Գյումրինՙ ուշադրության գոտում
ՄԵԼԱՆՅԱ ԲԱԴԱԼՅԱՆ
Իր հազար ու մի եկեղեցիներով հռչակված Անիի հարեւանությամբ, հայկական բնօրրանի ամբողջականությունը զատող սահմանի ձախակողմյան ափի բնակավայր Գյումրին հազար ու մի արհեստների ու արվեստների քաղաք է հնուց ի վերՙ հարուստ ավանդույթներով, բանասացներով, գուսաններով, փայտագործ, քարտաշ, երկաթագործ վարպետներով, ոսկերիչներով, նկարիչներով ու բանաստեղծներով, հումորիստներով: Այսպես է պատկերացնում Գյումրին ամեն հայՙ քաղաք անգամ չմտածը: Այդպիսին է գյումրեցինՙ իր քաղաքը սիրող, մեծարող ու հետն էլՙ մեծամտացող: Արհեստների ու արվեստների մուսան հաճախ է այս քաղաք այցելում: Գյումրեցի քարագործ վարպետը քարին ոգի է տալիս, մատների ջերմությունը փոխանցում անշունչ մետաղին. արհեստն ու արվեստն այստեղ ձուլված ենՙ արհեստագործ-վարպետի նրբագեղության հասցրած առարկան արվեստ դարձրած: Այդպես է բոլոր այն բնակավայրերում, ուր գեղեցիկի հանդեպ նախաստեղծ սեր կա, ու այդ սերը կյանքը վերածում է ստեղծագործության ու կերտում միջավայր, որն էլ կրթում, հղկում է մարդուն, համենայն դեպս գեղեցիկի հանդեպ վերաբերմունք մշակում: Դա այն զգացողությունն է, երբ առաջին անգամ մտնում ես քաղաք ու շոշափում տարբերությունը մյուսներից, կարդում քաղաքի ինքնահատուկ դիմանկարը: Սա ենթադրում է ոչ միայն ձեւավորված ավանդույթների, պատմության, ճարտարապետական միջավայրի, քաղաքային մշակույթի գոյություն, այլեւ ընդհանուր քաղաքային ոգու ներկայություն: Այդպիսին էր Գյումրին քսան տարի առաջ, մինչեւ սոսկալի աղետը, մինչեւ 88-ի դեկտեմբերի 7-ի անասելի ողբերգությունը, որ ապրեց հպարտ գյումրեցին, ապրեց ամեն հայ, ամեն մարդ:
Իմ այսօրվա զրուցակիցը ծագումով գյումրեցի է, մշակույթի մեկնաբան, գեղագետ Լեւոն Լաճիկյանը, որ 1992-94-ի դժվարին տարիներին աշխատել է «Ազգ»-ում, եղել մշակութային էջի պատասխանատուն եւ իր հայացքով այդ շրջանի մշակութային կյանքի վավերագրություն ստեղծել: Դրանք նա հետագայում ամբողջացրեց «Անլույս օրերի ոգեղեն ղողանջներ» գրքում, իսկ ավելի ուշ տարբեր երկրների ուղեւորությունների տպավորությունները իր գծանկարներով հրապարակեց «Խաչվող ճանապարհներ» գրքով: Վերջին շրջանում Լեւոնի հայացքը կրկին դարձել է հայրենի քաղաքին ու որոնում է հին Գյումրու գեղեցկություններն ու մթնոլորտը, պատմա-մշակութային միջավայրըՙ «Իմ Գյումրի» գծանկարչական շարքով:
Վիրավոր Գյումրին
Անպայման տարելից, քսաներորդը, թե որեւէ մեկ այլը չէ, որ պիտի հիշեցնի մեզ Գյումրու վերքը: Գյումրին աղետի գոտուց զարգացման գոտի վերածելու հռչակած ծրագրի ձեւակերպման մեջ Լեւոնը շատ կարեւոր ճշգրտում է անումՙ Գյումրին նախեւառաջ դարձնել ուշադրության գոտի եւ «համապատասխան վերաբերմունքից այն վստահաբար կդառնա հայկական Մեքքա: Երեւանյան, նույնիսկ 120 կիլոմետրանոց հեռավորությունից- տարբեր մոլորակների մեջ են ապրում քաղաքամայր Երեւանը եւ աղետահար Գյումրին: Երկրաշարժից 20 տարի անց մոտ 4.000 ընտանիք դեռեւս դոմիկներում է ապրում: Մի ամբողջ սերունդ քսան տարի ծնվեց, մեծացավ ու ապրեց այնտեղ, կյանքին ու աշխարհին դոմիկի պատուհանից նայեց: Խեղճացած է Գյումրին այսօր, մարդաթափ եղած: Ասել, թե գույները պահպանվել են, սխալ կլինի: Մեր պատմությունը երկու շրջանի է բաժանվումՙ մինչեւ երկրաշարժը եւ երկրաշարժից հետո: Երկրաշարժը կարծես շրջանցեց հին Գյումրին. ոչ թե ստորգետնյա ցնցումներն էին թույլՙ ո՛չ: Ճարտարապետական գեղեցկությունների հետ գյումրեցի արհեստավորը իր հոգու ազնվությունն էր խառնել շաղախին: Իրենքՙ գյումրեցիք ասում ենՙ հինը մնաց, նորը գնաց» , ասում է զրուցակիցս: Գնացողը խորհրդային աղետալի շինարարությունն էր, որն իր փլատակների տակ տարավ տասնյակ հազարավոր մարդկային կյանքներ, թաղվեցին միլիոնավոր իղձեր, երազներ...
Կումայրի-Գյումրի-Ալեքսանդրապոլ
Գյումրինՙ հնագույն այս պատմավայրը հին եւ միջին դարերում կոչվել է Կումայրի, այդ մասին առաջին վկայությունը Ղեւոնդ պատմիչն է տալիս (8-րդ դար): Գյումրին ժողովրդախոսակցական լեզվիՙ ժամանակի ընթացքում հնչյունափոխված ձեւն է, Լեւոնի կարծիքով ավելի կենցաղայնացված է, հասարակացված եւ առաջարկում է պատմությունը չսրբագրել եւ քաղաքը կոչել նախնական անունովՙ Կումայրի: Ի դեպ, քաղաքային թերթը կոչվում է «Կումայրի», «Կումայրի» է կոչվում նաեւ պատմա-ճարտարապետական արգելոցը:
Կումայրի բնակավայրի տեղանքում հնագետներ Աշխարհբեկ Քալանթարի, Հ. Մարտիրոսյանի կողմից տարբեր շրջաններում կատարված պեղումներից հայտնաբերել են վաղ երկաթի դարի ձուլման արհեստանոց, կացնի ձուլման կաղապար, բրոնզի, քարի իրերի տեսականիՙ մ. թ. ա. 3-րդ հազարամյակից մինչեւ միջնադար թվագրվող:
Քաղաքի կարգավիճակ Կումայրին ստացավ ռուսական տիրապետության շրջանում, երբ 1837-ին Նիկոլայ ցարը այցելեց Գյումրի եւ բնակավայրի դիրքը հավանելուց հետո այն վերածեց բերդ-ամրոցի, սկսվեց Սեւ բերդի կառուցումը, իսկ քաղաքը իր կնոջՙ Ալեքսանդրիայի անունով կոչեց:
- Գյումրիի լավագույն շրջանը Ալեքսանդրապոլի շրջանն է եղել, հարյուրից ավելի արհեստներ ու արվեստներ են ծաղկել: Այդ շրջանում Արեւմտյան Հայաստանիցՙ Կարսից, Էրզրումից, Կարինից ընտանիքներ են տեղափոխվել Գյումրիՙ իրենց հետ բերելով տեղական շատ ավանդույթներՙ արհեստագործական, շինարարական, ճարտարապետական: Քաղաքային կյանքում արհեստավորական համքարություններ էին ձեւավորվել, որոնք կատարել են տեղական ինքնակառավարման մարմնի դեր: Դրանց գլուխը վարպետաց վարպետն էր, որ պատասխանատու է եղել ոլորտի ապրանքի որակի, հումքի բաշխման, նույնիսկ սոցիալական խնդիրներ են լուծվել: Համքարությունների մեջ ոչ միայն արհեստավորներ էին մտնում, այլեւ իրենց ընտանիքները: Գյումրին թե՛ քաղաքային տնտեսության, թե՛ մշակութային առումով կազմակերպված քաղաք է եղել:
Գյումրեցին շատ ուրույն ձեւով է ընկալել օտար մշակույթը: Առաջին հայացքից քաղաքը գրավում է ճարտարապետական ամենատարբեր ոճերովՙ այստեղ կան ե՛ւ ռուսական քաղաքաշինության ավանդույթներ ե՛ւ եվրոպական կլասիցիզմ, ե՛ւ նեոկլասիցիզմ, ե՛ւ XX դարասկզբի մոդեռնիզմ ե՛ւ խորհրդային շրջանի կոնստրուկտիվիզմ: Ազնվական է համարվել սրբատաշ, սեւ քարըՙ կարմիրի համադրությամբ: Գյումրեցի արհեստավորները այդ օտար հոսանքներն այնպիսի վարպետությամբ են յուրացրել, տեղայնացրել, որ ստեղծել են ազգային բնիկ ճարտարապետական միջավայր:
Գյումրեցիք հաճախ են ասում, թե Գյումրին աշխարհի կենտրոնն է, իմ կարծիքով, իրենք նկատի ունեն քաղաքի ու նրա մարդկանց բաց լինելը, օտար մշակույթին հաղորդ, ընկալելի լինելը: Գյումրեցին համահարթեցում չի սիրում, ամեն դետալի մեջ ինքնատիպություն է դնում, շենքի պատուհան կլինի, ճաղաշար, դրվագազարդված դարպաս, թե մի այլ տարր, իրարից պիտի տարբերվեն: Շինությունները կառուցվել են ըստ գեղեցիկի օրենքների: Ամեն մի շենքի վրա թե՛ ճարտարապետների, թե՛ արհեստավոր շինարարի, երկաթագործի, փայտագործի, թե՛ նկարչի համալիր աշխատանք կա: Ու հետաքրքրականը, որ գյումրեցին այսպես է կառուցել ոչ միայն թանգարանները, գիմնազիայի շենքը, կամ նկարչական դպրոցը, այլեւՙ սովորական բնակելի տները:
Սա բնական վիճակ է, գեղեցիկի բնածին զգացողություն, քաղաքի մշակույթի կարեւոր բաղադրամաս: Այդ միջավայրում ապրողը ոչ այնքան սովորում, որքան կրում է դա ու ինքն էլ դառնում դրա տարածողը: Ես էլ եմ քո ծնունդը Գյումրի ու իմ փոքրիկ պարտքը վերադարձնում եմ քեզ, իմ տառը գրում քո պատմության էջերին...
«Իմ Գյումրի» նկարաշարը
- Կարծում էիՙ գիտեի իմ քաղաքը, բայց նորից ու նորից քայլերով սալահատակված փողոցներով, որ շատ նման են Կարինին ու Էրզրումին, շնչահեղձ էի լինում այդ գեղեցկությունից: Հասկացա, որ ապրելով այստեղՙ մենք չենք ճանաչում մեր միջավայրը: Իմ քաղաքի գեղեցկությունը զգացի նաեւ, երբ Հակոբ Հակոբյանի «Փողոց Լենինականում» նկարը տեսա:
Լեւոն Լաճիկյանի գծանկարների այս շարքը հին Գյումրու ճարտարապետության վերարտադրություններ են, նուրբ ու ճշգրիտ գծագրումներով, որտեղ նա փորձել է պահպանել կառույցի յուրաքանչյուր մանրուք, դետալՙ կամարներ, ժանեկազարդ դրվագավոր դռներՙ փայտե երեսակներով, նախշազարդ քիվեր, դրանցից շատերը ներկայացված են վերականգնած, իրենց նախնական կատարյալ տեսքով, դրանք այդպիսին տեսնելու հեղինակի ցանկությամբ:
Այս նոր հայացքը հին Գյումրուն, նոր խոհեր ու վերաբերմունք են առաջացնում, պարտքի նոր զգացողություն ծնում, որ, իհարկե, սիրո արտահայտություն է: Հեղինակը շարքը շարունակելու էՙ քաղաքային ավելի ամբողջական միջավայր ստեղծելու մտադրությամբ: Դրանք բակերի, փողոցների, էլեկտրասյուների, քաղաքի բնակեցված վայրերի վերարտադրություններ են լինելուՙ ավելի զգայուն քաղաքի ներքին կյանքին, այնտեղ ապրող մարդու իրական վիճակներին: Գյումրու մասին պատմելիսՙ Լեւոնը հաճախ իր այցելած արեւմտյան քաղաքներն էր հիշումՙ Վենետիկը, Բուդապեշտը, Փարիզը, Պրահան.
- Սա անվերջ վերադարձ է: Տարիներ անց, ավելի հասուն տարիքում, երբ աշխարհի շատ խաչմերուկներում ես լինում, վերադառնում ես քո քաղաք ու տեսնում, որ նա չի զիջում օտարներին: Շարունակելու եմ այս շարքըՙ ստեղծելով քաղաքի միջավայրը, զգալ ու զգացնել տալ, որ Գյումրին հպարտանալու քաղաք է: Մենք ունենք այս հարստությունը, որը պահպանության, ուշադրության կարիք է զգում»:
Նկար 1. Հովհ. Շիրազի հուշատուն-թանգարան։ Հիմնադրվել է 1983-ին: 1988-ի երկրաշարժից անօթեւան մի քանի ընտանիքներ պատսպարած թանգարանը վերաբացվել է 2003-ին:
Նկար 2. Մերկուրովի անվան նկարչական դպրոց: Հիմնադրվել է 1921-ինՙ որպես գեղարվեստի ստուդիա. 1936-ին վերածվել է նկարչական դպրոցի, 1947-ին անվանակոչվել Սերգեյ Մերկուրովի անունով:
Նկար 3. Ասլամազյան քույրերի պատկերասրահ: Կառուցվել է 1880-ին: