ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ - ՄՇԱԿՈՒՅԹ

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸՙ ԴԺՈԽՔԻ ՀԱՆԴԵՊ

ԵՐՎԱՆԴ ՏԵՐ-ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ

Այս մասին ես մտածել եմ վաղուց եւ մտածել եմ երկար: Ինձ թվում է,- եւ ես հիմա համոզված եմ դրանում,- որ հայ գրականությունը, մանավանդ 20-րդ դարի սկզբի արեւմտահայ գրականությունը կանխազգում էր Մեծ Աղետը, եւ որ Աղետին ի պատասխան, Աղետին դիմագրավելու համար է, որ մի կարճ ժամանակումՙ հազիվ մեկ-մեկուկես տասնամյակում ստեղծվում է մեծ ու հարուստ գրականություն: 19-րդ դարի արեւմտահայ գրականությունը կայուն կյանքի, կայուն վիճակի գրականություն է, հանգիստ ու դանդաղ գրականություն: Թվում էՙ հենց կայունությունն է, որ արտացոլվել է գրականության հայելիում: Այդպիսին է, օրինակ, Հակոբ Պարոնյանի գրականությունը. պոլսահայ կյանքը Պարոնյանի երկերում առօրյա կենցաղով հագեցած իրականություն է, որ թվում է նույնիսկ անփոփոխելի: Եվ այսպես է մինչեւ 1896 թվականը: Այն, ինչ հաջորդում է դրան, նոր ժամանակ է եւ տագնապալի գրականություն: Եղիա Տեմիրճիպաշյանն է, նոր ժամանակների ուսուցիչը, «աշխարհաբարի Նարեկացին»: Եվ նրա հետՙ Ինտրան, Տիրան Չրաքյանը, գրականության հանճարը: Եղիայի եւ Ինտրայի գրվածքներում արդեն անանվանելի տագնապ կա եւ անվանելի երկյուղ, ահ, սարսափ... Որտեղի՞ց են գալիս դրանք եւ ո՞ւր են կորչում... Եղիանՙ գրիչով թուրք ոստիկանի վրա խոյացող հայ մտավորականը, «Ներաշխարհի» անձը եւ «Նոճաստանի» բանաստեղծըՙ իրենց հոգեկան ուժով, գեղեցկությամբ, դրամայով, մենակությամբ եւ հուսահատությամբ դատապարտվածության ահազանգն են հնչեցնում, որի ձայնը այլոց կհասնի շուրջ մեկ տասնամյակ անց:

Բայց իրենք մենակ չեն, շուրջը բոլորը շտապում են ապրել: Արեւմտահայ գրականությունը շտապում է նկարագրել, պատմել, արձանագրել ամեն բան: Արեւմտահայ պատմվածքն ու նորավեպը կարծեք թե իրենց առջեւ դրված կարեւորագույն խնդիր են լուծումՙ արեւմտահայ կյանքն ու իրականությունը, որքան հնարավոր է, արագ վերածել գրականության, թույլ չտալ, որ որեւէ մանրամասն, դիպված, մանրուք դուրս մնա գրողական հայացքից, չլինի, որ մարդիկ անտեսվենՙ գյուղացիներ, արհեստավորներ, ձկնորսներ, մտավորական մարդիկ... եւ այլն, եւ այլն, բոլորը լինեն, ամենքը: Բացակա չլինի: Եվ արեւմտահայ վեպը նույնպես. ինչ պետք կա անուններ տալու կամ թվարկելու:

1900-1914 թվականները գրականության, մշակույթի, մամուլի աննախադեպ վերելքի տարիներ են արեւմտահայ գրականության եւ մանավանդ պոլսահայ գրականության մեջ: Նայեք, ովքեր էին քով քովի ապրում եւ ստեղծագործումՙ Եղիա Տեմիրճիպաշյան, Գրիգոր Զոհրապ, Արփիար Արփիարյան, Երվանդ Օտյան, Միսաք Մեծարենց, Ատոմ Յարճանյան-Սիամանթո, Դանիել Վարուժան, Տիրան Չրաքյան-Ինտրա, Լեւոն Շանթ, Զապել Եսայան, Ռուբեն Սեւակ, Սուրեն Պարթեւան, Գեղամ Բարսեղյան... Եվ դեռ քանի-քանիսը. անունների հերթագայությունն էական չէ. յուրաքանչյուր ընթերցող ու գրագետ իրավունք ունի ցանկը յուրովի կարդալու... Հիրավի, գրականության եւ մշակույթի աննախադեպ ծաղկում, այսինքնՙ արեւմտահայ լեզուն դառնում է ազգային ինքնագիտակցության ոչ միայն բարձրագույն արտահայտությունՙ գրականության տեսքով, այլեւ այդ ինքնագիտակցության բարձրագույն դրսեւորումՙ գրականության մակարդակով: Սա ապրելու գերագույն ճիգն է կործանումից առաջ, Աղետի պայթյունից առաջ ակամա արտաբերված վերջին զորավոր ճիչը: Գրականությունն ամեն բան զգում է եւ զգում է սրտով, նրբորեն, ձայնաչափի պես: Մեր գրականության այս վերթեւումը ամենից առաջ արձանագրել-նկատել է Վահան Տերյանը.

Մի օր ինչ վառ ծաղկեց մոգված

Մեր նաիրյան սիրտը բեկված,

Հրով որքա՜ն խորհրդավոր...

Ահա՛: «Մի օր ինչ վառ ծաղկեց մոգված...»: Եվ հետո արդենՙ խորշակը, կործանումը, Աղետը:

Արեւելահայ գրականության ամենազգայուն սիրտըՙ Վահան Տերյանը, ժամանակ առաջ է զգացել Աղետը: 1913 թվականին բանաստեղծը ծանր կանխազգացումով գրել է.

Մի՞թե վերջին պոետն եմ ես,

Վերջին երգիչն իմ երկրի.

Մա՞հն է արդյոք, թե նի՞նջը քեզ

Պատել, պայծա՛ռ Նաիրի:

Զարմանալի, նույնիսկ անպատկերացնելի ու անհասկանալի մի պայծառատեսությամբ Տերյանը գրի է վերածել Մեծ Աղետի իր տեսիլները, որոնք ապշեցնում են հայության ապրած դժոխքի առարկայական հավաստիությամբ եւ ճշմարտացիությամբ: Արեւելահայ գրականությունը Աղետին հակադրում է Վահան Տերյանի հայրենասիրական հոյակապ խոսքըՙ «Երկիր Նաիրի» շարքը (առաջին տպագրությունը, ոչ ամբողջությամբ, 1915 թ. հունվար): Երբեք ավելի վսեմ, ավելի ազնվական չի եղել հայոց լեզուն, որքան Վահան Տերյանի Նաիրական բանաստեղծություններում:

Բայց որեւէ բանաստեղծություն, գիր, գեղարվեստական խոսք, որքան էլ որ հանդիպադրվի Աղետին, ի վերջո անկարող է կասեցնել դա: Աղետը դառնում է անխուսափելի եւ փլվում-փշրվում է երկրի ու հայ ժողովրդի վրա: Անասելի է ողբերգությունը եւ անչափելիՙ կորստի մեծությունըՙ մի երկիր-հայրենիք եւ մի ողջ ժողովուրդ:

Առաջին մեծ խոսքը Հովհաննես Թումանյանի «Հայրենիքիս հետ» ժողովածուն է (1916): Հայրենիքիս հետ... Բայց սա մորը փարված անօգնական երեխայի զգացողությունն էՙ ամուր փարվել հայրենիքին չկորցնելու եւ չկորսվելու համար: Չափազանցություն չի լինի, եթե ասեմ, որ «Հայրենիքիս հետ» գրքի բանաստեղծությունները թեմայով, տրամադրությամբ ու բովանդակությամբ, կանխում են հետագա ժամանակներում Աղետի թեմայի բանաստեղծական արծարծումները: Գրքի բանաստեղծությունները պատկերում են Աղետից հետո մեր ժողովրդի շփոթահար ու սոսկահար վիճակը: Թումանյանը Աղետի տարին փակում է «Հոգեհանգիստ» բանաստեղծությամբՙ մեր բանաստեղծական անզույգ պատարագով: Ազգային մեծ բանաստեղծը «հայոց վիշտը» խորությամբ ապրած անձնավորություն էր եւ իր բազում եւ բազմապիսի գրություններով տասնյակ տարիներ գամված է եղել հայոց ճակատագրի խաչին: Երեւի թե ոչ ոք այնպիսի խորությամբ չգիտեր հայ կյանքն ու հայ ժողովրդի վիճակը, ինչպես Թումանյանը, նա, ով իր ապրած ամեն մի օրով եւ իր ամեն մի խոհով մշտապես կապված էր երկրին ու ժողովրդին: Եվ երբ բոլոր բառերը, բոլոր խոսքերը վերջանում են, հասնում է աշխարհը, երկիրը եւ մարդ արարածին «բարձրից» տեսնելու պահը: Եվ բանաստեղծը պատարագ է մատուցում կորսված երկրի ու սրի քաշված ժողովրդի համար.

- Հանգե՜ք, իմ որբեր... իզո՜ւր են հուզմունք, իզո՜ւր եւ անշահ...

Մարդակեր գազանՙ մարդըՙ դեռ երկար էսպես կը մնա...

Սրբազան պատարագը կատարվում է Տիրոջ ամենատես հայացքի ներքո, եւ պատարագին մասնակից է ողջ բնությունըՙ երկինք ու երկիր, հայոց աշխարհի բարձր լեռներն ու գագաթները...

Բայց նույնիսկ ինքըՙ Թումանյանը, հայկական աշխարհում ստեղծված դժոխքի հանդեպ չի կարողանում մնալ սոսկ պատարագող քրիստոնյայի հոգեվիճակում: Հայոց դժոխքի տեսիլներից մեկը, որ ինչպես ժամանակակիցներն են վկայում, իրական հիմք ունի, բանաստեղծը չափաբերել է 1916 թվականին: Պատմությունը այն է, որ մի հայ կնոջ ստիպել են սեփական զավակի արյունով խմել սուլթանի կենացը:

Ժամանակակիցները վկայում են, որ այդ պատմությունը լսելուց հետո բանաստեղծը իր տեղը չէր գտնում, մի շաբաթ ուղղակի հիվանդ էր: Եվ հետո գրում է «Դժոխքի հանդեպ» բանաստեղծությունը: Ըստ երեւույթին, Թումանյանը նույնպես այն կարծիքին է հանգում, որ պետք է խոսել, պետք է բարձրաձայն պատմել դժոխքի մասին, ցույց տալ, պատկերել հայությանը բաժին ընկած դժոխային ճակատագիրը, նախ ցավից ազատվելու եւ ապաՙ հատուցման սպասումի համար:

Հո՜ւշ. հասավ օրըՙ վերջի՜ն, ահավո՜ր:

Սըրով ու հըրով բացվում են էսօր

Հայոց դըժոխքի դռներն ամրափակ.

Սարսափի պիտի աշխարհքը համակ,

Եվ մարդն ամաչի գիլից ու շանից,

Որ մարդ է ծնվելՙ մարդու նըմանից:

Ո՜ւհ, ինչքան մութն է գարշահոտ ու պաղ

Ինչքան ոսկորնե՜ր, կըմախքնե՜ր անթաղ...<...>

Վահան Տերյանը 1916-17 թվականներին երեք բանաստեղծությամբ ամբողջացնում է «Երկիր Նաիրի» շարքը, գրելով հայ հայրենասիրական պոեզիայի ամենավսեմական էջը: Բայց նա էլ անհուն Աղետի դիմաց մնում է անօգնական երեխայի պես.

Մենք բոլորըս, բոլորըս

Մանուկներ ենք որբ.

Մանուկներ ենք մենք կորած -

Հավիտյան անմայր.

Մենք բոլորըս մոլորված

Անտառում խավար...

Մենք նետված ենք բոլորըս

Երկիրն այս հեռու,

Կանչում ենք միշտ - ձայն չըկա,

Աղոթում ենք - ո՞ւմ.

Ո՞վ կըփրկե, ո՞վ կըգա,

Որ տանի մեզ տուն...

  «Ես որբ մըն եմ» , - հեծում էր անզոր ու անօգնական Սիամանթոն:

1918-ին «Ժամանակ»-ը տպագրում է Երվանդ Օտյանի հայտնի խոսքըՙ «Ողջույն ձեզ»-ը: Դա ձայն չէր, այլ խաչյալի ողբ, մի ողջ ժողովրդի երեմիական: Բառերը չեն բավարարում ողբերգությունը ասելու համար:

Եվ հետո լռություն է: Արեւմտահայ գրականությունը ավարտվել էր երկրի հետ: Արեւելահայ գրականությունը շփոթահար է ու սոսկահար. Հովհաննես Հովհաննիսյանըՙ ասպարեզից հեռու, Թումանյանըՙ հայոց անհուն վշտի եւ սեփական մեծ վշտի տակ կորացած, Իսահակյանըՙ վտարանդի, օտար երկնքի տակ իրենց մահկանացուն են կնքում Ալեքսանդր Ծատուրյանը եւ Վահան Տերյանը, Հայաստանումՙ Գառնիկ Քալաշյանը...

Ասպարեզում նոր սերնդի բանաստեղծներն ենՙ Չարենցը, Ազատ Վշտունին, Գեւորգ Աբովը, Գուրգեն Մահարին եւ մյուսները: Նրանք էլ զբաղված են գրական քաղաքականություն մշակելով, «Երեքի դեկլարացիայով», հայկական ֆուտուրիզմով...

Այս տարիներին մեր ժողովրդի մեծ ողբերգությունը արեւելահայ գրականության հայացքից դուրս է: Թերեւս ավելի ճիշտ կլիներ ասելՙ արեւելահայ գրականությունը դեռեւս չի գիտակցում այն հսկա Աղետը, որ իջել է երկրին ու ժողովրդին:

Հայ ժողովրդի ապրած մեծ ողբերգությունը առաջինը գրականության նյութ եւ թեմա դարձնողներից մեկը Կոստան Զարյանն է: 1915-ին նա գրում է «Երեք երգեր ասելու համար վիշտը երկրի եւ վիշտը երկնքի» երեք մասից բաղկացած ծավալուն ստեղծագործությունը, որից միայն հատվածներ են տպագրվում մամուլում եւ որը ամբողջությամբ հայերեն տպագրվում է միայն 1931 թվականին:

1922-ին Պոլսում լույս է տեսնում Կոստան Զարյանի «Օրերի պսակը» բանաստեղծությունների ժողովածուն: Այս գրքի առանձին բանաստեղծությունները եւ մանավանդ «Ասացվածներ» շարքը ամբողջովին ներթափանցված են մոտիկ անցյալի ողբերգությամբ: Ազգային Մեծ Աղետը Կոստան Զարյանը յուրովի է պատկերել 1926-27 թթ. գրված «Անցորդը եւ իր ճամբան» վեպում: Նրան զբաղեցնողը, նրա համար առանձնապես կարեւորը ոչ միայն այն է, ինչ արդեն եղել է, այլեւ այն, ինչ պիտի լինի. ի՞նչ է լինելու հայ ժողովրդի ապագան, ինչպե՞ս են ապրելու բոլշեւիկյան իշխանության ներքո գտնվող մի կտոր Հայաստանը եւ դեռեւս նոր-նոր միայն ուրվագծվող Սփյուռքը: Կոստան Զարյանը, որ իր ստեղծագործական առաջին իսկ քայլերից սկսած ապրել է ժողովրդի բախտով ու ճակատագրով, 1919 թվականին «Դեպի Արարատ» սքանչելի էսսեում տվել է պատասխանը այն մեծ հարցի, որը մինչեւ այսօր էլ արդիական է. «Հայ Ոգին եւ Հայաստանը ներկա են այնտեղ, ուր ներկա է հայ հավաքական գիտակցության փրկարար հրամայականը»:

Արեւելահայ գրականությունը չի խոսում այս մասին, լռում է: Չի խոսում տարբեր պատճառներով: Դրանցից մեկը բոլշեւիկյան գիտակցության ու գաղափարախոսության քարացած առկայությունն է նույնիսկ նրանց հոգիներում, ովքեր Եղեռնից հրաշքով փրկվել ու հասել են Երեւան: Վաղարշակ Նորենցը, օրինակ, «Տատրագոմի հարսը» պոեմի մասին 1931 թվականին գրված իբր թե գրախոսության մեջ զարմանում է, ոչ ավել, ոչ պակաս, այն բանի համար, թե ինչու Կոստան Զարյանը չի սիրում թուրքերին:

Մյուս պատճառը երեւի թե վախն էր, սովետական չեկա-գեպեուի ահն ու սարսափը: Չարենցը չի ավարտում «Ապստամբություն» պոեմը հավանաբար այն պարզ պատճառով, որ շատ բան չէր կարող ասել եւ կարեւորը «Խմբապետ Շավարշը» հատվածն էր, այն, ինչ իր կարեւոր ասելիքն էր, որն ինքը ասում է հանճարեղ ձեւով:

1932 թվականից, այսինքնՙ ստեղծագործական միությունների ստեղծումից հետո սովետական իրականության մեջ ամեն ինչ պարզ է դառնում: Եթե դեռ կային ինչ-որ պատրանքներ, ապա շատ շուտով դրանք ցնդում են: Կյանքը դրվում է օդահան զանգի տակ: Մեծ եւ զգայուն հոգիները չէին կարող անտարբեր մնալ:

Եղիշե Չարենցը, Ակսել Բակունցը, Վահան Թոթովենցը, Գուրգեն Մահարին, թվում է, կտրուկ շրջադարձ են կատարումՙ դառնալով դեպի պատմությունը, դեպի մոտիկ անցյալը:

«Էպիքական լուսաբաց»-ից հետո գրված «Դեպի լյառը Մասիս», «Մահվան տեսիլ», «Նորք» պոեմները եւ մի շարք այլ գործեր վկայում են մեծ բանաստեղծի վերաբերմունքը իր բառերով ասած «անսահման Եղեռնի հանդեպ», նրա ապրած խոր դրաման: Ատոմ Յարճանյան-Սիամանթոյի եւ Դանիել Վարուժանի պատկեր-կերպարները այդ պոեմում, թվում է, հայոց մեծ ողբերգության անկրկնելի հուշարձաններն են: Բայց Չարենցը չի բավարարվում այլաբանությամբ եւ այլասացությամբ, այնպիսի մի հսկա մետաֆորով, որպիսին «Մահվան տեսիլ» իրոք Դանտեին արժանի պոեմն է: «Նորք»-ում բանաստեղծը շեշտը դնում է անհրաժեշտ բառերի վրաՙ ասելով այն, ինչ չէր կարելի ասել, ինչի մասին բանավոր խոսել անգամ չէր կարելի, որովհետեւ ազգային պատմության մասին խոսելն ու գրելը համարվում էր ուղղակի հակասովետական-հակապետական գործունեություն եւ դիրքորոշում: Այնուամենայնիվ, Չարենցը սովետական գրականությանը պարզում է մեր ազգային լինելության եւ գոյության խորհրդանիշերից մեկըՙ Նորքը, եւ Եղեռնի մասին խոսում է բացեիբաց.

Ժ.

Բայց ահա բարձրացավ մի օր

Այն հողմը - ուրագանն արյունոտ

Սամումի նման ահավոր

Տարածվեց աշխարհի հունով,-

Ոտնատակ արավ աշխարհում

Բյուրավոր քաղաքներ ու շեներ,

Ավերեց երկիրը մեր ողջ

Եվ անապատ շինեց...

ԺԱ.

Մանգաղի նման մահաբեր

Նա հնձեց օրերում այն սեւ

Բարձրաբերձ այգեստանը մեր,

Մեր երկրի պարտեզը լուսե.-

Շարժելով մահու գերանդին

Նա հնձեց բերքի նման սուրբ

Նաիրյան գուսաններ անթիվ,

Եվ ամբողջ մի անմահ ժողովուրդ...

Կորցրած հայրենիքի ցավը մարմրող կրակի նման տեւում է բանաստեղծի ներաշխարհի խորքերում, երբեմն վերածվելով նրբին բանաստեղծության, որ տերյանյան ազնվական խոսքի դրոշմն է կրում.

Այն ափերում, ուր դու,- օ, տարիներ առաջ,-

Թափառելովՙ սիրո երգեր էիր գրում

Եվ գուրգուրում, իբրեւ սերունդների երազ

Ա՛յն, ինչ թաղված մնաց քո գրքերում,-

Այն ափերում հիմա մի բարբարոս հովիվ,

Երազելով քեզ պես կնոջ գգվանք ու սեր -

Ունկնդրում է միայն շշուկներին հովի,

Եվ, երգերի տեղ քո, երգում անբառ մի շեր...

Այո, «այն ափերում»ՙ բանաստեղծի երկրում պետք է իր երգերը հնչեին, բայց այսօր միայն քամու, հովի շշուկներն են եւ բարբարոս հովվի («թուրք» չի էլ ասում) անբառ շերըՙ արեւելյան-մահմեդական ծորուն մեղեդին... Ու նաեւՙ այն, ինչ սերունդների երազն էր, եւ այդ երազն էլ թաղված մնաց միայն բանաստեղծի գրքերում... Ուղղակի այրող նրբասացություն... Արդեն 1933 թվականից ի վեր մեր ժողովրդի ապրած ողբերգությունն առանձնակի տեղ ունի բանաստեղծի խոհերում ու տողերում: Ազգային գիտակցության բազում խորհրդանիշերը սփռված են բանաստեղծի ձեռագրերում: Եվ իհարկե, Կոմիտասն ու Կոմիտասի կերպարը:

1936 թվականի մայիսին Կոմիտասի աճյունը հասնում է Երեւան եւ մայիսի 28-ին հողին է հանձնվում իր անունը կրող զբոսայգում: Չարենցը, ինչպես ժամանակակիցներն են վկայում, շատ խորն է ապրել Կոմիտասի ճակատագիրը եւ մեծ հուզմունքով է վերաբերվել նրա աճյունը Երեւան տեղափոխելուն: Կոմիտասը Չարենցի համար եղել է ամենայն հայկականի եւ ազգայինի մարմնավորումը, նաեւ ազգային կյանքի ու պատմության: 1936 թվականի մայիսից նոյեմբերը Կոմիտասի տարի է Չարենցի համար: Այս ընթացքում նա գրում է «Կոմիտասի հիշատակին» ծավալուն պոեմըՙ մի քանի տարբերակով եւ Կոմիտասին նվիրված մի քանի բանաստեղծություն: Պոեմի մեծաթիվ խորագրերից Չարենցը ի վերջո ընտրում է «Requiem aeternam» ենթախորագիրը: Լատինական հոգեհանգստի աղոթքի առաջին տողի առաջին բառերն ենՙ «Requiem aeternam dona eis, Domine...» - «Հավերժական հանգիստ տուր նրանց, Տե՛ր...»: «Հավերժական հանգիստ» բառերով 1933-ին նա ավարտել էր «Դեպի լյառը Մասիս» պոեմը: Հիմա Չարենցը պատարագ է գրում Կոմիտասի եւ հայոց «անսահման Եղեռնի» բոլոր նահատակների համար: «Կոմիտասի հիշատակին» պոեմը մեծ տվայտանքների եւ հոգեկան մեծ տառապանքների արդյունք է: Բանն այն է, որ Չարենցը այս պոեմում վերանայում է իր վերաբերմունքը մեր պատմության մոտիկ անցյալի հանդեպ, եւ հիմա բոլորովին այլ կերպ է նայում պատմական հայտնի իրադարձություններին, քան «Գիրք ճանապարհի»-ում: Սա շատ էական եւ կարեւոր իրողություն է: Այլեւս զուտ ազգային գոյության ըմբռնումի դիրքերի վրա հաստատ կանգնած Չարենցի համար ամեն ինչ իմաստավորվում է ազգային պատմության եւ մշակույթի դիրքերից: Կոմիտասը, որ մարմնավորում է ազգային մեծ ողբերգությունը, միաժամանակ մարմնավորում է հայ ոգին ու հայ մշակույթը, հայ ստեղծագործական հանճարը, որ չնայած մեծ ողբերգությանը, պարզվում է գալիք ժամանակներին: Փաստորեն, Մեծ Աղետը դառնում է ազգային գիտակցությունը կազմավորող եւ կազմակերպող գործոն, հանում է ազգային կոսմոգոնիան որոշակի նեղ ժամանակահատվածից, Հայաստանում իշխող քաղաքական ռեժիմի եւ գաղափարախոսության սահմաններից եւ տանում է դեպի գալիք ժամանակները: Սա ազգային ողբերգության ընկալման եւ պատկերման շատ յուրօրինակ հայեցակետ է, որ մշակել է Եղիշե Չարենցը: Չարենցը այն կարծիքին է,- դա հստակ երեւում է իր ստեղծագործություններից,- որ մենք կորցրել ենք առարկայականը, բայց պարտ ենք պահելու ոգին եւ շունչըՙ վերադարձի համար: Կոմիտասի վերադարձը դառնում է շատ խորհրդանշականՙ իբրեւ հառնում, իբրեւ հարություն, իբրեւ կյանքՙ գալիք դարերում.

Իսկ այն, որ շունչ էր իր մեջ, ոգի ու հանճար -

Ապրում է - հար կենդանի - այստեղից հեռու:

Խաղաղությո՜ւն աճյունինՙ անցյալին անցած,-

Փա՜ռք խնդագին - կենդանի երգին - դարերում:

Կոմիտասի աճյունը Հայաստան փոխադրելու իրադարձությունը ալեկոծում է նաեւ արտերկրի հայկական կյանքը, տակնուվրա է անում հազիվ խաղաղված մարդկանց ներաշխարհը: Եղեռնի պատճառած կսկիծը նորոգվում է անասելի ուժով, եւ թվում էՙ Կոմիտաս վարդապետը նորից է խելագարվում: Հայության ուշադրությունը ուղղված է Կոմիտասի աճյունը Հայաստան փոխադրող նավին: Կորֆու (Կերկիրա) կղզում գտնվող Կոստան Զարյանը նույնպես մտովին ճանապարհ է գցում սիրելի Վարդապետին, մայիսի 20-ին գրելով «Կոմիտաս վարդապետին» անզույգ բանաստեղծությունը: Կոմիտասին գրված բանաստեղծություններ գրվել են Զարյանի բանաստեղծությունից առաջ էլ եւ մանավանդ հետո էլ: Բայց Կոստան Զարյանի բանաստեղծությունը մնում է եզակի իր ներքին կառուցվածքով, Եղեռնի թեմայի եւ Կոմիտասի կերպարի մեկնաբանությամբ, զարյանական պոեզիայի պատկերավորության անկրկնելիությամբ:

Հանճարեղ այրիՙ Կոմիտասի ողբերգությունը առաջին անգամ համադրվում է ազգային մեծ ողբերգությանը եւ մեկնաբանվում իբրեւ ազգային պատմական ճակատագիրը խորհրդանշող գեղարվեստական կերպար: Բանաստեղծությունը սկսվում է ողջերթի խոսքով, ինչպես ճանապարհում են հարազատ եւ մտերիմ մարդու: Աստիճանաբար ողջերթի խոսքը վերածվում է խորալի, իսկ բանաստեղծության վերջին, ավելի ընդարձակ հատվածում, որտեղ պատկերվում է, թե Կոմիտասին ինչպես կդիմավորի-կընդունի հայրենի երկիրը, այն վերածվում է հզոր բազմաձայնության, վսեմ ֆուգայի, որին մասնակից է ողջ Հայաստանը.

Բարի ճանապարհ, վարդապետ, վերադարձ բարի...

Դիակառքիդ մոտից, գարունն էլ ահա, ծամերը թափած

Սահում է կամաց, մատերը դնում երկնակամարի

Սրինգների բյուրեղ ձայների վրա,

Որպեսզի դեղնած շրթերիդ ծայրի վշտահար գիծը,

Աշխարհը խավար մեռած աչքերիդ,

Օտար քաղաքի արեւով մեկնեն եւ ճառագայթի

Ճակատդ ըմբոստ:

Բարի ճանապարհ, վարդապետ, վերադարձ բարի...

Ա՜հ, գիտեմ, գիտեմ, դառն վայրերից անցնելու պահին

Կոպերիդ տակը մի գիշեր կուլա. կծկված բերանիդ

Ծայրից դողալով մի կաթիլ արյուն վայր կիջնի նորից...

Սեւ ծովի բուքը կը հեկեկա դղորդ եւ Հայաստանի

Մարված դաշտերից, մրրիկի նման, նման մահազանգ զարնող զուլումի,

Մեծ աղաղակներ կը հասնեն նավին եւ քեզ կը կանչեն:

Եվ այդ հույզերը, փոթորիկը այդ անողորմ ալիք,

Հիվանդ ուղեղիդ վերքը կը բանան, եւ դու կը խենթանաս:

...................................................................

Անհամբեր շարքով քեզ կը բոլորեն լեռները մեր վես,

Դաշտերը մարմանդ, դալար սեզերը, ձորերը մեր խոր,

Ոսկե կոկորդով, կլկլուն, ուրախ, աղբյուրները մեր,

Ճառագայթների բամբիռը զարնող գետերը զվարթ

Եվ դա կը լինի համերգ մի հսկա, որի նմանը չի լսված երբեք

Եվ ոչ մի վայրում: ...

Սովետահայ արձակը Աղետի մասին չի խոսում: Ուրիշ են իր հոգսերը: Սարդարապատի ճակատամարտի կամավոր մասնակից Ակսել Բակունցն է, որ չի կարող մոռանալ մեծ ողբերգությունը: Բակունցը այդ մասին քիչ է գրելՙ մեկ-երկու պատմվածք, բայց այն, ինչ գրել է նա, առայսօր մնում է անգերազանցելի: «Ծիրանի փողը» պատմվածքը կենսական հզոր ուժի եւ անընկճելի ոգու պատմություն է, էպոսից պոկված տպավորիչ մի ժայռաբեկոր, որ հայ ժողովրդի գոյության եւ կենսափիլիսոփայության գեղարվեստական փայլուն դրսեւորումն է: Պատմվածքի հերոսըՙ Հազրոն եւ, հասկանալի է, նաեւ հեղինակը, վերադարձի եւ վերջին հույսի մարդիկ են, ինչի համար Բակունցը վճարեց կյանքով:

«Հաղ մը երթամ տեսության մըր քարերին, մըր ձորերին, մըր Մարութա բարձր սարին:

Առնեմ զիմ ծիրանի փող, ժողվիմ մարդերու, նստիմ անուշ խոտերու վրեն, հանց գառներ մարդիկ նստեն զիմ չորս բոլոր, երգեմ էնոնց խաղաղության զիմ երգեր, մարդիկ հալալ զուլալ ախպրտոց պես գրկեն զիրար, չեղնի ոչ տեր, ոչ մշակ, ոչ թուր, ոչ բռնություն: Փչեմ զիմ ծիրանի փող, էլման ծուխ բարձրանա երդիկներեն, խմեմ մեր լուս աղբրներեն, զիմ քրտինք կաթա մըր քարերու վրեն, մըր Մարութա բանձր սարի ամպ թող լիզա զիմ սիվտակ ոսկորներ...»:

1965 թվականից հետո գրողների ու ակնարկագիրների մի հսկա բանակ վեպերի, վիպակների ու պատմվածքների մեջ մանրեց Բակունցի «Ծիրանի փողը» եւ «Լառ-Մարգար» պատմվածքները եւ սպառել չկարողացավ:

Հայոց Մեծ Աղետին էին հասցեագրված Գուրգեն Մահարու «Մանկություն եւ պատանեկություն», Վահան Թոթովենցի «Կյանքը հին հռովմեական ճանապարհի վրա» գործերը: Մահարին Վանն էր փրկում ստուգապես խորտակումից, Թոթովենցըՙ Խարբերդը:

Արտերկրում արդեն գրականություն է ստեղծվում, եւ այդ գրականությունը լուռ է, չի խոսում Աղետի մասին: Լեւոն Զավեն Սյուրմելյանը մեկնում-բանաձեւում է դաՙ «Մեռելներուս իբրեւ խաչ ես այս ծառը տնկեցի»: Վահան Թեքեյանը իր հզոր եւ գեղեցիկ բանաստեղծության եւ հայոց զորավոր լեզվի միջնաբերդում է: Արձակը լուռ է, եւ ահավոր ազդեցիկ է Համաստեղի եւ Հակոբ Մնձուրու լռությունը: Նրանց մեծատաղանդ երկերում ժամանակը հապաղում է, ձգվում-դանդաղում է, թվում էՙ անվերջ ու անսահման, եւ երբեք չի հասնում 1915 թվականին: Բայց սա այլ մի մեծ զրույցի թեմա է:

Սովետական Հայաստան երկրի վրա սավառնում է 1937 թվականը: Ոչ միայն Արեւմտահայաստան բառը, այլեւ արեւմտահայ գրողներն են արգելված, եւ նրանց հետ միասինՙ հայ դասական վիպագիրներըՙ Րաֆֆի, Մուրացան... Անցյալի ու պատմության մասին հանկարծ խոսք չլինի:

Սկսվում է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը, եւ այդ պատերազմում Թուրքիան Գերմանիայի դաշնակիցն է: Արդեն ինչ-որ բան կարելի է ասել: 1943-ին Գեղամ Սարյանը գրում է «Դեպի կառափնարան» բալլադը եւ նվիրում Կոմիտասի հիշատակին: 1945 թվականին տպագրվում է Եղեռնը պատկերող նոր ժամանակների առաջին եւ ցնցող գրքերից մեկըՙ ապագա վաստակաշատ բանասեր, Հրաչյա Աճառյանի սան եւ հրաշալի գիտնական Գառնիկ Ստեփանյանի «Մղձավանջային օրեր» գիրքը:

1950 թվականին լույս է տեսնում մեր ազնիվ ու ազնվական գրողներից մեկիՙ Խաչիկ Դաշտենցի «Խոդեդան» վեպը: 50-ական թվականների վերջերին լույս են տեսնում Միսաք Մեծարենցի, Սիամանթոյի, Դանիել Վարուժանի ժողովածուները, այսինքնՙ Սովետական Հայաստանը դռները բացում է արեւմտահայ գրականության առաջ: Ոչ միայն գրականության, այլեւ թեմայի, նյութի, առարկայի:

1959 թվականին լույս է տեսնում Պարույր Սեւակի «Անլռելի զանգակատուն» պոեմը: Սա հայոց Եղեռնի թեմայի նոր արծարծումն էրՙ ընդելուզված Կոմիտաս վարդապետի կյանքի եւ ճակատագրի պատմությանը: Պարույր Սեւակը ստեղծել էր ասք, խոր զգացականությամբ եւ էպիկական շնչով համակված չափածո սագա: Պոեմը հայ ժողովրդի վերջին հարյուրամյակի հոգեկան կյանքի, իղձերի, վերելքի ու ողբերգության պատմությունն էրՙ գրված աննախադեպ ուժով ու պատկերավորությամբ: Թվում էՙ ամբողջ մի ժողովրդի առաջին անգամ թույլ էր տրվել շատ թանկ ու կարեւոր բանի մասին խոսելու, իր մեծ վիշտը բարձրաձայնելու: Մեր ժողովուրդը սիրեց այդ գործը, պոեմում տեսավ իրեն, իր կյանքը, իր վիշտն ու իր ուրախությունները: Եվ բնական է, որ «Անլռելի զանգակատունը» ծնունդ տվեց նույն թեմային նվիրված բազմաթիվ երկերի, որոնցից ոչ մեկը, ավաղ, չկարողացավ գերազանցել Պարույր Սեւակի գործը:

Բանաստեղծը Եղեռնի թեման մի նոր աստիճանի, բանաստեղծական խոսքի նոր ուժի ու պատկերավորության բարձրացրեց «Եռաձայն պատարագ» եռամաս պոեմում, մի հսկայական հզոր սիմֆոնիա, բազմաձայն աղաղակ, համազգային-համահայկական միաշունչ խոսք:

1956-ից ի վեր, մանավանդ 1965 թվականի ապրիլի 24-ի հայտնի դեպքերից, Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա լեռան քառասուն օրը» վեպի հայերեն հրատարակությունից եւ Ծիծեռնակաբերդում Եղեռնի հուշարձանի բացումից հետո գրվել են բազմաթիվ գրքեր հայկական կոտորածների, Հայոց Մեծ եղեռնի, եղեռնի զոհ մեր մեծ նահատակներիՙ Կոմիտասի, Սիամանթոյի, Դանիել Վարուժանի եւ ուրիշների մասին, գրվել են տասնյակ պատմավեպեր, հուշագրական գրքեր եւ այլն, բայց դրանք հիմնականում շատ բան չեն ավելացնում թեմայի դասական իրագործումներին:

Եղեռնի թեմային նվիրված վերջին մեծարժեք գործը Վահագն Գրիգորյանի «Ժամանակի գետը» վեպն է: Տաղանդավոր գրողը կարողացել է հաղթահարել նկարագրական, պատմողական տարրը եւ ստեղծել ժամանակակից վեպ, որ իր մեջ միավորում է անցյալ, ներկա ու գալիք ժամանակները, միավորում-կապում է միմյանց մի քանի սերունդներ, պատմական իրադարձություններն ու եղելությունները դիտարկում է ոչ միայն հստակ պատմական իրակությունների համակարգում, այլեւ պատմական ու քաղաքական հետագա հնարավոր զարգացումների լույսի ներքո եւ բազում այլ իրողությունների եւ հանգամանքների համադրության մեջ: Միեւնույն ժամանակ գրողը ստեղծում է կուռ ու հստակ սյուժե, եւ նյութը կառուցում է պատմության հենքի վրա, ստեղծում է համոզիչ ու կենսական կերպարներ... Դժվար բան է: Թվում էրՙ Ֆրանց Վերֆելի վեպից հետո այլեւս անկարելի էր գեղարվեստական մեծարժեք արձակ ստեղծել այս թեմայով: Բայց ահա Վահագն Գրիգորյանը ստեղծել է:

Հայոց Մեծ եղեռնը դժբախտաբար շարունակվում է, շարունակվում է, որովհետեւ իրոք «Արդարության Առավոտը դաժանորեն հեռու է», հալածված ու զրկված ազգերի հատուցման ժամըՙ աներեւույթ ու աննշմարելի: Շարունակվում է եւ գրականությունը: Հայոց Մեծ եղեռնի շուրջ ստեղծված մեծածավալ գրականությունը պատմական ճշմարտությունը ցույց տալուց եւ հաստատելուց զատ փաստում է մի շատ կարեւոր իրողություն, այն, որ թուրքը միշտ էլ մնում է թուրք, եւ ոչ մի քաղաքակրթություն ի զորու չէ նրան փոխելու, որովհետեւ բարբարոս, վայրենի, գազանային եւ անասնական կերպն ու էությունը նրա մեջ դրված են ի սկզբանե եւ ի վերուստ, հետեւաբարՙ ընդմիշտ...