ԲԱԶՄԱԲՈՎԱՆԴԱԿ ԵՒ ԻՒՐՕՐԻՆԱԿ ԳԻՐՔ ԳԱՌՆԻԿ ԳԱԼՍՏԵԱՆ, Լոս Անջելես Լոյս տեսաւ սփիւռքահայ անուանի մտաւորական Երուանդ Ազատեանի «Ժամանակի եւ ժամանակակիցներու հետ» ստուար հատորըՙ հմուտ գրականագէտ Երուանդ Տէր-Խաչատուրեանի առաջաբանով: (Նա նաեւ գրքի կազմողն ու խմբագիրն է): Դժուար է մէկ բառով բնութագրել այս բազմաբնոյթ ու բազմաբովանդակ գիրքը, որում անդրադարձ կայ զանազան բնագաւառներիՙ գրականութիւն, թատրոն, նկարչութիւն, քանդակագործութիւն, երաժշտութիւն, լրագրութիւն, քաղաքականութիւն... Ոչ պակաս բազմազանութիւն կայ նիւթի մատուցման ձեւի առումովՙ վերլուծութիւն, յուշագրութիւն, դիմանկար, հարցազրոյց եւ այլն: Գիրքը ազգային-մշակութային (երբեմն նաեւ միջազգային) կեանքի հարուստ ու խիտ մի խճանկար է: Գործ ունենք հանրագիտարանային հետաքրքրութիւնների տէր մի հեղինակի հետ, որն ապրում է ազգային-մշակութային կեանքով: Եւ չնայած ընդգրկման այս լայնութեանըՙ նա վերոյիշեալ բոլոր բնագաւառներում էլ ինչ-որ ասելիք ունի, առնուազն մի նրբերանգ, մի շեշտ է աւելացնում նիւթին: Երուանդ Ազատեանիՙ որպէս հեղինակի մի կարեւոր իւրայատկութիւնն այն է, որ գրելով այս կամ այն արուեստագէտի մասինՙ նա ոչ միայն վերլուծում է նրանց ստեղծագործութիւնը, այլեւ ապրում է եւ ապրեցնում ընթերցողին արուեստի երկի հմայքով: Առկայ է հեղինակի ոչ միայն մտքի աշխատանքը, այլեւ հոգեկան արձագանգը: Ազատեանը, ինչպէս ասում են արեւմտահայերը, «խորքին մէջ» արուեստագէտ է: Պատահական չէ նրա շեշտուած հակումը դէպի դիմանկարի ժանրը, որն ինչ-որ չափով ենթադրում է կերպարաստեղծում, այսինքն գեղարուեստական մօտեցում: Ահա օրինակ, «Ի նախդիրը», «Այդ միայնակ ծառը», «Հողին սիրով» արտայայտիչ գործերը տեղ-տեղ կարծես վերածւում են արձակ բանաստեղծութեան. «Հայրենի երկրին օդը միշտ մնաց իր (Համաստեղի-Գ.Գ.) ռունգերուն մէջ, Հայրենի արեւին փշրուող փարչին ներկերով գունաւորուեցան անոր աչքերը, իր ականջին միշտ հնչեցին հովիւներու կանչն ու կենդանիներու բառաչը, իր հոգին միշտ հանդէս մը եղաւ երկրի հարսանիքներուն, գիւղական անմեղ երջանկութեան ու հողի ազնիւ սիրոյն: Համաստեղի գրականութիւնը գոյնի, գեղեցկութեան ու քաղցրութեան համաստեղութիւն մըն է, ուր անշէջ կը վառի կարօտը պապենական մեր հողերուն» (էջ 94): Պատահական չէ, որ Երուանդ Ազատեանը ժամանակին բանաստեղծութիւններ է գրել: Գրքի միւս կարեւոր իւրայատկութիւնը այն է, որ հեղինակն այս կամ այն չափով անձամբ ծանօթ է գրեթէ բոլոր այն արուեստագէտներին ու ազգային գործիչներին, որոնց մասին գրում է: Այս հանգամանքը զգալիօրէն պայմանաւորել է գրութիւնների բնոյթն ու արժէքը: Արուեստագէտի անձի ու նրա արուեստի փոխհարստացնող համադրումը վերլուծութիւնը դարձրել է աւելի արժանահաւատ եւ ամբողջական: Այս առումով տիպական են գրող Միքայէլ Կիւրճեանին նուիրուած էջերը, որոնք թերեւս գրքի ամէնայաջողուածներից են: Այստեղ գեղարուեստականը, պատմականը, կուսակցականը, կենցաղայինը կազմում են իրար լրացնող մի ամբողջութիւն, որից յառնում է Կիւրճեանի կենդանի գրական դիմանկարը: Այստեղ Կիւրճեանը կարծես վերածւում է գրական երկի կերպարի, իսկ Ազատեանըՙ գրական երկի հեղինակի: Նիւթի այսպիսի բազմակողմանի «լուսաւորման» հազուադէպ կարելի է հանդիպել: Հատորի մի այլ շահեկան իւրայատկութիւնն է լեզուական բարձր մշակոյթը մի քանի առումներով: Գիրքն արեւմտահայ հարուստ, պատկերաւոր լեզուամտածողութեան մի դրսեւորումն է, բայց միեւնոյն ժամանակ պարզ ու հասկանալիՙ ի հակակշիռ մօտաւոր անցեալի ու ներկայի որոշ քննադատների արհեստականօրէն բարդ, ցուցադրականօրէն «գիտական» լեզուի: Երեւանում հրատարակուած այս հատորը կարող է օրինակելի լինել նաեւ այն առումով, որ գրուած է առանց անհարկի օտարաբանութիւնների, որոնք այսօր մոլախոտի նման խեղդում են արեւելահայ լեզուի անդաստանը: Երուանդ Ազատեանը որոշ առումներով ինձ յիշեցնում է հայ մշակոյթի բազմերախտ դէմքերից Արշակ Չօպանեանին. բարձր ճաշակ, լայնաշառաւիղ իմացութիւն ու գործունէութիւն եւ, վերջապէս, իբրեւ քննադատՙ բարեհաճ վերաբերմունք, գրողին աւելիո՛վ, ասես կանխավճարով գնահատելու հակումՙ խրախուսելու համար հայ գիրն ու գրականութիւնն սփիւռքում: Սակայն նա նաեւ խիստ ու անխնայ է կեղծ նորարարութեան եւ գրական խոտանի հանդէպ: Առաջինի ապացոյցը Վահէ Օշականի «Պատուհան» գրքի գրախօսականն է, ուր նա մերժում է անկապն ու անհասկանալին գրողի կողմից որպէս արդիական ներկայացուող, բայց իրականում իր ասելիք չունենալը ծածկող բանաստեղծութիւնը: Երկրորդ դէպքում նա նոյնքան իրաւացիօրէն քննադատում է տաղանդաշատ Յովհ. Շիրազի վերջին շրջանի անարուեստ գրուածքները, թէեւ, արդարութիւնը պահանջում է ասել, որ նոյն երեւոյթը նկատելի է նաեւ Շիրազին ժամանակակից եւ նախորդող այլ իրաւ բանաստեղծների մօտ: Վերջում ուզում եմ ընթերցողի ուշադրութիւնը հրաւիրել գրքի հեղինակի արտայայտած մի քանի մտքերի վրայ, որոնք արդիական հնչողութիւն ունեն: Խօսելով բանաստեղծ Զարեհ Մելքոնեանի մասինՙ Ազատեանը վարանում է նրան կոչել տաղանդաւորՙ «վախնալով զայն դասուած տեսնել միջակութիւններու շարքին, որոնք... արժանացած են այդ տիտղոսին» (էջ 177): Այս տխուր ու ծիծաղելի վիճակը լաւագոյնս չի՞ բնորոշում արդեօք չափանիշների խախտումը մեր գրական միջավայրում: Մի այլ յօդուածում ըստ արժանւոյն գնահատելով պոլսահայ գրականութիւնըՙ Զահրատին, Խրախունուն եւ միւսներինՙ նա նկատում է, որ պայմանների բերումով նրանց մօտ «կը պակսի ազգայինին օղակը, անհամոզիչ ու թերի թողելով նաեւ տիեզերականին նուաճումը», եւ աւելացնում, որ այդ պակասը «բանաստեղծական որակի տարր մը կը զեղչէ գրողին հոգեկան համայնապատկերէն» (էջ 99-100): Թէեւ ասուածը վերաբերում է մեր գրականութեան մի հատուածին, բայց որքա՜ն ընդհանրացնող ու արդիական լիցք ունի... Երուանդ Ազատեանի «Ժամանակի եւ ժամանակակիցներու հետ» գիրքն ընդգրկում է մեր ազգային-մշակութային կեանքի երկար մի ժամանակահատուածՙ Թէքէեանի ու Միք. Կիւրճեանի օրերից մինչեւ ժամանակակից գրողները, մինչեւ արդի գրականութեան, արուեստի խնդիրները: | 
