«ԱԶԳ» ՕՐԱԹԵՐԹ

ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ԶՈՒԳԱՀԵՌԱԿԱՆՆԵՐՈՒՄ

Հասկանալու համար իրականությունը

Հարցազրույց քաղաքագետ, միջազգային ահաբեկչության եւ փոքրամասնությունների իրավունքի մասնագետ Ժիրայր Շալյանի հետ

Ամերիկահայ համայնքի «AIM» անգլիատառ հայկական միջազգային ամսագրի մարտ ամսվա համարից թարգմանաբար ներկայացնում ենք անվտանգությանն, ահաբեկչությանն, ինչպես նաեւ Ցեղասպանությանը նվիրված հետեւյալ խիստ հետաքրքրական հարցազրույցը Ժիրայր Շալյանի հետ, որը 15 տարի անցկացրել է Աֆրիկայում, Մերձավոր Արեւելքում, Հարավարեւելյան Ասիայում, Հեռավոր Արեւելքում, Լատինական Ամերիկայում եւ Արեւելյան Եվրոպայում: 1964-ից 1999-ը նա մոտիկից հետեւել է պարտիզանական շարժումներին եւ այլ զինված հակամարտություններինՙ Շրի Լանկայից Վիետնամ, Աֆղանստանից Կոլումբիա, Անգոլայից Լեռնային Ղարաբաղ:

Այժմ Շալյանը ֆրանսիական արտաքին հարաբերությունների նախարարության վերլուծական եւ ծրագրավորման կենտրոնի խորհրդատուն է եւ Հակամարտությունների ուսումնասիրման եվրոպական կենտրոնի տնօրենը: Միաժամանակ տարբեր երկրների կառավարությունների մոտ է աշխատում որպես խորհրդատու հատկապես պարտիզանական կռիվների, դիմադրական շարժումների, փոքրամասնությունների իրավունքների եւ ահաբեկչության հարցերի գծով: Հեղինակ է տասնյակ գրքերի, որոնց թվում «Պինգվին հրատարակչության Սփյուռքի ատլաս», «Ռազմավարական ատլաս», «Աշխարհի հզոր տերությունների համեմատական երկրաքաղաքականություն» եւ «Հեղափոխությունները երրորդ աշխարհում: Առասպելներ եւ հեռանկարներ» աշխատությունները:

- Ո՞րն է տարբերությունը ահաբեկչական արարքների եւ պարտիզանական պատերազմների միջեւ:

- Ահաբեկչությունը կատարվում է հանուն որոշակի մի գործի, նպատակի պրոպագանդման կամ սոսկ վախեցնելու նպատակով: Կատարվում է մարդկանց ուշադրությունը որոշակի շահերի կամ իրավունքների վրա հրավիրելու նպատակով: Պարտիզանական մարտավարությունը պահանջում է կանոնավոր ուժի օգտագործումն անկանոն զորքի կողմից հատկապես քաղաքի ծայրամասային շրջաններում: Դրա նպատակն է վնաս հասցնել կամ կորուստներ պատճառել մի որեւէ կանոնավոր բանակի կամ պետության:

- Քսաներորդ դարի երկրորդ կեսին հայերի կատարած ահաբեկչական գործողություններն ինչո՞ւ հենց այդ ժամանակ եւ ինչո՞ւ Լիբանանում սկսվեցին:

- Դրանք Լիբանանում սկսվեցին, որովհետեւ աշխարհագրականորեն 1970-1982 թթ. այդ երկիրն այն վայրն էր, որտեղ բոլոր ծայրահեղ ձախակողմյան ուժերը (պաղեստինցիներ, իռլանդացիներ, բասկեր, կարմիրբրիգադայիններ, թուրքեր, Բայադեր-Մայնհոֆ խմբի անդամներ) հանդիպում եւ մարզվում էին: Երկրորդ, որովհետեւ պատմականորեն դա այն ժամանակաշրջանն էր, որ բնորոշվում է «երրորդ աշխարհի» պետությունների ի հայտ գալով եւ ի հակադրություն Մարքսի, այն տեսությամբ, որ հեղափոխություններ կարող են տեղի ունենալ նաեւ Ասիայի, Աֆրիկայի եւ Լատինական Ամերիկայի ոչ-զարգացած երկրներում: Դա նաեւ ազգային-ազատագրական շարժումների, փոքրամասնությունների իրավունքների պաշտպանության եւ պահանջատիրությունների ժամանակաշրջան էր, եւ այժմ էլ է, երբ ցեղասպանություններից եւ մարդկության դեմ գործած այլ հանցագործություններից տուժածներն ու վերապրողները փոխհատուցում են պահանջում:

Այս բոլորըՙ համակցված նաեւ ՄԱԿ-ում Հայկական ցեղասպանության հարցի բարձրացման առաջին փորձերի (1973-ին ձախողման մատնվեց թուրքական հակազդեցության հետեւանքով) հետ մեծ ազդեցություն ունեցան հայերի վրա հատկապես Լիբանանում, որտեղ մեծ թվով հայեր են ապրում եւ որտեղ բռնությունը օտար երեւույթ չէր յոթանասունական թվականներին: Այնպես որ հայերն արթնացան պատմական երկար նիրհից եւ երազեցին արդարություն եւ փոխհատուցում: Նրանք վառ պահեցին պարտիզանական շարժման գաղափարը, ձեւացնելով, որ կանոնավոր բանակ են, մինչդեռ գործնականում կատարեցին ահաբեկչություն, էականում այսպես կոչված «ազդագրային ահաբեկչություն»ՙ ուղղված այն պետության դեմ, որը համառորեն շարունակում է ժխտել ցեղասպանության փաստը: Դրա հետեւանքով դեսպանատներ, դեսպաններ եւ հյուպատոսներ դարձան թիրախ, եւ ինչքան էլ մարդ դատապարտի նման քաղաքականությունը, պետք է ընդունել, որ նման արարքներն են միայն ուշադրության արժանանում աշխարհում:

Մի ժողովուրդ, որը 1923-ից 1975 թ. Ազգերի լիգային եւ ՄԱԿ-ին ներկայացրել էր բազմաթիվ հուշագրեր, որոնք հավանաբար ինչ-որ տեղ նետված պետք է լինեն, սկսեց ապավինել հարցի լուծման վերջին հնարավորությանը: Կարելի՞ է գնալ մի որեւէ թերթի խմբագրություն եւ ասել, որ 1915 թ. առնչվող մի հարց ունենք: Ո՞վ բանի տեղ կդնի ձեզ կամ ձեր ասածը:

- Ի՞նչ ձեւ ընդունեցին հայկական ահաբեկչական կազմակերպությունները:

- Ահաբեկչական գործողություններ իրականացնող երկու հոսանք կար: Մեկը ԱՍԱԼԱ-նՙ Հայաստանի ազատագրման հայ գաղտնի բանակը, եւ մյուսը ՀՅԴ-ի ՀՑԱԿ-ըՙ Հայկական ցեղասպանության արդարության կոմանդոսները: Առաջինը երրորդ աշխարհի ծնունդ էր եւ երազում էր դաշնակցել քրդերի եւ այլ ժողովուրդների հեղափոխական շարժումների հետ: Տեղակայված էր Սիրիայում:

Երկրորդն ավելի ծայրահեղական էր բնույթով եւ գործում էր այնպիսի երկրներում, որտեղ նրանց գործունեությունը չէր ակնկալվում, ինչպես, օրինակ, Բուլղարիայում, Հարավսլավիայում:

Առաջինները նման գործողություններ չէին ծավալում սոցիալիստական երկրներում: Դա դաշնակցության կողմից հաշվարկված գործողություն էր: Նրանք իրենց գործը կատարեցին, ամերիկացիների ուշադրությունը գրավեցին եւ սառը պատերազմի տարիներին արժանացան նրանց բարեհաճությանը: Ահաբեկչությունն այսպես շարունակվեց 1975-ից 1983 թ. եւ անկասկած հաջողություն արձանագրեց, քանզի պատմական մի եղելություն, որն անուշադրության էր մատնված եւ գրեթե ամբողջությամբ մոռացված, դարձյալ հայտնվեց արդիական խնդիրների շարքում: Եվ սա դուռ բացեց բոլոր նրանց առաջ, ովքեր օրինական ինչ-որ քայլ էին ցանկանում կատարել այդ առնչությամբ: Դատապարտելի լինեն այդ արարքները թե ոչ, բարոյապես ընդունելի, թե մերժելի, քաղաքական սառը դատող գործչի համար նման բռնությունն ազդեցիկ էր եւ տեղին:

1984-ին Փարիզում անցկացված Ժողովուրդների տրիբունալի նման միջազգային ատյանի (որը մեղավոր ճանաչեց Թուրքիային ցեղասպանության մեջ) կազմակերպումը 1975-ին պարզապես աներեւակայելի էր: Այդ տրիբունալի անդամներըՙ Նոբելյան մրցանակակիրներ, որոնց թվում էր նաեւ Շոն Մկբրայդըՙ Միջազգային ներում կազմակերպության հիմնադիրը, մասնագետների եւ վկաների կարծիքները լսելուց հետո արձակեցին իրենց եզրակացությունը, որն ընդունվեց նաեւ Ֆրանսիայի նախագահի կողմից: Վկայություն տվողներից մեկը Թուրքիայից քուրդ ֆիլմարտադրող Յիլմազ Գունեյն էր, որը զայրացրեց թուրքերին, բայց միաժամանակ այդ ամբողջ գործընթացը դրեց մի նոր ուղու վրա: Այնուհետեւ Ցեղասպանության հարցը ճանաչվեց 1985-ին ՄԱԿ-ի ենթահանձնախմբերից մեկի, իսկ 1987-ին Եվրախորհրդի կողմից: Այս բոլորը կարծես զորակոչի ենթարկեց երիտասարդներին:

- Ինչպիսի՞ն է իրավիճակը ներկայումս:

- Խորհրդային Միության անկումով եւ նորանկախ պետությունների կազմավորումով ուժերի ու ջանքերի նոր ձեւի զորակոչ սկսվեց: Մի կողմից Հայաստանին եւ Ղարաբաղին ցուցադրվեց մեծաքանակ օգնություն (փող, բժիշկներ, կադրերՙ սկսած շարժման առաջին օրերից եւ երկրաշարժից), մյուս կողմից հսկայական աշխատանք տարվեց Ցեղասպանության ճանաչման ասպարեզումՙ հատկապես ԱՄՆ-ում եւ Ֆրանսիայում:

Համեմատած քառորդ դար առաջվա դեպքերի հետ, այժմ անկախ Հայաստանը, նույնիսկ իր ներկա դժվարին տնտեսական իրավիճակով, արդեն կայացած պետություն է եւ ինքն էլ ընդգրկված է Ցեղասպանության ճանաչման աշխատանքներում: Այսօր արդեն բելգիական եւ իտալական խորհրդարանները, Հունաստանը, Ռուսաստանը, Ֆրանսիան եւ այլ երկրներ ճանաչել են Հայոց ցեղասպանությունը: Վերջինիս ճանաչումը հատկապես նշանակալից է, քանի որ եվրոպական առաջին հզոր տերությունն է, որ այդ քայլին է դիմում: Դա իսկապես շրջադարձային երեւույթ է: Նշենք նաեւ, որ միայն պետքարտուղարության եւ անձամբ նախագահ Քլինթոնի միջամտության հետեւանքով էր, որ Միացյալ Նահանգներում չընդունվեց այդ բանաձեւը:

- Ինչո՞վ էր տարբեր Ֆրանսիայի պարագան:

- Ֆրանսիացիները մարդու իրավունքների պաշտպանության ջատագովներ են, եւ հասարակական կարծիքն այնտեղ պահանջում է, որ պատշաճը հատուցվի զոհերին: Դժվար է ամբողջովին դիմադրել այդքան հայտնի պատմական մի իրողության ճանաչման ճնշումներին: Պատկերացնո՞ւմ եք, անցյալ հոկտեմբերի առաջին մերժումից հետո Սենատի առաջ վրան էին խփել, որտեղ մի հայ օր ու գիշեր ներկա էր եւ մարդկանցից ստորագրություններ էր հավաքում: Չգիտեմ հայերից բացի քանի՞ ամերիկացի կստորագրեր նման մի հայց ԱՄՆ-ում:

Իհարկե, թուրքական շանտաժն առկա է, բայց գուցե Եվրամիությունը մի օր նաեւ ընդունի մի որոշում, որով շանտաժը համարվի անօրինական եւ արգելվի առհասարակ: Ի վերջո, ի՞նչ կարող է Թուրքիան անել առանց Միացյալ Նահանգների եւ Եվրոպայի: Նրանց այլընտրանքային հնարավորություններն այնքան էլ մեծ չեն:

- Ի՞նչ կասեք այն մասին, որ հարցը, ըստ ոմանց, պետք է թողնել պատմաբանների քննարկմանը:

- Միացյալ Նահանգներն ու Եվրամիությունը չեն քննարկում, կամ կասկածի տակ չեն առնում Ցեղասպանության փաստը: Դա քննարկման խնդիր չէ: Նրանք քննարկում են, թե ճանաչումը ի՞նչ կարժենա իրենց:

- Ինչպե՞ս եք վերաբերվում ոմանց այն պնդումներին, թե երրորդ երկրների առնչվելը գործին ոչ միայն տեղին չէ, այլ նաեւ վտանգավոր: Ըստ այդ պնդումների, այդ հարցում անհրաժեշտ է համոզել թուրքերին միայն:

- Նման շեշտադրումը տեղին չէ, քանի որ ցեղասպանությունը միջազգային հանրության գործն է: Բացի այդ, 1915-ին երրորդ երկրները դիտվում էին որպես Թուրքիայի ներսում ապրող քրիստոնյաների դաշնակիցներ: Այսօր Թուրքիայի դաշնակիցներն են, որ ճնշում են գործադրում: Ֆրանսիան, օրինակ, որպես Թուրքիայի դաշնակիցը եւ տնտեսական գործընկերը, ճնշում է գործադրում, որ Թուրքիան վերանայի իր դիրքորոշումը սեփական անցյալի նկատմամբ:

- Իսկ ո՞րն է Հայաստանի դերն այս ամենի մեջ:

- Հայաստանը պետք է շահագրգռված լինի Կովկասում լարվածությունը թուլացնելու խնդրով: Եթե Հայաստանը կատարի այն, ինչ ռուսներն են մինչեւ հիմա ցանկացել, այսինքնՙ վառ պահի լարվածությունը տարածաշրջանում, ապա Հայաստանը կարող է վաստակել միայն ռուսների դաշնակցությունը: Բայց նրանք կարող են մի օր հուսախաբ անել հայերին: Մեկ դաշնակից ունենալու դեպքում չգիտես ինչ կարող է տեղի ունենալ: Կարծում եմ, ավելի խոհեմ կլինի, եթե Ադրբեջանի հետ համաձայնության գա Հայաստանը: Խաղաղությունը կարեւոր գործոն է, հատկապես երբ տնտեսության աճ ես ակնկալում արձանագրել: Իրատեսական պիտի լինի, եթե Հայաստանը լավ հարաբերություններ մշակի ինչպես Ռուսաստանի, այնպես էլ Եվրոպայի եւ Միացյալ Նահանգների հետ:

- Սփյուռքը ցանկանում է, որ Հայաստանը լինի գլխավոր հանձնառուն Ցեղասպանության հարցում: Շատերը բացասական վերաբերմունք են արտահայտել թուրքական հեռուստատեսությանը վերջերս նախագահ Քոչարյանի արտասանած նախադասությունների վերաբերյալ: Մի՞թե շատ բան ենք պահանջում, երբ ցանկանում ենք, որ նախագահը հայության հոգեբանա-զգացական պահանջների, որոնք կարող են երբեմն նաեւ տարածքային բնույթ կրել, թարգմանը հանդիսանա:

- Հայաստանը, իմ կարծիքով, պետք է գործի համաձայն իր կարելիությունների, որոնք առայժմ սահմանափակվում են Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի լուծմամբ: 80 տարի Արեւմուտքում ապրելով, սփյուռքի որոշ հատվածներ կարծես քիչ բան են սովորել ուժերի հավասարակշռությունը չափելու կամ նույնիսկ հասկանալու գործընթացից: Պահանջի օրինական լինելը դեռ բավարար չէ իրականություն դարձնելու համար այդ պահանջը: Հայաստանն, օրինակ, այսօր ոչ մի շահ չունի Վրաստանին պահանջներ ներկայացնելուց: Եթե խնդիրներ ունես արեւելքում, չես կարող միաժամանակ այլ խնդիրներ առաջացնել հյուսիսում, եթե, իհարկե, հիմար չես: Իսկ եթե հիմար ես, կարող ես նաեւ տարածքային հարցեր արծարծել Թուրքիայի հետ: Բայց եթե լրիվ տխմար ես, կարող ես 1920 թ. Սեւրի դաշնագրի վրա հենվել կամ նույնիսկ ավելի հեռուն գնալ եւ հասնել մինչեւ Հռոմեական կայսրության ժամանակները:

Այսօրվա քաղաքական եւ իրավական օրենքներում ընդունված է, որ ինքնորոշման իրավունքը վերապահված է որոշակի տարածքի վրա ապրող ժողովուրդներին: Դրանով էլ Ղարաբաղի պահանջը օրինական է, քանզի հայերն իրոք ապրում են այնտեղ: Չի կարելի պահանջել տարածքներ, որոնք հայերից զուրկ ենՙ սոսկ նշելով, թե ժամանակին հայերին են պատկանել: Լավագույն դեպքում կարելի է պահանջել այն, ինչ հնարավոր է պաշտպանել: Սա է իրատեսականը: Եվ սա, իմ կարծիքով, Հայաստանի միակ հնարավորությունն է ապագայի համար: Ամենայն ուրիշ բան դատարկ երազանք է եւ արկածախնդրություն: Նման երազանքի գործի դրվելու դեպքում այդ երազանքի հետ կձախողվեն նաեւ այլ նախաձեռնություններ: Ովքեր մեծ պահանջներ են ներկայացնում, պետք է պատրաստ լինեն հստակորեն նշելու, թե ի՚նչ եւ ինչքա՚ն են պատրաստ վճարելու դրանց հասնելու համար:

- Ի՞նչ մարտավարական եւ աշխարհաքաղաքական քայլեր իմաստալից կլինեն ներկայիս Հայաստանի համար:

- Նախ փորձել հասնել պատվավոր խաղաղության, որը կերաշխավորի Ղարաբաղի ժողովրդի ազատությունը եւ հնարավորություն կտա Հեյդար Ալիեւին չկորցնելու իր հեղինակությունը, վերստանձնելու, բացի Լաչինից, ԼՂ-ի շրջակա տարածքները եւ վերջ տալու շրջափակմանը: Սա նշանակում է, որ հենց ռազմական խնդիրներն ավարտվեն, յուրաքանչյուր կողմ կարող է զբաղվել հիմնականՙ տնտեսական աճի խնդրով: Ներկա դարաշրջանում միայն տնտեսական աճի ցուցանիշն է ցանկացած վարչակարգի գոյության գրավականը: Չինաստանը հասկացել է այս իրողությունը, բայց Ռուսաստանըՙ կարծես դեռ ոչ:

Հայաստանի շահերը պահանջում են Ռուսաստանի հետ լավ հարաբերությունների պահպանում: Իսկ Ռուսաստանի համար կարեւոր է լավ, վստահելի դաշնակից ունենալ Հարավային Կովկասում:

Հայաստանի շահերը պահանջում են լավ հարաբերություններ ունենալ նաեւ Եվրոպայի եւ Միացյալ Նահանգների հետ, որովհետեւ ոչ մի փոքր պետություն չի ցանկանում ունենալ միայն մեկ պաշտպան:

Ինչ վերաբերում է Թուրքիային, պետք է նրան հասկացնել, որ Ցեղասպանության ճանաչումը չի նշանակում նյութական կամ տարածքային փոխհատուցում: Ներկա փուլում ակնկալվում է պարզապես կոտորածների ճանաչում: Ճանաչում այն փաստի, որ իրոք Անատոլիայի հայ բնակչությունից ազատվելու, նրան բնաջնջելու մտադրությունն իրագործելու ծրագիր եղել է: Նման ծրագիրը ցեղասպանություն է որակվում, եւ հայերը ցանկանում են, որ այդ փաստը ընդունվի: Այդ ընդունումը, ճանաչումն էլ կլինի բարոյական փոխհատուցում: