ՌՈՒԴՈԼՖ ԽԱՌԱՏՅԱՆ. «ՄԵՐ ԽՆԴԻՐՆ Էՙ ՀԱՍՆԵԼ ՀԱՅԻ ԱՐՔԵՏԻՊԻՆ» Արծվի ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ Պարող, պարուսույց, պարադիր, նկարիչ, Հայաստանի ժողովրդական արտիստ Ռուդոլֆ Խառատյանը վերջերս է վերադարձել Հարավային Կորեայից, որտեղ բեմադրել է կորեացիների պատմությունից վերցված «Արքայադուստր Դյոկհե» բալետը: Սակայն իմ զրույցը նրա հետ ոչ միայն այդ մասին է...
- Ինչպե՞ս եղավ, որ կորեացիներն իրենց ազգային պատմությունից վերցված բալետը վստահել են հայ բալետմայստերին: - Իրենց համար տվյալ դեպքում հայը չէր կարեւոր, այլՙ միջազգային, արտասահմանցի բալետմայստերը: Ավելին, երաժշտությունը, որ լիովին կորեական է, գրել է Դուբայում ապրող մի խորվաթ կոմպոզիտորՙ Վլադիմիր Բոդեգրայացը: Այսօր ամեն ազգ ուզում է աշխարհին ցույց տալ իրեն որպես ազնվական, ընտրյալ, կարեւոր առաքելություն կատարելու կոչված: Ճապոնացիները ցանկացել են կորեացիներին զրկել իրենց ազգային պատմությունից ու մշակույթից եւ 1920-ականներին Կորեայից փախցրել են նրանց կայսերական ընտանիքի վերջին շառավիղինՙ արքայադստերը: Ահա այս պատմությունն էր, որ հանվեց բեմ: - Ռուդո՛լֆ, փաստորեն դու հայ բալետի պատմության մեջ ամենաբեղմնավոր բալետմայստերն ես։ - Այո՛, ցավոք: Ես շատ կուզեի, որ շատ հայ բալետմայստերներ մտնեին բալետի աբստրակտ, պայմանական, ազատ մտածողության մեջ: Բալետն ամենից բարձր արվեստն է, այն մշակույթ չէ, այլՙ արվեստ: Ինչպես Արշիլ Գորկին է մտել աբստրակտ արվեստի մեջ ու կարողանալով ազատ մտածել ու ստեղծագործելՙ մնացել է իր հայկականության մեջ, կուզեի նույն կերպ հայ խորեոգրաֆներն էլ մտնեին պարային պայմանական մտածողության մեջ եւ բալետում որոնեին ու գտնեին այդ հայկականություն կոչվածը: Ի վերջո, ո՞րն է հայկական էությունն արվեստումՙ «Անուշ» օպերա՞ն է, «Գայանե» բալե՞տը, տրեխներով-փափախներով պա՞րը, թե՞ մի պար, որը շարժումներով կբնորոշի հայկականը: Եվ ինչքան շատ լինեն խորեոգրաֆները, այնքան մեր գործն ավելի կզարգանա: Մյուս հարցն այն է, որ մենք խնդիր ունենք թե՛ մեր հանդիսատեսի գեղագիտությունը զարգացնելու, թե՛ դրսում ներկայանալու որպես քաղաքակիրթ ու բանիմաց ազգ, որը գիտակցում է, թե աշխարհն ո՛ւր է զարգանում, որո՛նք են մեր խնդիրները եւ գիտի դրսի հանդիսատեսին հրամցնել հայկականությունը: - Այնուամենայիվ, ո՞րն է ներշնչանքներիդ անսպառության ակունքը ՙ շա՞տ ես կարդում, շա՞տ ես տեղեկացված միջազգային մշակույթի անցուդարձին, բնությո՞ւնն է, կի՞նը... - Այդ հարցերին տարբեր տարիքներում տարբեր պատասխան ես ունենում: Ամենից առաջ հարցը դիտարկենք ազգային առանձնահատկության համատեքստում: Գիտեմ, որ հայերին շատ բնորոշ է, որ ծնված պահից իսկ նրանց մեջ շատ լավ է դրված լինում ստեղծագործականության շարժիչ ուժը, այդ էներգիայի կտորը, այսօրվա նորաձեւ խոսքով ասածՙ դրայվը: Հետո նա կա՛մ թերանում է, կա՛մ լավ չի աշխատում, կա՛մ սխալ ուղղությամբ է գնում ու փչանում է: Հարցնում եսՙ իմ ներշնչանքների աղբյուրը կի՞նն է, գինի՞ն է... Ես կասեմՙ Աստծո կողմից դրվածն է, որը մենք հաճախ չենք օգտագործում: Կյանքն ինձ ոչ պատահականորեն (աշխարհում արդեն ոչ մի պատահական բան չկա) տարել է այն տեղերը, որտեղից կարող ես քեզ հուզող հարցերի պատասխանները ստանալ, հասկանալ, ասենք, թե ո՛րն է մարդկության ճանապարհը, ինչո՞ւ կան ազգություններ, ինչո՞ւ է հայըՙ հայ եւ ո՛րն է նրա առաքելությունը: Եվ ինձ միշտ շատ է ջղայնացնում, երբ տեսնում եմ, որ հայերի մեջ դրված այդ դրայվն իրեն չի արդարացնում: - Իսկ ինչո՞ւ մեզ մոտ դա չի զարգանում, մեղքն ո՞ւմն է, հասարակական դրվա՞ծք է, ազգային առանձնահատկությո՞ւն է: Չհեռանալով բալետի թեմայիցՙ հարց տանք, թե ինչպե՞ս է, որ մեր հարեւան վրացիները պետական մակարդակով կարողանում են իրենց բալետը դարձնել ազգային բրենդ, իսկ ՀՀ ղեկավարները կարծես տեղյակ էլ չեն մեր ժողովրդի բալետային պոտենցիալի մասին: - Նախ հիշենք, որ վրացիների նման վերաբերմունքը խոր արմատներ ունի: Ռուսական կայսրության ծայրամաս Թիֆլիսը Կովկասի մայրաքաղաքն էր, որտեղ հյուրախաղերով ելույթներ էին ունենում Ֆոկինը, Կարսավինան, Կշեսինսկայան, Պավլովան: Ես հետեւում եմ Վրաստանի բալետին ու չեմ ասի, թե նրանք հատուկ մեծ հաջողություններ ունեն: Վրացական բալետը ղեկավարող Նինո Անանիաշվիլին (որին, ի դեպ, ես դաս եմ տվել Վաշինգտոնում) այսօր փորձում է աշխարհում հաստատել վրացական բալետը: Վրաստանում դրվածքը, ուղղվածությունը ճիշտ են, բայց նաեւ չես համեմատի մեր տաղանդների հետ, որոնք լավ ձեռքերում հայտնվելովՙ շատ ավելի արդյունավետ են լինում: Սաակաշվիլին, Մոսկվայի Մեծ թատրոնից բերելով Նինոյին, տարեկան միայն երեք միլիոն դոլար էր տրամադրում բալետի նոր ներկայացումներ բեմադրելու նպատակով: Իսկ մեր մեջ կա մի տեսակ ցեղային նեղ մտածելակերպ, որի պատճառով մեր զարգացումն է կասեցվել, մենք հողեր ենք կորցրել, կորցրել ենք մեր էության իմաստը: Ինչ-որ բան պիտի անենք, որ չենք անում: Մեզ մոտ մտածված չի վաղվա քայլը, մյուս օրվա քայլը, էլ չասածՙ տասը-քսան տարվա մասին: Մեկ այլ նորաձեւ բառով ասածՙ տեսլական չունենք: Վերջին ամենալավ օրինակը ձմեռային օլիմպիական խաղերն էին Փհենչանում, որին հայաստանցի դահուկորդը ներկայացել էր առանց դահուկների: Աբսուրդ է, իհարկե, այս աբսուրդի մեջ էլ դեռ ինչ-որ բաներ արվում են, բայց մենք չենք ուզում հասկանալ, որ աշխարհից շատ հետ ենք մնում բոլոր ասպարեզներում: Երբ 2009 թվականին ինձ հրավիրեցին այստեղՙ որպես թատրոնի գլխավոր բալետմայստեր աշխատել ու առաջ տանել հայ բալետը, ես էլ, իմ ամերիկյան փորձի համաձայն, չորս տարվա համար բեմադրելիք երեսուն բալետի վերնագիր բերեցի: Սկսեցի աշխատել տեղացի խորեոգրաֆների հետ, որպեսզի նոր աճ տանք թե՛ մտածելակերպի, թե՛ կատարողականի մեջ, քանի որ երկուսի մեջ էլ շատ հետ ենք: Բայց չորս տարվա ընթացքում պարզեցի, որ մարդիկ պարզապես չեն կարող պատասխանատու լինել եւ կամք դրսեւորել: Մինչդեռ համաշխարհային ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ տաս հազար ժամվա պարապմունք եւ տաս հազար անգամ փորձարարություն է պետքՙ որեւէ գործ կատարելագործելու համար, իսկ արտիստը նույն նպատակի համար պիտի առնվազն 150 անգամ բեմ բարձրանա: - Մոտ քսան տարի առաջ մի հարցազրույցում ասացիր, որ հայկական բալետը մաշվել է, ճիշտ Երեւանի շենքերի պես: Կնշանակիՙ հիմա է՛լ ավելի՞ է մաշվել: - Հայ բալետը մաշված է այն առումով, որ այն ո՛չ առաջ գնաց, ո՛չ հետ: Ինքը կորցրել է իր գործառույթը, ինքն արժեք ունի միայն կատարման պահին. ինչպես Անտոնեն Արտոն էր ասում դերասանինՙ այդ քո շարժումն արժեքավոր է միայն ա՛յս պահին: Իսկ հետո այն արդյոք հետք թողնո՞ւմ է, պե՞տք է, թե պետք չէ: Այդ երեսուն վերնագրերը, որ բերել էի, որ պիտի լինեին մեր ճանապարհըՙ լավ կատարելով հինը ու ստեղծելով նոր մտածելակերպ, լրիվ ջնջվեց, ավելի ճիշտՙ ջնջեցին: Չգիտեմ, դա տվյալ դեպքում ի՞մ գործոնն էր, թե՞ այդպես էլ պիտի լիներ, հայերս այդպես էլ չպիտի՞ կարողանանք մեր իսկ երկրում ինչ-որ էական բան անել մեզ համար: Վերադառնալով Հայաստանՙ ես խնդիր դրեցի արտիստներին հասցնել կատարողական արվեստի բարձրագույն արտահայտությանը եւ հայկականություն մտցնել մեր բալետային մտածողության մեջ, որովհետեւ խորհրդային ժամանակներում (շնորհակալ ենք Խորհրդային Միությանը, որ մեզ բալետ տվեց) մենք ընդամենը կրկնում էինք ռուսական դպրոցը: Ես մի բան էլ հասկացա, որ բալետը ո՛չ ռուսական է, ո՛չ ֆրանսիական, ո՛չ մի ուրիշ ազգի, այլ արվեստի մի տեսակ է, որը ինչ երկիր էլ մտնում էՙ հարստանում է տեղական մշակույթով: Բնութագրի փոփոխություն է կրում, բայց մտածելակերպը մնում է նույնը: - Իսկ ըստ քեզ, մենք երբեւէ ունեցե՞լ ենք ազգային բալետային առանձնահատկություն կամ գոնե մոտեցե՞լ ենք այդ գաղափարին: - Մոտեցել ենք, եւ կարող եմ ազգային բալետմայստերական արտահայտման միայն մեկ օրինակ բերել: 1960-70-ականներին, հայ արվեստի վերածնման ժամանակաշրջանում, երբ Էդգար Հովհաննիսյանն էր մեր օպերային թատրոնի տնօրենը, երբ բեմադրվում էին Վագների «Տանհոյզեր» կամ Ստրավինսկու «Էդիպ արքա» օպերաների թափի գործեր, հող կար ազգային բալետային գործերի ստեղծման համար: Այդ պայմաններում էր, որ Մաքսիմ Մարտիրոսյանը 1969-ին կարողացավ բեմադրել «Անտունի» բալետը Կոմիտասի մասին, որով հայկական նոր բալետային մտածելակերպ ձեւակերպվեց: Ես երիտասարդ էի, մասնակցում էի այդ բեմադրությանը ու շատ հետաքրքրական բան էր կատարվում. պարելով այդ բալետումՙ կարծես միջիցս դուրս էր գալիս իմ աստրալ մարմինն ու կողքից նայում էր ինձ: Մաքսիմը կարողացավ շոշափել հայկական էությունը, շարժուձեւը, միտքը, չգիտեմՙ գիտակցաբար, թե ոչ, բայց առաջին անգամ մեր բալետի պատմության մեջ դուրս եկավ մի նոր հարթություն: - Իմ սերունդը շատ լավ է հիշում քո հիմնած հեռուստաբալետը, որը մեծ նորություն էր խորհրդային իրականության համար: Ի՞նչ հանգամանքներում ստեղծվեց այդ, խորհրդային իրականությանն ասես անհարիր արվեստը, որն, ըստ էության, ավանգարդ էր: - Խորհրդային տարիներին ճանաչված լրագրող Արմեն Հովհաննիսյանը երաժշտական հաղորդումների գլխավոր խմբագիրն էր մեր հեռուստատեսությունում ու վարում էր «22.30» հաղորդումը: Այն արդեն առաջադիմություն էր մեզ համար: Մի անգամ նա ինձ հրավիրեց իր մոտ զրույցի ու առաջարկեց ստեղծել հեռուստաբալետ: Հետո գնացինք հեռուստառադիոպետկոմի նախագահի առաջին տեղակալ Վիկտոր Բալայանի մոտ, որը նույնպես ոգեւորվեց գաղափարով, ու վերջապես գնացինք նախագահիՙ Ստեփան Պողոսյանի մոտ, որը հավանություն տվեց մեր գաղափարին. ռադիոհեռուստատեսության շենքի երրորդ հարկի տաս սենյակ քանդեցին ու տարածքը տրամադրեցին հեռուստաբալետին: Ռադիոյի աշխատողներն ապշել էին: Այդպես ստեղծվեց հեռուստաբալետը, առաջինը ԽՍՀՄ-ում: Հեռուստաբալետում առաջին բեմադրությունս եղավ «Մոցարտիանան», երկրորդըՙ «Համլետը», լրիվ գժական մի ներկայացում, որտեղ Համլետի կերպարով պատմում էի իմ մասին, օպերայի թատրոնում իմ տառապանքների մասին: Ի դեպ, գորբաչովյան «վերակառուցման» օրոք, 1988-ին, Կենտրոնական հեռուստատեսությունը, եթերային ամենալավ ժամերի, երկու անգամ ցուցադրեց «Համլետը»: Մոսկվայի հաղորդավարն ասում էր, որ մենք փաստորեն Խորհրդային Միությունում ունեցել ենք ավանգարդ բալետ, բայց տեղյակ չէինք: Իսկ դրանից առաջ Մոսկվայում երբ ցուցադրում էի բեմադրություններս, վրաս միշտ մատ էին թափ տալիսՙ ասելով, որ չեմ կարող նման բան անել: Ինձ չէին հասկանում, երբ ասում էիՙ ուզում եմ բեմադրել Բեթհովենի երաժշտությանը համարժեք բալետային ներկայացում, բայց ոչ այնպես, ինչպես Ստրավինսկին ու Բալանչինն էին միասին աշխատում, այսինքնՙ Բալանչինը կարողանում էր Ստրավինսկիի նոտաները ցույց տալ բեմի վրա: Ես շարժումների լեզվով արտահայտում էի նույն գաղափարը, նույն զգացողությունը, բայց ոչ անպայմանՙ երաժշտության ռիթմին ու շարժումներին համապատասխան: Այդ ժամանակ արդեն մարտարվեստի տարբեր ձեւեր էի պարապում ու իմ ամբողջ խմբին էլ պարապել էի տալիս (ի դեպՙ Արցախի թեմի ներկա առաջնորդ Պարգեւ արքեպիսկոպոսի հետ): Այդ շրջանում համախոհներիս հետ ունենում էինք երկար փիլիսոփայական զրույցներ, ուսումնասիրում ու վերլուծում էինք տարբեր հեղինակների, փորձում էինք հասկանալ հայ լինելու խորհուրդը, տարված էինք Արեւմտյան Հայաստանն ազատագրելու գաղափարներով: Այս ամբողջ պաշարի հիման վրա հետագայում ես հատուկ բալետային համակարգ մշակեցի, որով ուսուցանում էի Վաշինգտոնի Կիրով ակադեմիայում: Այդ համակարգը միավորում է մարդու մարմնի երեք հատվածները. առաջինՙ գոտկատեղից ներքեւՙ ֆիզիկականը, մարզականը, երկրորդՙ սրտի շրջանում, զգայականը, երրորդՙ գլխի մասումՙ մտածելակերպը, որն էլ կառավարում է ողջ մարմինը... - Անցնենք քո գործունեության մյուս ասպարեզինՙ նկարչությանը: Ֆոկինը գրել է, որ ամենը, ինչ ծառայում է կերպարվեստին, կարող է ծառայել եւ պարին, մեկ այլ տեղ էլ նկատել է, որ կերպարվեստն ու պարը մյուս արվեստների նկատմամբ ունեն այն առավելությունը, որ պատկանում են բոլոր երկրներին, բոլոր ժողովուրդներին: Հիշում եմ, դեռ դպրոցական ժամանակ կարծեմ «Գարուն» ամսագրում կարդացի, որ դու զբաղվում ես նաեւ քանդակով եւ կապ ես տեսնում քանդակագործության ու բալետի միջեւ: Ի դեպ, այդ կապը մի ամերիկացի քննադատ նկատել էր քո բեմադրած «Նարայամայում»ՙ գրելով, որ բեմադրությունն օժտված է ճապոնական գեղագրություն հիշեցող քանդակագործական կեցվածքներով: Սակայն տարիներ անց մենք իմացանք ոչ թե Խառատյան քանդակագործի, այլ նկարչի կայացման մասին: Այսօր իմացա, որ ընտրվել ես Հայաստանի Նկարիչների միության պատվավոր անդամ: Շարունակո՞ւմ ես դարձյալ օրական 4-5 ժամ նկարել: - Ոչ այստեղ, բայց Ամերիկայում այդքան ժամ տրամադրում էի նկարչությանը, անգամ գիշերն էի աշխատում: Քանդակն ինքը շատ հետաքրքական ձեւ է, որ ժամանակ ու նյութ է պահանջում, այսօրվա նյութն էլ տարբեր է անցյալից: Նկարչությունը եւս նույն գործառույթներն է կատարում, բայց գունային մեկնաբանություններով ու հիմնված տարբեր նրբությունների վրաՙ յուրաքանչյուր գույն ո՛ր էներգետիկ կենտրոններին է համապատասխան, գույների խառնուրդները մեկը մյուսի հետ ի՛նչ կկարողանան ասել, եւ այլն: Բոլոր արվեստներն էլ նույն բանին են ծառայում, պարզապեսՙ տարբեր միջոցներով: Գաղափարը նույնն է, ուղղակի տեխնիկան է տարբեր: Մի դեպքում տափակ մակերեսի վրա ես խորությունները ստանում, մյուս դեպքումՙ բեմի վրա, որը նաեւ կարող ես շարժել: Ընդհանրությունն ինքըՙ արվեստն է, մտածելակերպը: Իսկ այլ հարց էՙ արվեստագետը մտածելիս սեփակա՞ն մտքերն է արտահայտում, թե՞ մտնում է մեկ այլ ոլորտ: Չէ՞ որ ինչքան մտածում ես որեւէ առարկայի մասին, այնքան մտնում ես դրա մեջՙ ձգտելով պարզել նրա գործառույթը: Օրինակ, պիրուետ նայելովՙ մարդ տեսնում է ֆիզիկական պտույտը, բայց նա իրենով մագնիսական դաշտ է ստեղծում իր շուրջը, որը չես տեսնում: Եվ այդ մագնիսական դաշտում տարբեր արվեստագետներ տարբեր զգացողություններ ու գույներ կարող են դնելՙ երկնային, մտավոր, սեռական, անել դա ենթագիտակցորեն կամ գիտակցված... - Շատ ուրախ ենք, որ Կորեայում բեմադրեցիր... իսկ այստե՞ղ: - Այստեղ հարցերը գնալով ավելի են բարդանում: Շարունակում է տիրել նույն նեղմիտ, գեղարվեստի աշխարհի հետ կապ չունեցող ԽԾԲ-ական մտածողությունըՙ «ես եմ, ախպորս տղեն, հորողբորս տղեն, ընկերս, ես քո ցավը տանեմ...»: Իսկ կա՞ն երկրի, մշակույթի մասին մտածողներ, երկիրն ինչպե՞ս պիտի ներկայանա աշխարհին, մինչեւ ե՞րբ մեր մարզիկն առանց դահուկ պիտի ներկայանա օլիմպիադային: Մեզ մոտ ո՛չ նախարարը գիտի, թե ո՛ւր ենք գնում, ո՛չ էլ օպերային թատրոնի տնօրենը: Իսկ եթե կոնկրետ խոսեմՙ իմ վերջին բեմադրություններից մեկիցՙ «Բոհեմից» հետո հանդիպեցինք Միշել Լեգրանի հետ ու պայմանավորվեցինք իր «Շերբուրգյան հովանոցներ» երաժշտախաղի հիման վրա բալետ բեմադրել: Ստեղծեցինք համապատասխան սցենար, Լեգրանը գոհ մնաց, մեր նախարարությունըՙ նույնպես: Ներկայացրի մեր թատրոնի գեղարվեստական խորհրդին, շատ լավ ընդունեցին, որոշվեց, որ 2018-ին կբեմադրվի, բայց ի վերջո փակեցին: Պատճառը չգիտեմ: Կամ գիտեմՙ մեր ոչ պետական մտածելակերպն է ու անձնական գործոնի անհարկի կարեւորումը: Այդ պատճառով էլ Հայաստանը կտրված է մնում աշխարհից ու ոչ մի տեղ չի հասնում: Մեր պարարվեստն էլ չի զարգանում: - Իսկ «Բալետ-2021» հիմնադրամը ստեղծել ես, որ զարգանա... - Մեր հիմնադրամն արդեն հասցրել է շատ գործեր անել, հանդիպումներ ենք ունեցել բուհերում եւ դպրոցներումՙ հասկանալու համար, թե ինչ ուղղությամբ ենք ուզում զարգանալ: ԱՄՆ-ի դեսպանատան համագործակցությամբ Երեւան բերեցինք «Բադ բոյզ օֆ դանս» ամերիկյան պարախումբը, բեմադրեցի «Զույգ արեգակներ» ներկայացումը, «Բոհեմը»ՙ Շառլ Ազնավուրի համագործակցությամբ: Այս ներկայացմամբ մեր հիմնադրամը ցույց տվեց, թե ո՛րն է լինելու մեր շարունակությունը, իսկ «Զույգ արեգակներով»ՙ ո՛րն է դուրս գալու եւ աշխարհին ներկայանալու մեր ճանապարհը: Գիտեմ, որ աշխարհում ոչ մի բալետ չի օգտագործում 5-րդ դարի երաժշտություն, Մաշտոցի շարականները կամ ներկայացնում Նարեկացու նման մի վիթխարի կերպարի: Հիմնադրամը պիտի պատրաստի այն շնորհալի մարդկանց, որոնք վաղը, մյուս օրը, հարյուր տարի հետո հայկականությունը կհաստատենՙ որպես զարգացման կարեւոր մի ձեւ: Մեր գաղափարն էՙ օժանդակել հայ բալետում ազատ մտքի դրսեւորմանը: Մեր խնդիրն էՙ հասնել հայի արքետիպին ու նրա միջոցով փոխել զոհի մեր ինքնազգացողությունը, պարտվածից վերափոխվել հաղթողի: Սա՛ է մեր թիվ մեկ խնդիրը, որին եւ պարտավոր է ծառայել մեր մշակույթը: |
