ մեզ չի հասել: 1801 թվի հունվարի 20-ին Մխիթարյանների դպրոցական բեմում մի պիես էլ է խաղացվելՙ «Դատաստան Վասակայ Սիւնեցւոյ», որից մեզ հասել է Վասակի ապաշխարության ողբը.

Ի վշտակիր յայս կապանաց

Թէ արձակիմ լուծմամբ կենաց,

Կապեալ մատնիմ յայնլոյծ կապանս,

Անշէջ բոցոյն անվերջ կիզմանց,

Ո՜հ ցաւոյս, ո՜հ ցաւոյս...

Ողբացողը «հավատուրացն» է կարեկցական վիճակում, եւ ի պատասխան լսվում է երգչախմբի ձայնըՙ «ախտակցաբար արտասուեցուք զուրացողն հաւատոյ» [14]:

Վարդանանց պատերազմի թեման գրականություն է մտել բեմի միջոցովՙ սիրողական ներկայացումներով: 1837 թվին Նոր Նախիջեւանի քաղաքային ուսումնարանում խաղացվել է սիրողական մի պիեսՙ «Քաջն Վարդան»: Այնուհետեւՙ 1862-ին Վարագա վանքի տպարանից դուրս է եկել ուսուցիչ Տիգրան Ամիրջանյանի «Ողբերգութիւն Մեծին Վարդանայ» պիեսը, որ ներկայացվել է Վարդանանց տոնին, վանքի բակում: Հաջորդը Հակոբ Կարենյանի «Վարդանանց պատերազմն է» Թիֆլիսի քաղաքային թատրոնում, 1863-ինՙ Գեւորգ Չմշկյանի գլխավոր դերակատարմամբ: Դրանից մի քանի տարի անցՙ 1867-ին Կ. Պոլսում, Միքայել Նաբանդյանի մահվան տարելիցի առիթով ներկայացվել է Ռոմանոս Սեդեֆճյանի «Վարդան Մամիկոնյան փրկիչ հայրենյաց» պիեսը [15]: Մինչեւ 19-րդ դարավերջը գրվել են շատ պիեսներ, գեղարվեստական առումով ոչ նշանակալից, խաղացվել Վարդանանց տոնին:

Այսպիսով, Վարդանանց պատերազմն առասպելացվել է ոչ թե միջնադարում, այլ 19-րդ դարի 60-ական թվականներից սկսած, հայ ժողովրդի քաղաքական ռոմանտիզմի շրջանում: Սա նաեւ Գամառ Քաթիպայի հայրենասիրական պոեզիայի շրջանն է: Այդ ռոմանտիզմն իր դերն է կատարել Րաֆֆու պատմավեպերի հետ միասին, պոռթկացել է բեմում եւ գաղափարական հող է ստեղծել ազգայնական կուսակցությունների համար, որոնց գաղափարախոսության ու գործունեության մեջ առ այսօր տարանջատված չեն հոգեւորն ու քաղաքականը: Վարդանի ճառն Ավարայրի դաշտումՙ «մահ իմացեալ...» դեռ կենդանի էՙ որպես կարգախոս նահատակության գաղափարախոսության: Եղիշեի սրբախոսությունը հող է գտել եւ վերաիմաստավորվել ազգային ռոմանտիզմի դարաշրջանում: Այս էլ իր պատճառներն ունի: Հայ ժողովուրդը նոր պատմության շեմին ոտք էր դրել միջնադարյան բեռով, հայացքն իր անցյալին, փնտրելով իր հերոսներին, ինչպես բանաստեղծը կասեր «պատմության քառուղիներում», հարմարեցնելով նրանց ժամանակներին: Իսկ ժամանակները փոխվել են վաղուց, կյանքը տեղի է ունենում այլ հարթությունում, որ Ավարայր չէ:

30 հուլիս - 10 օգոստոս, 2007 թ.

Ծանոթագրություններ

1. Հմմտ.К.Ясперс,Смыслиназначениеистории,М. 1991,с. 32.

2. Տես Ա. Գարագաշյան, Քննական պատմություն հայոց, հ. Դ, Թիֆլիս, 1895, Ն. Ադոնց, Երկեր, հ. Ա, Երեւան, 2006, էջ 180-188:

Հարցի պատմությունը ներկայացված է Պ. Հովհաննիսյանի «Մարզպան Վասակ Սյունեցու գործունեության վերագնահատման Նիկողայոս Ադոնցի տեսությունը» հոդվածում (ժող. «Ավարայրի խորհուրդը», Երեւան, 2003, էջ 65-72)

3. Ստ. Մալխասյանց, Մատենագրական դիտողություններ, Երեւան, 1961, էջ 130:

4. Ա. Գարագաշյան, նշվ. աշխ., հ. Դ, էջ 163:

5. Մ. Աբեղյան, Երկեր, հ. Գ, Երեւան, 1968, էջ 335:

6. Ղազար Փարպեցի, Պատմութիւն Հայոց, Թիֆլիս, 1908, էջ 120:

7. Տես Ստ. Մալխասյանց, նշվ. աշխ., էջ 143-145:

8. Ղազար Փարպեցի, էջ 103, 121:

9. Եղիշե, Վարդանի եւ հայոց պատերազմի մասին, Երեւան, 1989, էջ 170:

10. Տես Մ. Հասրաթյանի հոդվածը («Ավարայրի խորհուրդը», էջ 146-149):

11. Տես Գ. Վարդումյանի հոդվածը (ժող. «Ավարայրի խորհուրդը», էջ 240-244):

12. Մ. Չամչեանց, Պատմութիւն հայոց, Վենետիկ, 1785, էջ 472-473:

13. Հ. Հովհաննիսյան, Միջնադարյան բեմ, Երեւան, 2004, էջ 259:

14. Վ. Թերզիբաշյան, Հայ դրամատուրգիայի պատմություն, հ. 1, Երեւան, 1959, էջ 146:

15. Տես Բ. Հարությունյան, 19-20-րդ դարերի հայ թատրոնի տարեգրություն, հ. 1. Երեւան, 1980, էջ 14, 45, 70, 76:

Նկար 1. Ջուլիանո Ձասսո. «Արշավիր Կամսարականը եւ Մուշեղ Դիմաքսյանը Ավարայրի ճակատամարտում», 19-րդ դ., Մխիթարյան միաբանության հավաքածու, Վենետիկ