«ՅԻՇԵԱ՛ ՆԱԵՎ ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏՆ» Հենրիկ ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ Սայաթ-Նովայի կենսագիրները գրեթե միշտ հարեւանցի են անցել նրա կյանքի վերջինՙ շուրջ 40 տարիների վրայով, երբ նա գտնվում էր Հայ եկեղեցու ծառայության մեջ: Սովետական մոտեցումը տիրապետող է եղել: Այդ է պատճառը, որ խմբագրությանս խնդրանքով, մեր հայտնի բանասեր-գրականագետ դոկտ. Հենրիկ Բախչինյանը պատրաստել է հետեւյալ հրապարակումը այդ տարիների նրա կյանքի ու գործունեության մասին: - Խմբ. Խոշորագույն աշուղ-բանաստեղծ Սայաթ-Նովայի կյանքն ընդգրկում է երեք հիմնական հանգրվաններ: Դրանցից յուրաքանչյուրը, համապատասխանաբար, կարելի է կոչել մեծ երգչի կրած երեք անուններովՙ Արութին , Սայաթ-Նովա եւ Ստեփանոս : Նա ծնվել է 1722 թվականի մարտին, եւ գալիք եկեղեցական մեծագույն տոնիՙ Սուրբ Զատկի առթիվ նրան մկրտել են Հարություն անունով, որ թիֆլիսահայ բարբառով հնչում է Արութին : Այդ անունով է, ահա, ապագա բանաստեղծը հայտնի եղել իր կյանքի առաջին շրջանում, որ տեւել է մինչեւ նրա քսանամյակը: Այդ ժամանակ նա եղել է արհեստավոր-ջուլհակ, երգիչ եւ նվագածու, որոշ տարիներ ապրել աստանդական կյանքով... 1742-1759 թվականներն ընդգրկում են երկրորդ եւ կարեւորագույն շրջանը: Այդ տասնյոթ տարիները նշանավորել են նրա ստեղծագործական կյանքի սկիզբն ու բուռն վերելքը, երբ նա հանդես է եկել Սայաթ-Նովա աշուղական անունով եւ եղել վրաց արքունիքի բանաստեղծը... Այնուհետեւ մինչեւ իր եղերական մահը (1795), շուրջ երեսունհինգ տարի, նա եղել է հոգեւորականՙ Ստեփանոս եկեղեցական անունովՙ նախ իբրեւ ամուսնացյալ քահանա, ապա կուսակրոնՙ Հաղպատի միաբանության կազմում (թիֆլիսահայությունն ընդգրկված էր Հաղպատավանքի թեմում): Մեծ երգչի կյանքի ամենից ավելի տեւական այս շրջանը լայն հանրության համար մնում է որոշ ստվերի մեջ: Անշուշտ, «ստվերողը» իր իսկՙ Սայաթ-Նովայի կյանքի նախորդՙ պալատական շրջանն է, երբ ծավալվել է մեծ սիրահարի ողբերգական սիրո պատմությունն ու դրսեւորվել ազատամիտ բանաստեղծի ոգին, որոնք եւ նրա հանճարեղ ստեղծագործությունների հիմքն են հանդիսացել: Այսուհանդերձ, Սայաթ-Նովա-Ստեփանոսի հոգեւոր գործունեությունը եւս արժանի է հանրահռչակման: Հանդուգն սիրահարը եւ նույնքան հանդուգն բանաստեղծը, որ չէր կարող լինել երկու տիրոջ (իշխանության եւ ժողովրդի) ծառա, 1759-1760 թվականների միջեւ վտարվել է արքունիքից. ավելինՙ հարկադրաբար կրոնավոր է դարձել, ավելինՙ աքսորվել է երկրից: Որպես քահանա տեր Ստեփանոս, նա գործել է նախ Պարսկաստանի Գիլան նահանգի Էնզելի (Անզալի) նավահանգստային քաղաքի հայկական եկեղեցումՙ պաշտելի Թիֆլիսից ու ընտանիքից հեռու, սրտում անթեղած իր մեծ ու ողբերգական սիրո ցավը, որ կրել է մինչեւ կյանքի վերջը... Շահաբասյան մեծ բռնագաղթից հետո, Էնզելին հայաշատ առեւտրական ու մշակութային կենտրոն է եղել: Այստեղ գործող եկեղեցում, անշուշտ, եղել են գրչագիր եւ տպագիր մատյաններ, որոնցից նորընծա քահանա Ստեփանոսը նախընտրել եւ 1760-1761 թվականներին ընդօրինակել է հատկապես իր հանճարեղ նախորդիՙ Գրիգոր Նարեկացու «Մատեան Ողբերգութեան» երկը (Նարեկ)ՙ ըստ այդմ, յուրովի արտահայտելով իր բուռն հոգեկան խռովքը (ձեռագիրը պահպանվում է Մաշտոցյան Մատենադարանում. թիվ 10838, արտագրված է Կ. Պոլսի 1700-1702 թթ. հրատարակությունից): Սայաթ-Նովա-Ստեփանոսը, փաստորեն, Էնզելիի մեզ հայտնի առաջին գրիչն է, եւ նրա այդ ընդօրինակությունը, ինչպես գրում է ձեռագրի հայտնաբերող արժանահիշատակ պարսկագետ Բաբկեն Չուգասզյանը, «մեկ նոր անունով հարստացնում է հայերեն ձեռագրերի գրչության տեղանունների ցուցակը եւ հետաքրքիր էջ է բացում իրանահայ գաղութի մշակույթի պատմության մեջ»: Ձեռագիրն ունի չորս հիշատակագրություններ, որոնց մեջ գրիչն իրեն անվանել է Ստեփանոս քահանա: Ունի նաեւ հետեւյալ հիշատակարանը. «Գրեցաւ ի Գիլան, Անզալի եկեղեցին, թվին ՌՄԺ (1761): Ո՜վ ընթերցող, յիշեա՛յ գծող Ստեփանոս վարդապետս, որ Սայեադ-Նովայ ասին, եւ հայր իմ մահտիսի Կարապետ, եւ դուք յիշեալ լինիք: Առաջնորդութեան Հախպատոյ Զաքարիա վարթապետ Թիփլիզցի» : Ինչպես տեսնում ենք, գրիչն այստեղ իրեն վարդապետ է կոչել: Սակայն դա կուսակրոն վարդապետը չէ, քանի որ այդ ժամանակ Սայաթ-Նովա-Ստեփանոսը ամուսնացյալ քահանա էր: Վարդապետն այստեղ ունի ուսուցիչ, քարոզիչ իմաստը: Հայտնի է, որ մինչեւ հոգեւորական դառնալը Սայաթ-Նովան քաջատեղյակ է եղել թե՛ Աստվածաշնչին եւ թե՛ Հայսմավուրքին ու Հարանց վարքերին եւ գրել մի շարք հոգեշահ խրատական երգեր: Այդ գիտելիքներն ու շնորհը նրան հնարավորություն են տվել իր քահանայության առաջին իսկ տարիներից, գրչությունից զատ, ծավալել նաեւ քարոզչական ու մանկավարժական գործունեություն... Ըստ երեւույթին, 1762-1765 թվականներին տեր Ստեփանոս-Սայաթ-Նովան իր նախկին ամենակարող հովանավորիՙ Հերակլ արքայի ներողամիտ կամքով, վերադարձվել է աքսորից եւ վերստին գտնվել իր ծննդավայր Թիֆլիսում: Այստեղ նա, որպես ծխատեր քահանա, հովվել է քաղաքի հայոց եկեղեցիներից մեկում: Այնուհետեւ ուղարկվել է Վրաստանի տիրապետության տակ գտնվող Զաքաթալա հայաշատ գավառը: Այս առաքելությունը պատահական չի եղել: Հայտնի է, որ Զաքաթալայի հայությունն այդ ժամանակ զանգվածաբար բռնի մահմեդականացման էր ենթարկվում, ուստի անհրաժեշտ էին տեր Ստեփանոսի նման հմուտ ու ազգանվեր քարոզիչներՙ այդ աղետի դեմն առնելու համար... Ինչպես Էնզելիում, Զաքաթալայում եւս տեր Ստեփանոսը քարոզչությունից զատ զբաղվել է նաեւ գրչությամբ: Գավառի հայաբնակ Կախի ավանի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցում նա 1766 թվականին գրչագրել է մեզ հայտնի իր երկրորդ ձեռագիր մատյանըՙ հանդիսանալով նաեւ Զաքաթալայի առաջին հայ գրիչը: 439 թերթից բաղկացած այդ ձեռագիրն ընդգրկում է աստվածաշնչյան որոշ գրքերիՙ Ներսես Լամբրոնացու ներհուն մեկնությունները, այլեւ երկու տոմարագիտական երկ (ձեռագիրը պահպանվում է Մաշտոցյան Մատենադարանում. թիվ 4270): Այդ գործերի ընդօրինակությունն, անշուշտ, ինքնանպատակ չի եղել, այլ հետապնդել է քարոզչական եւ ուսուցողական նպատակներ: Մյուս կողմից, ընդօրինակված Ժողովածուի մեջ բանաստեղծ-գրիչն ընդգրկել է այնպիսի նյութեր (Երգ երգոց, Ժողովողի), որոնց մեջ արտահայտված խոհերն ու զգացումները դարձյալ յուրովի արձագանքում են նրա նախկին ստեղծագործությանն ու ներկա հոգեվիճակին: Բերենք նաեւ այդ ձեռագրի հիշատակարանը. «Թուին Հայոց ՌՄԺԵ (1766)... Գրեցաւ ի Կախոյ քարվանսարէն: Ո՜վ ընթերցող, յիշեա՛յ զգծող գրոյսՙ մեղապարտ Ստեփանոս քահանայս, որ Սաեադ Նովայ կոչեն, եւ հայրն իմՙ մահտեսի Կարապետն եւ մայր իմՙ Սարրայ, եւ դուք յիշեալ լինիք յառաջի Աստուծոյ» : Սայաթ-Նովա-Ստեփանոսը Զաքաթալայում կարող էր գործել ամենաուշը մինչեւ 1768 թվականը, երբ իր մահկանացուն է կնքել նրա կինըՙ լոռեցի (այգեհատցի) Մարմարըՙ նրա չորս զավակների մայրը (թաղվել է Թիֆլիսի Խոջիվանք հայկական գերեզմանատանը): Այրիացած Ստեփանոս քահանան, գործող եկեղեցական կանոնի համաձայն, պիտի վերադառնար Հաղպատի մայրավանք կամ այդ թեմին պատկանող վանքերից մեկըՙ արդեն իբրեւ շուշտակ քահանա կամ կուսակրոն աբեղա: Այդ իրողությունն արձանագրել է երգչի առաջին կենսագիր Գեւորգ Ախվերդյանը ՙ գրելով, թե Սայաթ-Նովան «իր զաւակներու Թիֆլիզում թողածՙ գնում, հեռանում է Հաղպատու Սուրբ Նշանի վանքն, որ տեղ կրօնաւորված ձեռնադրվում է աբեղայ»: Ըստ կենսագրի, նա երբեմն-երբեմն Հաղպատից այցելել է իր հարազատ քաղաքը: Բանավոր ավանդված մի երկտողի համաձայն, կուսակրոն Սայաթ-Նովան եղել է Հաղպատի տաճարի լուսարարը եւ ապրել ընչազուրկ կյանքով. Հաղպատու լուսարար Սայեաթ-Նօվէն իմ. Մէ կանթէղիս վառելու ձէթ չունիմ: Եկեղեցու լուսարար դառնալու իրողությունը հավաստվում է այն հանգամանքով, որ Սայաթ-Նովա-Ստեփանոսը հմուտ է եղել տոմարագիտության մեջ... Ըստ մի շարք պատմական վավերագրերի, Հաղպատավանքը պարբերաբար ենթարկվել է ավարառու լեզգիների ասպատակություններին: Ուստիեւ վանքի միաբանությունը հաճախ տեղափոխվել է ԹիՖլիս եւ տեւականորեն գործել այստեղ հաստատված առաջնորդարանումՙ Բերդի կաթողիկե կամ Սուրբ Գեւորգ եկեղեցում (որի բակում է ամփոփված մեծ երգչի աճյունը): Ըստ այսմ, Սայաթ-Նովա-Ստեփանոսն իր կուսակրոնության տարիների մեծ մասը (մոտ երկու տասնամյակ) անց է կացրել Թիֆլիսում, երբեմն տեղափոխվելով Հաղպատ: Այս իրողության արձագանքն առկա է նաեւ ժողովրդական ավանդություններում... Համոզված ենք, որ վանականության տարիներին Սայաթ-Նովա-Ստեփանոսը, Թիֆլիսում թե Հաղպատում, շարունակել է զբաղվել թե՛ քարոզչությամբ ու մանկավարժությամբ, եւ թե՛ գրչությամբ: Եթե քահանայության յոթ տարիների ընթացքում նա ընդօրինակել է երկու ձեռագիր (եթե ոչ ավելի), ապա ավելի քան քառորդ դար լինելով կուսակրոն եւ որպես մենակյաց ունենալով շատ ավելի ժամանակ ու հնարավորություններՙ նա գրչագրած պետք է լինի մեկից ավելի ձեռագրեր: Նշենք, որ նրա ընդօրինակած Նարեկը հայտնաբերվել է ընդամենը 1981 թվականին, ուստի բացառված չէ, որ մի երջանիկ պատահականությամբ ի հայտ կգան նաեւ նրա այլ գրչագրերը, եթե, իհարկե, դրանք չեն ոչնչացել 1795 թվականի Թիֆլիսի ավերման ժամանակ, երբ թալանվել ու հրկիզվել են Հաղպատավանքի հարստությունն ու ձեռագրերը, որոնք պահվում էին Թիֆլիսի առաջնորդարանում... Քարոզչական, կրթական եւ գրչական գործունեություն ծավալած Սայաթ-Նովա-Ստեփանոսը հասել է վարդապետի աստիճանի: Այսպես է նրան հիշատակել վրաց արքայազն Հովհանն իր «Կալմասոբա» («Կալմասունք») գրքում, որտեղ նկարագրած է Հաղպատավանքում վրացի կիսասարկավագ Հովհան Խելաշվիլու հադիպումը վարդապետ Սայաթ-Նովայի հետ (այդ հանդիպումը, մեր հաշվարկներով, տեղի է ունեցել 1793-1794 թթ. միջեւ): Ժողովրդական ավանդություններից մի քանիսի համաձայն, կուսակրոնության տարիներին եւս Սայաթ-Նովան շարունակել է իր հոգեւոր ծառայությունը մատուցել ժողովրդինՙ արդեն իբրեւ «անծուխ քահանա»: Ըստ որոշ ավանդությունների, նախկին աշուղը երբեմն-երբեմն գաղտնաբար շարունակել է մասնակցել աշուղական մրցավեճերին եւ ուրախ հավաքույթներին: Հիշյալ «Կալմասոբա» գրքում եւս վկայված է, որ արդեն ծերունի վարդապետ Սայաթ-Նովան Հովհան Խելաշվիլու հետ գինի է խմել, չոնգուր նվագել եւ երգով ողբացել հոգեւորականի իր վիճակը: Այստեղ մեջ է բերված «Իմ խե՜ղճ գլուխ, քեզ ի՞նչ պատահեց» սկսվածքով նշանավոր վրացերեն երգըՙ գրված 1759-1760 թվականների միջեւ, երբ երգիչն արդեն վտարվել էր արքունիքից, ձեռնադրվել քահանա եւ աքսորվել Պարսկաստան: Նկատի ունենալով այս ամենը, նա գրել է այսպիսի տողեր. Բրինձ էի, գարի դառնալն ինչի՞ս էր, Աղավնի էի, լոր դառնալն ինչի՞ս էր, Մեկ ասա՛, քահանայությունն ինչի՞ս էր... Արքաների կամքով մեջլիս կանչվողս, Թավադներից մեծարվող ու հարգվողս, Կարմիր գույնի զգեստով զարդարվողս Հիմա այս քուրձով սեւացա... Դրանից մի փոքր ավելի վաղ գրված վրացերեն մեկ այլ նշանավոր երգում («Թո՛ղ ինձ, չար մարդ լինել չեմ ուզում») արքունական բանաստեղծը, դիմելով Հերակլ թագավորին եւ դարձյալ ակնարկելով իր բռնի քահանայացումը, ասել է. «Սեւ կապա, սեւ երիզ չեմ ուզում»: Հետագայում եւս, թե՛ քահանայության եւ թե՛ կուսակրոնության տարիներին, Սայաթ-Նովա-Ստեփանոսը շարունակել է ստեղծագործել, անշուշտՙ ոչ նախկին ներշնչանքով, արդյունավետությամբ ու մակարդակով: «Դժվար թե Սայաթ-Նովայի նման մեկը, - գրում է Պարույր Սեւակը, - ի վիճակի լիներ միանգամից եւ ընդմիշտ վերջ տալու իր ստեղծագործական մտքին, միանգամից եւ առմիշտ խցելու իր կյանքի պոռթկուն ակունքը»: Սայաթ-Նովայի ինքնագրով հայտնի հայերեն եւ թուրքերեն երգերի ժողովածուի մեջ (Դավթարը) առկա են երգչի մինչեւ 1759 թվականը գրված երգերը: Մինչդեռ նրա որդուՙ Օհանի կազմած ժողովածուն, որ նույնպես վստահելի աղբյուր է, ընդգրկում է մի շարք երգեր, որոնց մի մասը հաստատապես հորինված են երգչի կրոնավորության շրջանում: Այսպես, սայաթնովյան ծածկագրերի վերծանությամբ պարզել ենք, որ «Մտա էշխի քուրէն» սկսվածքով հայերեն երգը գրված է հեղինակի քահանայության շրջանումՙ 1763 թվականին: Ինչպես երեւում է այս ստեղծագործությունից, մի քանի տարի արդեն կրոնավոր դարձած երգիչը շարունակել է այրվել էշխ-սիրո քուրա-հնոցում: Շատ ավելի ուշՙ 1792 թվականին են գրված «Այիբ-Աստուա՛ձ սիրիս» եւ «Այիբ-բենըն կարդացիլ իմ դասեդաս» հայերեն երգերը: Սրանց մեջ եւս արդեն յոթանասունամյա երգիչը արտահայտել է իր դժբախտ սիրո դառը հուշն ու շարունակվող տառապանքը. Ժամանակ հասաւ աչքիրիսՙ լալու. Ինձ գըցեցիր դարդըս վուղբալու. Լալով եմ յիս աշխարհիս մընալու... Ծովումըն մընաց, դուս չէկաւ նաւըդ. Կամաւ աւելցըրար սըրտի ցաւըդ. Համան կանչում իս ձայնով դաւըդ... Այլ աղբյուրներից եւս հասել են Սայաթ-Նովային վերագրված մի շարք հայերեն երգեր: Սրանց մեջ եւս հնչում է բանաստեղծի մորմոքը, որ իրեն հագցրել են «սիվ ու սուգ լիբասը» (քահանայական հանդերձանքը, լիբասՙ արաբերեն զգեստ), որ ինքը «վանքի դուռը մէ ղուլ» է... Որքան էլ բանաստեղծին ցավ է ազդել բռնի քահանայացումը, այնուհանդերձ նա, ինչպես տեսանք, պատվով է կատարել իրեն ճակատագրված հոգեւորականի դերըՙ ձգտելով այդ ասպարեզում եւս նպաստել իր խալխ-ժողովրդին, որի նոքար -ծառան է եղել մինչեւ կյանքի վերջը: Իսկ այդ կյանքը, ինչպես հայտնի է, եղերական վախճան է ունեցել: 1795 թվականի սեպտեմբերի 12-ին, երբ պարսից շահ Աղա-Մահմադի զորքերը ներխուժել են Թիֆլիս, շատերի հետ միասին զոհվել է նաեւ Սայաթ-Նովա-Ստեփանոս վարդապետը: Այդ առիթով հյուսվել է իրական հիմք ունեցող վկայաբանություն, եւ դարի մեծագույն բանաստեղծը դասվել է Հայոց նոր վկաներիՙ հավատի նահատակների կարգը... Որպես անզուգական սիրերգակ, Սայաթ-Նովան ամեն օր «հիշեցնում է» իր մասին, սակայն անսալով նրա խնդրանքինՙ «յիշեա՛ նաեւ Ստեփանոս վարդապետն», որ նույն Սայաթ-Նովան էՙ հայ ցեղի եւ համաշխարհային քնարերգության մեծերից մեկը... | 
