ՀԱՅ ԵՐԳ ՈՒ ԵՐԳԱՐԱՆ ՀԱԿՈԲ ԱՎԵՏԻՔՅԱՆ «Գոհար» երգարանի հրատարակության առթիվ Անցյալ տարի, մայիսին, Բեյրութում տեղի ունեցավ աննախադեպ մի իրադարձությունՙ «Գոհար» հանրածանոթ համույթի հիմնադիր ու մեկենաս Հարութ Խաչատուրյանը տարիների ընթացքում իր հավաքած հայկական երգարանների հավաքածուն - շուրջ 2000 կտոր - նվիրեց իր իսկ հիմնած հանրային գրադարանին, դրան միացնելով դարձյալ իր հավաքած հայերեն 2000-ից ավելի բառարանները: Դրանք, այդ երգարաններն ու բառարանները, հավաքելու սերը կամ հոբբին նա ժառանգել էր իր մորից ու հորից: Մայրըՙ տիկին Գոհարը, Հարութին ու նրա երկու եղբայրներինՙ Նարին ու Շահեին, դեռ մանուկ հասակից բոլորում էր իր շուրջը եւ հանրահայտ «Շիրակ» երգարանների օգնությամբ երգում ու երգեցնել տալիս սիրված երգերը ընտանեկան խրախճանքների եւ հավաքույթների ժամանակ: Իսկ հայրը, առեւտրական հարաբերություններում թրծված գործնական ու գործնամիտ պատվական Արամ Խաչատուրյանը, որդիներին սովորեցնում էր, որ բառարանները միշտ պետք են գալիս ու բնավ չեն կորցնում իրենց գինը, արժեքը: Գրադարանի բացմանը զուգահեռ, կարծում եմՙ առավել նշանավորելու համար այդ իրադարձությունը, գինեձոնը կատարվեց նույնՙ Հարութ Խաչատուրյանի մեկենասությամբ հրատարակված երգարանի, ամենաշատ սիրված 101 երգերի ձայնագրյալ ժողովածուի, որոնց մեծ մասը, ահա արդեն 18 տարի, գաղութե-գաղութ հնչեցնում է «Գոհար» համույթը մաեստրո Սեպուհ Աբգարյանի ղեկավարությամբ, հուզելով, խանդավառելով, վերստին հայացնելով հայության հոծ զանգվածներ տարբեր երկրներում, նույնիսկ մայր հայրենիքում: Չգիտեմՙ մյուս ժողովուրդները ինչպես, հայերը Աստվածաշնչից հետո ամենաշատը սիրել եւ սիրում են չորս տեսակի գիրքՙ խոհանոցային, երազահան, աստղագուշակ կամ ախթարք ու երգարան: Վիճակագրություն կամ հաշվարկ չունեմ ձեռքի տակ, բայց ինձ թվում էՙ ամենաշատը այդ գրքերն են հրատարակվել հայ իրականության մեջ: Դրանց տպագրությունը միշտ էլ շահավետ է եղել հրատարակիչների եւ տպարանների համար: Ոմանք ասում են, որ հայերը սիրելով համով ու ծանր կերակրատեսակներ, բնականաբար անհանգիստ քուն պիտի ունենային ընթրիքից հետո, երազ հաճախ պիտի տեսնեին, ու հաջորդ առավոտ անպայման կարիք էին ունենալու դրանք մեկնաբանող երազահանի: Նմանապես, լինելով հարազատներով ու բարեկամներով աշխարհով մեկ ցրիվ եկած ժողովուրդՙ ապագայի անորոշ հեռանկարներով եւ մշտապես սպասողական վիճակումՙ մեր ազգակիցները սուրճի բաժակ նայելուց կամ քարտ բացելուց զատՙ փորձելու էին ապագայի «բացահայտումների» համար վստահել աստղերի աստեղային թելադրանքներին: Այլ խոսքով, մեկդի դնելով կատակը, վստահորեն կարող ենք ասել, որ վերոհիշյալ տեսակի գրքերը մեզահատուկ են եղել մեր ազգային ճակատագրի, նկարագրի ու կենցաղի թելադրանքով: Նաեւՙ ազգապահպանական բնազդի պահանջով: Բայց այդ բնազդին առավելագույնը ծառայել է հայ երգարանը, ասել կուզեմՙ հայ երգը, որը մեր ժողովրդի ուղեկիցն է եղել բոլոր պարագաներումՙ տխրության թե ուրախության, սգի թե քեֆի, սիրային տվայտանքներն ու կարոտը արտահայտելիս, հայրենասիրական պոռթկումների մեջ: Առիթ եմ ունեցել Մ. Նահանգներում ներկա լինելու եկեղեցու սրահում հարսանեկան հանդեսի, որտեղ 3-րդ սերնդիՙ ընդամենը մի քանի բառ հայերեն թոթովող հարսը իր ամերիկացի փեսայի, կնքահոր ու ծնողների հետ քահանայի առաջնորդությամբ մոմերն ի ձեռին մուտք են գործել սրահ եւ շրջել շքեղ սեղանների շուրջՙ «Թե հայրենյաց պսակադիր» երգը երգելով, որտեղ, ի դեպ, բացի «պսակադիր» բառից հարսանեկան ոչինչ չկա, այլ միայն վարդանանց քաջ նահատակների արյան... հոտը ( «Աստված իջել ի Հայաստանՙ հայոց արյունն հոտոտել» ): Իմ մանկության Բեյրութում, ավելի ճիշտՙ հայաշատ նրա արվարձաններից Բուրջ Համուդում, հարսնեւորները «Թե հայրենյաց» չէին երգում: Նրանք հարսուփեսին դեպի եկեղեցի ուղեկցելիս, որն այդ օրերին կատարվում էր հետիոտն (միայն հարուստներն էին կարոսայովՙ այսինքն ֆայտոնով գնում), բոլորովին ուրիշ երգ էին երգում, որը նույնպես կապ չուներ պսակվելու արարողության հետՙ «Լուսին չկար, մութ գիշեր էր, մի խումբ կերթար արագ-արագ, տեսանք, որ քաջ Խանի խումբն էր, զինված էին մոսիններով» ... Չգիտեմ ի՞նչ կապ ուներ Եփրեմ Խանին նվիրված դաշնակցական այդ երգը հարսանեկան հանդեսի հետ, սակայն նույնիսկ ցերեկային ժամերին «լուսին չկար» երգում էին ոչ միայն դաշնակցականները, այլեւ հնչակյաները, որոնք այդ օրերին, մինչեւ 1958 թ. Լիբանանի քաղաքացիական առաջին պատերազմի «կուսակցական զտումները», ուժեղ ներկայություն ունեին Բուրջ Համուդի շատ թաղամասերում: Անշուշտ հարսնեւորները զինած չէին մոսիններով, սակայն դաշնակցականների թափորում լինում էին «պարապելլում» կամ «14-նոց» ատրճանակ ունեցողներ, մինչդեռ հնչակյաններըՙ ընդամենը «6-նոցներ»: Դրանք մեկ-մեկ կրակում էին: Ընդհանրապեսՙ դեպի օդ: Այո, մինչեւ 60-ականների սկիզբը լիբանանահայ գաղութում, որտեղ ըստ որոշ տվյալների ապրում էր շուրջ քառորդ միլիոն հայ, հայ երգ ասելով հասկանում էին կա՛մ եկեղեցական երգերը, որոնք կիլիկյան ջարդերից ու բռնագաղթից վերապրած մեր թուրքախոս քահանաները երգում էին թուրքական կլկլոցներով, եւ կա՛մ կուսակցական-հեղափոխականՙ «Արյունոտ դրոշ վեհ Դաշնակցության» կամ «Հնչակյան ենք մենք, ուխտյալ զինվորներ» տիպի երգերը: Բառերը հայերեն, երաժշտությունըՙ բուլղարա-սերբա-մակեդոնական: Ռամկավարները երգ չունեին, ինչպես չէին ունեցել դեռ Վանում, ըստ Գուրգեն Մահարու: Ճիշտ է, գաղութում գործում էին Բարսեղ Կանաչյանի, Համբարձում Պերպերյանի, Աշոտ Պատմագրյանի նման կոմպոզիտորների երգչախմբերը իրենց ընտիր երգացանկերով ու տարեկան 2-3 համերգներով, սակայն ժողովրդային մակարդակի վրա տիրապետող էր թուրքականը: Ընտանիքներում դեռեւս մեծ ժողովրդականություն ունեին թուրքական ռադիոյով ու ձայնասկավառակներով տարածվող Զեքի Մյուրանի, Սեսի Գյուզելի եւ մյուսների շարքի ներն ու մուղամ ները, Ուդի Հրանտի եւ այլոց թաքսիմ ները: Բեյրութի, նմանապես Հալեպի գաղութները դեռեւս ամբողջովին հայախոս չէին դարձել, հակառակ այն հսկայական աշխատանքին, որին լծվել էին մեր կուսակցություններն ու տարբեր միությունները, որոնք հայկական խանութներում փակցնում էին «Թուրքերէն խօսողին հայերէն պատասխանէ» սրտառուչ կոչերը, մինչ դպրոցներում ու մանկապարտեզներում երեխաները հայկական կրթություն էին ստանում եւ իրենց հերթին հայերեն էին սովորեցնում իրենց հայրերին ու մայրերին... (Ի դեպ, Միջին Արեւելքի մեր գաղութների դարձը դեպի հայախոսություն արժանի է գիտական առանձին ուսումնասիրության. հայկական կազմակերպությունների եւ մասնավորապես Մելգոնյան, Դարուհի Հակոբյան, Նշան Փալանջյան, Հովակիմյան-Մանուկյան, Անթիլիասի դպրեվանք, Լազար Նաջարյան, Սահակյան, Կիլիկյան, Կրթասիրաց եւ այլ վարժարանների ուսուցիչների դերը այդ գործում անգնահատելի է, համազորՙ պետական դերակատարության): Այդ պայմաններում հայակերտման կարեւոր դեր էր վերապահված նաեւ կուսակցական, մարզական եւ սկաուտական մեր ակումբներին, հայակերտման մեկական ամրոցներՙ յուրաքանչյուրը, որտեղ, սակայն, բացակա էր ազգային մեր երաժշտությունը: Դրան փոխարինելու էին եկել ազատագրական պայքարի երգերըՙ սակայն խիստ կուսակցականացված, երբեմնՙ փոխված, ավելի շատՙ չարափոխված-հարմարեցված տեքստերով, միջկուսակցական մրցակցության, երբեմն անգամ արյունոտ պայքարների թելադրանքով: Օրինակՙ Խրիմյան Հայրիկին նվիրված «Առաքել-Մուշեղ» հայտնի երգի բառերը հարմարեցվել էին 1933 թ.ին Նյու Յորքի Սբ. Խաչ եկեղեցում Դուրյան սրբազանի սպանությանըՙ նրան դաշունահարողի գովերգմամբՙ «Անծանոթ ընկեր, դաշույնդ սիրեմ, Դուրյան շունը սատկեցուցիր, դաշույնդ սիրեմ...» : Կամՙ «Հուռա, հուռա, Զարեհ Ա-ի աջը շողշողա» : Եվ կամ, ինչպես դաշնակցականների հայտնիՙ «Կեցցե Զեյթունը, խրոխտ Սասունը, Դաշնակցությունը բախտավոր օրեր պարգեւեց հայուն» երգի բառերը փոխելով հնչակյաններն էին երգումՙ «... Դաշնակցությունը քանդեց մեր տունը» , որին ի պատասխան դաշնակցականները գոհունակությամբ պատասխանում էինՙ «ձեռքերուն դալար»... Ահա այս մթնոլորտն էր տիրում լիբանանահայ գաղութում, մինչեւ... Մինչեւ որ Բեյրութ ժամանեց Հայաստանի պետական երգի-պարի համույթը Թաթուլ Ալթունյանի գլխավորությամբ: Դա 1961 թ.ին էր: Դա հրավառություն էրՙ ազգային երգ-երաժշտության, պարի, հայրենասիրության: Քաղաքական ու գաղափարախոսական շարժառիթներից անդին ու վերՙ դա հայ երգի ու պարի իսկական ներխուժում էր Միջերկրականի այդ ափ եւ այնտեղիցՙ մյուս ափերը սփյուռքի: Եվս մեկ անգամ ապացուցվեց, որ ազգային երգի ու պարի ակունքները մայր հողից դուրս չեն կարող լինել, որքան էլ որ լավը լինեն դրսի ջերմոցային պայմանները: Պայմանով որ բերքը մատուցվի մաքրված, հղկված, դաշնավորված, ինչի վարպետը Թաթուլ Ալթունյանն էր ու նրա խմբի մյուս անդամներըՙ Լուսիկ Քոշյան, Հովհաննս Բադալյան, Օֆելյա Համբարձումյան, Աստղիկ Քամալյան, Վանուշ Խանամիրյան եւ մյուսները: 21 օրում 30 համերգ, ավելի քան 60 հազար հանդիսատես, ոչ միայն հայ, այլեւ տեղացի արաբներ, որոնց մոտ նույնպես սկսվեց հետաքրքրությունը դեպի իրենց ազգագրականըՙ երգ, երաժշտություն ու պար: Իսկ հայերի մո՞տ... Արթնացել էր ողջ գենետիկան: «Սարերի հովին մեռնեմ» , «Յաման յար» , «Սեղանն է առատ» , «Ղափամա» , «Սրտիկ մալուլ մի մնա» եւ բազմաթիվ ուրիշ երգեր բոլորի շրթների վրա էին: Նույնիսկ կոշկակարները, որոնք ոսկերիչների հետ հիմնական մասն էին կազմում հայ արհեստավորների, նախկինՙ թուրքական երգերի փոխարեն սկսել էին հայերեն երգել: Օրինակ, մեր տան դիմաց կար մեծ կոշկակարանոցՙ 6-7 դազգահների շուրջ աշխատող հայ երիտասարդներով, գրեթե բոլորն էլ թուրքախոս: Ամբողջ օրը երգում էին համույթի երգերը: Շատ էին սիրում մանավանդ «Երթանք կալը, բռնենք պարը, խանբաջի, ծնկիդ ծալը, կրծքիդ խալը, խանբաջի» ... Մեկ ուրիշ օրինակՙ այս անգամ Հալեպից: Այնտեղ կար մի ընդարձակ ու բացօթյա ճաշարան-սրճարանՙ «Մաթաամ ալ ամիան» («Կույրերի ճաշարանը») անունով ծանոթ, որը պատկանում էր երեք հայ կույրերի, երեքն էլ ջութակահար, երեքն էլ թուրքախոս, այնթապցի, մարաշցի կամ ադանացի: Ու երեկոյան հաճախորդների շատանալուն հետ (ընտիր էին նրանց խորտիկները), երեք կույրերը բարձրանում էին փայտյա փոքրիկ բեմի վրա եւ «գլխավոր» ջութակահարի «բիր, իքի, ուչ, դյորթ» տակտը լսելուց հետո երեքը միասին ախորժակով նվագում ու երգում էինՙ «Ես իմ անուշ Հայաստանի» ... Ավելորդ է ասել, որ համույթի այցելությունից հետո Լիբանանի ու Սիրիայի գաղթօջախները ավելի՛ հայացան, հայրենական ու հայատրոփ երգերը մտան ամեն տուն եւ ընտանիքՙ տարբեր երգարանների, Բեյրութի ու Կիպրոսի պետական ռադիոկայանների հայկական ծրագրերի եւ ձայնասկավառակների միջոցով: Վերջապես հայերն սկսեցին սիրել, կարոտել, տխրել եւ ուրախանալ հայերեն: Բազմաթիվ երգչախմբեր ստեղծվեցին, պարախմբեր նույնպես, իսկ նախապես արդեն գործող երգչախմբերն սկսեցին նույնիսկ օպերետներ ներկայացնել, ինչպես, օրինակ, Չուխաջյանի «Լեբլեբիջին» («Կարինե»), «Զվարթը» գործերը: (Մինչդեռ ժամանակին բավարարվում էին «Արշին մալ ալան»-ով...): Մինչ հայտնի երգիչ-երգչուհիներըՙ Արփինե Փեհլիվանյան, Արա Կիրակոսյան, Կարապետ Չատրյան, Լուիզա Պոզապալյան, Սոնա Ղազարյան (վերջին երկուսըՙ հետագայում Վիեննայի օպերայի սոլիստներ) եւ ուրիշներ երգահանդեսներ էին սարքում լեփ-լեցուն դահլիճներում: *** Իսկ այժմՙ հավելյալ մի քանի խոսք այս հիշողություններին ու խոհերին տուն տվող երգարանի մասին: Ինչպես ասվեց, դա շքեղաշուք մի երգարան է, որի նմանը ես չեմ տեսել: Փառավոր կազմ, ոսկեզօծ էջածայրեր ու տիտղոսաթերթ, գունավոր նախշազարդեր, իլյուստրատիվ գծապատկերներ, վերնագրերի թռչնագիր լապտերիկ սկզբնատառեր, մանրանկարչական որդեգրումներ: Ունի գործնական ու գործածական մի քանի կարեւոր հատկանիշներՙ երգերի տեքստերին նախորդում են նոտաները եւ հաջորդում դրանց արեւմտահայ հնչյունագրության լատինատառ տառադարձություններըՙ հայերեն չիմացողների համար, իսկ վերջում կցված CD-RAM-ը դաշնամուրով տալիս է յուրաքանչյուր երգի եղանակըՙ սովորելու համար: Այսինքնՙ այն ամենը, ինչը կարող է երգերը մատչելի դարձնելու, տարածելու համար: Կարիք կա՞ ավելացնելու, որ 1-ից մինչեւ 1000 թվագրված երգարանը տրամադրվում է անհատույց (gratis): Գծանկարչությունը, նկարազարդումը եւ տպագրության իրականացումը պատկանում է ՀԱՅԱՍԱ պրոդաքշընզ ՍՊԸ-ին (Կիպրոս), տպագրությունըՙ Պաքլայան պրինթինգ պրես-ին (Բեյրութ), կազմարարությունըՙ Ֆուադ Բըայնո Բուքբայնդըր ընկերությանը (Բեյրութ): Գեղարվեստական պատասխանատուն Սեւակ Սերոբյանն է, որ մեզ ծանոթ է «Գոհար» համույթի համերգներիցՙ նույն պաշտոնով: Երգարանը ձոնված է Խաչատուրյան եղբայրների ծնողացՙ «Արամ եւ Գոհար Խաչատուրեաններուն, որոնց հոգածութիւնը, զոհողութիւնն ու քաջալերանքը խրախոյս հանդիսացան, որ մեր մէջ միեւնոյն ջերմութեամբ արմատաւորուի Հայու Ոգին, ու ծլարձակի իրենց խորազգած սէրը հանդէպ Հայ ազգային մշակոյթինՙ երգ-երաժշտութեան» բազմախորհուրդ ձոնագրությամբ: Երգարանն ունի նաեւ կարճ նախաբան, շատ կարճ: Տեղեկացնում է, որ սույն երգարանի աշխատանքներն սկսվել են դեռեւս 1995 թ.ին: Դա մոտավորապես այն թվականն է, երբ Գյումրիում հիմք դրվեց այն երաժշտանոցին, մաեստրո Սեպուհ Աբգարյանի ղեկավարությամբ, որի շուրջ հետագային կազմավորվեց «Գոհար» համույթը, որը ինչպես ասվեց վերեւում, հաջորդական եւ հեռուստատեսությամբ լավապես ներկայացվող համերգներով խանդավառում է մեր գաղթօջախները այն երգերով, որոնց ընտրանին ներկայացված է գրախոսվող երգարանում: Փաստորեն, եւս մեկ անգամ, ինչպես շուրջ 50 տարի առաջ Թաթուլ Ալթունյանի համույթը, մայր հայրենիքից, այսինքնՙ ակունքից, հայ տոհմիկ ու հարազատ երգը տարածվում է սփյուռքահայ զանգվածների մեջ, սակայն այս անգամ ինչ-որ չափով հակակշռելով նորից Հայաստանից դեպի սփյուռք երգի, նորահանճա՜ր առեւտրականների ու փերեզակների ռաբիսն ու թուրքաարաբական կլկլոցները: |
