ԱԶԳ ՕՐԱԹԵՐԹ - ՄՇԱԿՈՒՅԹ

ԻՆՔՆԱՊԱՇԱՐՈՒՄԻՑ ԴՈՒՐՍ ԳԱԼՈՒ ԵԼՔԸՙ ՄՇԱԿՈՒՅԹ ՀԱՆԴԻՊՈՒՄ ԺԻՐԱՅՐ ՓԱՓԱԶՅԱՆԻ ՀԵՏ

Մեր այս զրույցի նախորդ օրը Ժիրայր Փափազյանը «Ազգի» խմբագրատանը գլխավոր խմբագրի հետ զրույցում շատ ավելի որոշակի էր խնդրահարույց իր քննադատությամբ, ինչ-որ տեղ կրքոտ առաջարկներովՙ թե ինչպես հայ մշակույթը միջազգային ասպարեզում ոչ միայն ներկայացնել, այլեւ պատշաճ ներկայացնել: Հարցադրում, որ մեզ դարձյալ դնում է ճիշտ ընտրության խնդրի առաջ, ինչը պահանջում է այդ մշակույթի իմացություն, մասնագիտական հմտություն, գեղագիտական ճաշակ:

Արվեստի մարդիկ, արտիստներն առավելաբար, տրամադրության ամպլիտուդի մեջ ավելի հաճախ են հայտնվում: Մեր այս զրույցն էլ երեւանյան երեկոյացող շոգ ամառային օրվա տրամադրությամբ ստացվեցՙ փոքր-ինչ հապճեպ, ցայտնոտային, քանի որ նա դեռ մեկ հանդիպում եւս ունենալու էր Նարեկացի արվեստի կենտրոնում:

Ընտանիքը, որտեղ մեծացել ու հասակ է առել Ժիրայրը, արվեստագետի ձեւավորման միանգամայն նպաստաբեր պայմաններ ուներ. դա սփյուռքահայ այն միջավայրն էր, որն ապրում է ազգային-մտավորական կյանքով: Նրա մեծ մայրը Ռամկավար Ազատական Կուսակցության հիմնադիր Միհրան Տամատյանի դուստրն էր, իսկ պապի հորեղբայրըՙ Գասպար Իփեկյանը Լեւոն Շանթի եւ Նիկոլ Աղբալյանի հետ ՀՅԴ Համազգային միության հիմնադիրն էր: Ընտանիքը, կարելի է ասելՙ երաժշտական էր: «Մեծ մայրս առավոտյան արթնանում, Բախ էր նվագում». այսպես էին բացվում առավոտներն այս տանը: Իսկ Իփեկյանները, Իզմիրից տեղափոխվելով Եգիպտոս, հիմնադիրներն էին Միջին Արեւելքի երաժշտական ամենախոշոր խանութների:

Կահիրեի հայկական գաղութը, ինչպես Ժիրայրն է ասում, կոսմոպոլիտ էր, այսինքնՙ բաց օտարների մշակույթին: Իր մանկության հիշողություններում «Կոմեդի ֆրանսեզի» ներկայացումներն անջնջելի են, բեմական բարձր արվեստի առաջին տպավորություններՙ արագության, թեթեւության, ռիթմի: Իհարկե, ուրիշ բաներ էլ է հիշում արտիստը, լինում էին եւ ներկայացումներ, որոնց տպավորությամբ մեծ մայրը ասում էր. «Առաջին շարքում նստածներն ավելի թանկ պիտի վճարենՙ 3 անգամ են լսումՙ երկու անգամ հուշարարից, մեկ անգամ դերասանից»:

Ժիրայր Փափազյանը ծնվել է Կահիրեում, ուսանել տեղի Գալուստյան եւ Կիպրոսի Մելգոնյան վարժարաններում, պատանի հասակից դեռ բեմադրել է մի շարք թատերախաղեր եւ գլխավոր դերակատար եղել:

1971-76 թթ. սովորել է Երեւանի Գեղարվեստաթատերական ինստիտուտում: Առաջին լուրջ փորձը բեմարվեստում Բերնարդ Շոուի « Ճակատագրի մարդը» պիեսի հեռուստաբեմադրությունն էր (որպես դիպլոմային աշխատանք):

«Հայկական է եղել ուսումս, հետեւաբար իմ գիտելիքներըՙ հայ գրականության, թատրոնի կամ երաժշտության, շատ բնական են: Դեռ Մելգոնյանում սովորելիս փորձում էի Լեւոն Շանթի «Հին աստվածները» թարգմանել անգլերենի: Առաջին քայլը «Անուշի» թարգմանությունն էր: Հայաստանում իմացա, որ Կարիկ Պասմաճյանը Պարույր Սեւակ է թարգմանել, ծանոթացանք, ցույց տվեցի «Անուշի» իմ թարգմանությունը: «Ո՞վ պիտի օգտագործի, ասաց, «Անուշը» անգլերե՞ն պիտի երգեն»: Կարո՞ղ էի այդ տարիներին մտածել, որ տասը տարի անց Միչիգանի օպերայում իմ թարգմանությունն են երգելու, իհարկե, վերամշակված տարբերակով»:

- Օտար մշակույթի հետ եք առնչվում, հիմնականում օտար միջավայրում եք, ի՞նչ անհրաժեշտություն է ձեզ մղում հայկական մշակույթը միջազգային ասպարեզներում հնչեցնել: Ինչպե՞ս եք տեսնում սեփական ինքնապաշարումից դուրս գալու ճանապարհները:

- Քանի համոզված եմ, որ կան գործեր մեր գրականության, երաժշտության մեջ, որ իրենց արդար տեղն ունեն միջազգային արվեստի մեջ անպայմանորեն, անուններՙ խնդրեմՙ Կոստան Զարյան, Տիգրան Չուխաջյան, Կոմիտաս, Շահան Շահնուր, Արմեն Տիգրանյանՙ բոլոր գործերը չէ, անշուշտ: Բայց ամեն մեկը մի կատեգորիի մեջ շեդեւր ունի, որ եթե իր տեղը չունի միջազգային ասպարեզի մեջ, ուրեմն մեր թերությունն է: Ի՞նչն է պատճառը, որ չենք կարողանում մեր «ապրանքը» պետք եղած ձեւով ծախել:

) Գուցե փոքր երկիր ենքՙ նոր-նոր կայացող եւ դեռեւս տկարՙ մեծ աշխարհի մեջ:

- Բայց դա հին պրոբլեմ է: Որովհետեւ նախՙ հալածված ժողովուրդ լինելու հանգամանքը կա, գեոպոլիտիկ, էկոնոմիկ վիճակը. ամեն ինչ փոխադարձ կապված է: Եվ հատկապես ջարդը: 1915-ին մեր ազգային կյանքի մեջ շատ բաներ սկսած էին. 1915-ից ամեն ինչ դադարեց, մենք հաճախ մոռանում ենք, որ 1915-ին 1,5 մլն մարդ չմեռավ միայն, մի ամբողջ մշակույթ ոչնչացավ:

Միչիգանի օպերայի տնօրենը մի անգամ ինձ հարց տվեց. «Լավ, Չուխաջյանը եթե այդքան մեծ հեղինակ է, հետաքրքրական է, ինչո՞ւ մեզ ծանոթ չէ: Եթե ամերիկյան համալսարանի ուսանողները (հանդիպում պիտի ունենայի նրանց հետ) քեզ հարց տան, ի՞նչ պիտի ասես: Ինչո՞ւ այսօր զբաղվենք Չուխաջյանով, եթե անունը չենք լսել: Ասացիՙ 1915 թ.: Ինչպե՞ս կբացատրեք այն հանգամանքը, որ Երեւանի թանգարանն այսօր Չուխաջյանի մի ձեռագիր Ռիո դե Ժանեյրոյից է ստանում: Բացատրեքՙ ի՞նչ գործ ունի Չուխաջյանի ձեռագիրը Ռիո դե Ժանեյրոյում:

- Եվ որքա՞ն կարող ենք մեր մեջ այսպես շարունակել 1915-ը եւ կամ մեզ 1915-ից դուրս չպատկերացնել:

- Մենք պիտի, իհարկե, դուրս գանք դրանից, նոր կերպարի մեջ մտնենք որպես ժողովուրդ եւ մշակույթ: Պետք է ճանաչենք մեզ, մեր արժեքները, հավատք ունենանք մեր ունեցածին եւ պիտի հպարտություն ունենանք: Հպարտության հետ կապված խնդիրներ կան: Ճիշտ այնպես, ինչպես ամեն մի ազգ հպարտանում է, որ ասենք օլիմպիական խաղերին ոսկե մեդալ է շահում, որքան էլ մեծ ազգ լինի, ուրախանում է, փոքր կամ մեծ ազգի հետ կապ չունի: Արժանապատվության հարց մըն է: Հավատացեք, մենք կարիքն ունենք այդ հպարտությունը սերմանելու մերոնց մեջ:

ԱՄՆ-ում, Ֆրանսայում, աշխարհի կարեւոր քաղաքներում տարբեր մարզերու մեջ հաջողած հայերու շատ եմ հանդիպած եւ ըսած եմ անոնցՙ դուք այնպիսի դիրքի մեջ եք, որ կարող եք ձեր շրջանակի մեջ դռներ բացելու միջոցը գտնել: Բայց նախՙ գիտելիքը չունեն, թե ինչ կարելի է առաջարկել, ճանաչողություն չկա: Վերջերս տեսանք, թե կինոյի ինչ սյուժե հրամցրին որպես հայկական նյութՙ հարավային Մարսելի մեջ պատահած մի դեպքՙ իբր թե հայ մաֆիոզիների մասնակցությամբ: Ամեն ինչ պատմեցինք, այդ մնաց միայն հա՞ մեր մասին պատմելու: Չգիտեն ինչ արժեք գոյություն ունի, ինչպե՞ս տարածեն:

- Հետաքրքրական են «Անուշ»-ի բեմադրության հանգամանքները, ինչպե՞ս հաջողվեց իրականացնել:

- Անկեղծ լինելու համար պետք է ասելՙ «Անուշը» որպես կլասիկ օպերա բավական թերություններ ունի: Ճիշտ է, որ այնպես մեծ օպերա չէ, որ երաժշտագետները հիանան: Երբ մենք ներկայացրինքՙ որոշ կրիտիկներ նշեցին, ասելով, որ անպայման շատ մեծ օպերա չէ, բայց ուղիղ սրտին է խոսում ժողովրդի: Եվ դա, իսկապես, սիրելի, գեղեցիկ գործ է, կարեւոր չէ, թե երաժշտական հարմոնիկի իմաստով որքան է կատարյալ, կամ ոչ: Գաղտնիքն այն է, որ եթե քնքշանքով, գուրգուրանքով մոտենաս այդ գործին, միզանսցեներ անելու կամ երաժշտություն ղեկավարելու սրտանց, ինչպես մի կրիտիկ ասացՙ ծաղկի նման կարող է գեղեցիկ բացվել ու ծաղկել: Կարելի չէ կոշտ, կոպիտ վարվել եւ անճաշակ կերպով բեմ բարձրացնել: Դժբախտաբար եղել են փորձեր արտասահմանի մեջ «Անուշ»-ի բեմադրություններու եւ... անհաջող: Երբ Հայաստանի տարին եղավ Ֆրանսայում, մի քանի թատրոնների տնօրենների առաջարկեցի «Անուշ» բեմադրել: «Հա, ասացին, «Անուշը» տեսել ենք, թույլ գործ է»: Ի՞նչ են տեսել, չգիտեմ, ո՞վ է բեմադրել, ո՞ր մեկ եկեղեցվո երգչախումբը եկել է, ո՞ր հայրենակցական միության պարախումբը:

- 1980-ականներից Ժիրայր Փափազյանը հաստատվեց ԱՄՆ-ում: Գլխավոր դերերով հանդես է եկել Լոս Անջելեսի տարբեր թատրոններում: 1981-84-ը ղեկավարել է Լա Վերնի հայկական միջազգային քոլեջի «Սարոյան» եւ ՀԲԸՄ Արեւմտյան շրջանի «Արտավազդ» թատերախմբերը, բազմաթիվ պիեսների ոչ միայն բեմադրիչն է եղել, այլեւՙ դրանցից շատերի հայերեն թարգմանիչը: Ավելի ուշ նա թողնում է հայկական միջավայրը եւ աշխատել սկսում ամերիկյան թատրոններում (Թենիսի Ուիլյամսի, Արթուր Միլլերի, Անտոն Չեխովի, Վիլյամ Շեքսպիրի պիեսներում): Կինոէկրանին նրա դեբյուտը Բուզ Քուլիքի «Որսորդը» ֆիլմում էր, որին հետեւեցին այլ դերեր: Սակայն նրա տարերքը թատրոնն էր, կինոյի Հոլիվուդյան աշխարհն իրենը չէր: Մտածում էր Նյու Յորք գնալու մասին, բայց ճակատագիրը նրան տարավ Փարիզ, սկսվեց արտիստի ֆրանսիական շրջանըՙ բազմաթիվ դերեր տեղի պրոֆեսիոնալ թատրոններում (Չեխովՙ «Բալենու այգին», Շեքսպիրՙ «Օրենք օրենքի դեմ», Բ. Շոուՙ «Եռանդ, թույն եւ քարացում», «Կեսար եւ Կլեոպատրա», «Ճակատագրի մարդը» եւ այլն): Այժմ Ժիրայրը ֆրանսիացի նշանավոր բեմադրիչ Իրինա Բրուքի թատերախմբի անդամ է:

Իր նախկին կնոջՙ ամերիկահայ դերասանուհի Նորա Արմանիի հետ Ժիրայր Փափազյանը 1986-ին բեմադրեց «Արարատյան կայան»ՙ հայ դասական եւ ժամանակակից քնարերգության ընտրանիից կազմված յուրահատուկ սցենարով մի պիեսՙ հայ ժողովրդի պատմության նախասկզբիցՙ «Վահագնի ծննդից» («Գողթան երգեր») մինչեւ այս օրերը: Բեմադրութան հաջողությունը սպասվածից ավելին էր. շրջագայություն Լոս Անջելեսից Փարիզ, Լոնդոն, Սիդնեյ, Բեյրութ, Երեւան (1991), սկիզբը Էդինբուրգն էր:

- Փարիզում գտնվելու ժամանակ Լոնդոնի ընկերներիցս մեկը զանգեց, թե միջազգային փառատոնի ենք մեկնում Էդինբուրգՙ մեկ ժամանոց ներկայացման տեղ ունենք, քանի որ դուք արտասանում եք հայ բանաստեղծների գործեր, անգլերենով մեզ համար մի բան պատրաստեք: Նորա Արմանիի հետ մտածեցինք, մտածեցինք, բայց երկու դերասանով պիես հայկական, որ կարելի լիներ թարգմանել, չգտանք եւ որոշեցինք բանաստեղծությունների ընտրանի անել ու պիեսի վերածել - «Արարատյան կայան»: Մի ամերիկացի ընկեր ունեիՙ երիտասարդ բեմադրիչ- դերասան, խնդրեցի օգնել մեզՙ որպես դրսից նայող-օտար հայացք: Բեմադրության ընթացքում անդրադարձանք, թե որ աստիճանի կոմպլեքսներ ունենք: Նպատակը ջարդերին անդրադառնալը չէր անպայման, բայց ուզած-չուզած այդպես էր ստացվում: Ինքը քաջալերեց, որ գնանք մինչեւ ծայրը որոշ պատմություններու: Միտք ծագեց շարքը դասավորելՙ ինչ-որ ունեինք, ինչ-որ կորցրել ենք, ինչ-որ փորձում ենք վերականգնել: Մենք բարձրաձայն կկարդանք. թող բանաստեղծները պատմեն պատմությունը: Այդտեղ էրՙ անդրադարձանք, որ անընդհատ մի ողբ, մի ցավ կա, այնպես որ կարելի չէր շրջանցել դա: Օտար բեմադրիչը, որ ոչ գիտեր հայը ով է, կամ ինչ է նյութը, ըսավՙ կամ պիտի պատմեք, կամ ոչ. մի թաքնվեք, կոկետություն մի ընեք: Եվ դա շատ օգտակար եղավ. սկսեցինք «Վահագնի ծննդից», բայց հետո թռիչքՙ Գեւորգ Էմինինՙ «Ես հայ եմ, ինչպես լյառն այս բիբլիական»-ը եւ այդպես շարունակեցինք: Երկու շաբաթ խաղացինք Էդինբուրգի թատրոնում, ոչ հայկական միջավայրում: Եվ շոտլանդական թերթերից մեկը գրեց. «Հայաստանը մի այնպիսի երկիր է, ուր միշտ տիրապետել են օտարները: 600 տարի կորցրել է իր անկախությունը, բայց չի կորցրել մշակութային անկախությունը եւ իր արվեստով հարստացրել է ուրիշ երկրներՙ աշխարհի չորս ծայրերում: Զուգահեռները Շոտլանդիայի հետ ակնհայտ են»: Երբ կարդացինք, ապշեցինք: Եթե այդ մարդը իր երկիրն է տեսել սրա մեջ, նշանակում է «Արարատյան կայան» ըսածը համամարդկային է: Սա էր կարեւորը: Երբ Լոս Անջելես վերադարձանք, պիեսը առաջարկեցինք ամերիկյան թատրոններին, չասացինք, թե հայկական է նյութը եւ ինչ է. կարեւոր չէր: Լավ ներկայացում է, ահավասիկՙ այսպիսի կրիտիկներ: Եվ որպես թատերախաղ մտավ ամերիկյան թատրոններ, սկսեցինք խաղալ, ոչ որպես էկզոտիկաՙ որպես հայկական մի բան: Ինչպես Իրինա Բրուքը, երբ վերցրեց Ռ. Կալինոսկու «Հրեշը լուսնի վրա» թատերախաղը, ոչ թե նրա համար, որ հայոց պատմության մասին է, այլ որովհետեւ մարդկայնորեն հետաքրքրական է:

Այդպես էր նաեւ Հովհ. Թումանյանի «Մի կաթիլ մեղրի» պարագայում: Մենք արտասանեցինք դա ամերիկյան ամենաճոխ թատրոններից մինչեւ ամենախեղճում, նույնիսկ բացօթյա վայրերում, երբեք չմերժեցինք դպրոցներ այցելել: Եվ ընդունվեց ամերիկյան դպրոցներում, անգամ որպես գրականության դաս public school մտավ, որովհետեւ համամարդկային մի պատմություն է, մարդկային սյուժե:

- Այսինքն հայ գրականության, թատերգության մեջ կան գործեր, որոնք հաջողությամբ կարող են բեմականացվել օտար բեմերում:

- Քիչ հնարավորություն կա, ինչ-որ կա, պետք է վերաքաղ անել եւ որոշ ադապտացիայի ենթարկել, ինչպես մենք «Ատամնաբույժն արեւեյանը»ՙ ֆրանսերենով ներկայացրինք: Պարոնյանի ջահելության մի խենթություն է, որի համար հետո ինքը զղջացել է, տպագիր օրինակները հավաքել է, չի թողել վաճառվի: Հակառակՙ դիալոգի իմաստով փայլուն պիես է, միայն թե կառույցի հարցեր կան, ոճերի տարբերություններ: Սկիզբը զավեշտական է, վերջանում է կենցաղային կոմեդիայի, նույնիսկ բարոյախոսական նոտայով. ֆինալ չկա: Հայկական բաներ կան, հայության վիճակ, թաղական կյանք եւ այլն, բայց ինձ համար արժեքավորը զավեշտական կտորներն են, ակռայի քաշելու տեսարանը, օրինակ. սա էլ ֆինալ է դառնում:

Ֆրանսական թատրոնում միշտ կանոնավորապես ցերեկային ներկայացումներին դպրոցականներ էին բերում, ֆրանսացի երեխաներ: Երբ ներկայացումը վերջացավ, ուզում էին տեսնել ինձ. դուրս եկա, ստորագրություններ էինք տալիս, մեկ էլ մի երեխաՙ «Մսյո, մսյո, դիմելով ինձ ասացՙ իմ մեծ հայրս հայ էր»: Նույն այդ Պարոնյանի զավզակ պիեսով ինքը հպարտ զգաց իրեն: Ամեն մարդ ուրախ էր, լավ բան մը տեսավ, եւ այդ լավ բանը պատկանում է հային: Այդ երեխան մտածեց, որ ինքն էլ ուզում է պատկանել այդ մշակույթին, որովհետեւ լավ էր: Սա է շահը մեր:

Նույնըՙ «Կարինեի» պարագայում: Թեթեւ, պարզ երաժշտություն է, ուրախ սյուժե: Երբ ավարտվեց ներկայացումը, քաղաքապետը բեմ բարձրացավ, շնորհավորեց, շնորհակալություն հայտնեցՙ տեսեք, ասաց ֆրանսացիներին, այս ուրախ, զվարթ ժողովուրդը, որ այսպիսի գեղեցիկ գործ է ստեղծել, եղեռնի ենթարկվեց: Ինքն էր ասողը, մենք չէինք: Դեսպան պարոն Չիթեջյանը մի առիթով հիշեց քաղաքապետի խոսքերը ներկայացման մասին, ասացՙ այդպես պետք է ցույց տալ, ռեկաշետը այդպես պետք է լինի:

Դիրիժորըՙ երիտասարդ ֆրանսացի, սկսավ հետաքրքրվել հայկական երաժշտությամբ, ինձ խնդրեց 2-3 բանաստեղծություն երաժշտության վերածել, ներշնչված մեր եկեղեցական երաժշտությամբ երգչախումբ հիմնեց, անունը դրեց «Կարինե»: Ամեն մի կոնցերտին երկու հայկական երգ էր կտարվում: Գիտե՞ք որըՙ «Ցանկամ տեսնել զիմ Կիլիկիա»: Սրանքՙ այս կողմնակի էֆեկտները, շատ կարեւոր են: Նույնը պատահեց «Արշակ 2-րդ»-ի ամերիկյան բեմադրությունից հետո: Թեեւ այս բեմադրության որոշ դետալների հետ համաձայն չէի, իրավ է, որ իսլամական բաներ էին արել զարմանալիորեն, չգիտեմՙ որտեղից էին բերել այդ միտքը: Ասում էինՙ մենք ուսումնասիրություններ ենք արել պարսկական, նաեւ Բյուզանդիոնի հետ կապված որոշ ազդեցություններ կան: Ես էլ ասացիՙ ավելի լավ էր սխալ ընեիք, պատմական սխալ գործեիք, բայց իզուր տեղը մի ողջ ժողովրդի այսչափ չվրդովեցնեիք: Բայց «Անուշի» 2-րդ ներկայացումը շնորհիվ «Արշակ 2-րդ»-ի եղավ: 20 տարի վերջ Միչիգանի օպերային թատրոնի նույն տնօրենը արթնացավ հանկարծ. «Մենք առաջին ամերիկյան թատրոնն էինք, որ հայկական օպերան բեմադրեցինք, ըսավ, «Անուշը» վերարթնացնենք 1700-ամյակի առթիվ»:

... Տարիներ առաջ մեզ հրավիրեցին Փասադենա, «Արարատյան կայանն» էինք խաղում: Զուգադիպությամբ այնտեղ էր «Լոս Անջելես թայմզի» թղթակիցը: Կրիտիկները հարյուր տեղ վազում են, մի կերպ ես համոզումՙ թե եկեք ներկայանցումը նայեք, մի բան գրեք: «Լոս Անջելես թայմզը» մինչ օրս ճանաչված է որպես հակահայկական, պրոթուրքական թերթ: 1915-ի համար միշտ գրում էՙ « ենթադրյալ գենոցիդ»: Այդ օրվա (ապրիլ 25-ի) համարում մի խոշոր հոդված կար հրեական հոլոքոստի մասին, նույն հոդվածի մի պարագրաֆի մեջ նշված էր, որ երեկՙ ապրիլի 24-ին 10.000 հայեր քալեցին Լոս Անջելեսի փողոցներումՙ Դոքմեջյանի գլխավորությամբ եւ մի քանի եկեղեցականների ներկայությամբ ծաղկեփունջ դրեցին Մոնտեբելլոյի հուշարձանինՙ հայոց կարծեցյալ 1915-ի գենոցիդին ի հիշատակ: Վերջակետ: Նույն համարի մշակույթի էջը ամբողջությամբ «Արարատյան կայանին» էր հատկացված, հոդվածը սկսվում էր. «Նրանք, ովքեր ցարդ չեն լսել հայոց գենոցիդի մասինՙ 1915-ի, առանց կարծեցյալ բառը օգտագործելու, պարտավոր են գնալ, նայել այս ներկայացումը»: Բարեբախտաբար, գեղարվեստական արժեքներու մասին ալ գրած էին, ասելու, որ միակ պատճառը նայելու դա չէ: Եվ վերջավորությանՙ «Նորան եւ Ժիրայրը կոչնակ են հնչեցնում, եւ բոլորը պարտավոր են լսել այդ զանգերը»: Մենքՙ երկուսով ավելին արեցինք, քան այն 10.000-ը, որ քալեցին Լոս Անջելեսի փողոցներով: Ըսել կուզեմ, որ մշակույթի միջոցով ավելի հեռուն կարող ենք գնալ: Պետք է ուշադրություն դարձնել այս խնդրին, ֆինանսներ հատկացնել:

Դժբախտաբար, միջոցներ հայթայթելը դժվար է, վերադառնում եմ նույնինՙ ֆինանսավորում: Եթե փող չկա, չես կարող մակարդակ պահել, ստիպված երկրորդական դերասաններ պիտի բերես:

- Ամենացավոտ խնդրին մոտեցանք: Ինչպե՞ս եք հաղթահարում ֆինանսական այդ դժվարությունները:

- Մենք հաշիվ էինք արել, որ «Կարինեն» 300.000 եվրո պիտի արժենար: Ֆրանսացիներն ասում էինՙ մենք գուցե տանք փողը, բայց քանի որ հայկական է, Հայաստանի մշակույթի նախարարությունն էլ թող մասնակցիՙ թող կեսը տա: Բայց դա շատ մեծ փող էր Հայաստանի համար: Չկարողացանք այդ գումարը ունենալ, 66.000-ի իջեցրինք, ստիպված եղանք միայն 6 օր փորձ անել, փորձերի համար էլ դրամ էին ուզում: Եվ որովհետեւ փող չկար, ստիպված էինք մինիմալիզմի սկզբունքներուն հետեւելՙ երգչախմբի անդամներին խնդրել, որ պարեն նաեւ, որովհետեւ պարախումբ ունենալու փող չկար: Ներկայացման ամբողջ կոստյումները ընդամենը 600 եվրոյով կարվեց. հրաշք գործեց այդ կինըՙ ճաշակով, մաքուր, գեղեցիկ:

Կարեւոն այն է, որ Տիգրան Չուխաջյանի երաժշտությունն իր ամբողջության մեջ լսվեց, մնացածը երկրորդական է: Չուխաջյանի երաժշտությունը արժանի է, ի սեր նրա ենք արել. այդ 3,5 ժամը երկու ընդմիջումով նայեց հանդիսատեսը, եւ ամենամեծ գովեստը դա է:

Երբեմն ալ դրամական նեղությունները ստեղծագործական ուժ կուտան:

- Այո, երբեմն, այո՛: Բայց այդպես երկար շարունակել չի՛ լինում:

- Ֆինանսական հարցերով զբաղվող մարդիկ, կարծում եմ, պիտի մտածեն, որ մեր ուժը նաեւ մշակույթի, արվեստի մեջ է: Նստած չլացեն, թե ինչու համար petrol չունենք: Petrol չունենք, ուրիշ բան ունենք, դա պիտի սնուցանենք, փող ներդնենք: Հայաստանը չունի թերեւս, բայց կարող է ելք գտնել, եթե բյուջեն ըստ այնմ դասավորե: Մեր հարուստները, ՀԲԸՄ է, Գյուլբենկյան ֆոնդասիոնն է, «Հայաստան» հիմնադրամն է եւ կամ առանձին անհատներ, միլիար անգամ ասել եմՙ բյուջեից 1 տոկոս մշակույթին հատկացրեք: Մշակույթը ռեկլամի պետք ունիՙ «ծախվելու» համար: Ինչպես մի վաճառական հայ ուշադրությունս գրավեց. «Հիմա «Coca-cola»-ն կարո՞ղ ես ասել, որ աշխարհի մեջ անծանոթ մի բան է: Մեկը կա՞, որ չի իմանումՙ ի՞նչ է: Բայց ինչո՞ւ ամեն տարի այդքան միլիոն դոլարներ է դնում «Coca-Cola»-ն ռեկլամ ընելու համար: Ոչ մի առիթ բաց չի թողնում»:

Մենք նման ենք խանութպանի մը, որ ցուցափեղկին մեջ ոչինչ չի դնում ու նստած լաց է լինում, թե մարդ ներս չի մտնում...

Զրույցըՙ ՄԵԼԱՆՅԱ ԲԱԴԱԼՅԱՆԻ