Տիեզերքի թանգարան Գառնիի տիեզերական աստղագիտության ինստիտուտում
«Երբ խորհրդային խոշոր գիտնական, աստղաֆիզիկոս Յակով Զելդովիչն այցելեց Հայաստան ու ծանոթացավ Գառնիի տիեզերագիտության ինստիտուտում կատարվող հետազոտական աշխատանքներին, միանշանակ հայտարարեց, որ ԽՍՀՄ-ում ընթացող տիեզերագիտական ուսումնասիրությունների 75 տոկոսն իրականացվում է այստեղ», պատմեց Գառնիի տիեզերական աստղագիտության ինստիտուտի հիմնադիր եւ տնօրեն Գրիգոր Գուրզադյանի առաջին տեղակալ Էվելինա Թումյանը: Մեր հանդիպմանն առիթ ծառայեց Հայաստանում քրիստոնեության պետականորեն ընդունման 1700-ամյակի տոնակատարության շրջանակներում նախատեսվող մի հետաքրքրական միջոցառում. ինստիտուտում այս ամիս բացվելիք ցուցահանդեսըՙ «Հայաստանը տիեզերքում» խորագրի ներքո: «Ցավալի եւ ամոթալի է, որ այսօր գրեթե չենք հիշում, թե Հայաստանն ինչպիսի կարեւոր ու ազդեցիկ դերակատարում ուներ տիեզերագիտության ոլորտում: Այսօր հայերս լսում ու զարմանում ենքՙ Հայաստան եւ տիեզե՞րք: Այնինչ մեր հանրապետությունում էր գտնվում ողջ ԽՍՀՄ-ի տարածքում իր տեսակում միակ տիեզերական սարքաշինության ամբիոնը, որ 19 տարի գործեց Երեւանի պոլիտեխնիկական ինստիտուտում: Հետխորհրդային փոփոխություններից եւ տնտեսական ճգնաժամերից ամբիոնը փակվեց (տիեզերքն, ինչպես հայտնի է, «թանկ հաճույք» է), այդուհանդերձ, հասցրեց մեծ գործ կատարել տիեզերագիտության համար: Հայաստանը վստահորեն մուտք գործեց այս ասպարեզՙ ունենալով այնպիսի խոշոր գիտնականներ, ինչպիսիք էին Գրիգոր Գուրզադյանն ու Վիկտոր Համբարձումյանը», շարունակեց զրուցակիցս:
Ինչո՞վ է տիեզերագիտության ինստիտուտը ներկայանալու առաջիկա ցուցահանդեսում: Տիեզերքի թանգարանի բացմանը կներկայացվեն հազվագյուտ ցուցանմուշներ, որոնք մինչ այդ մեծ հետաքրքրություն էին առաջացրել Գերմանիայի Հանովեր քաղաքում կայացած «EXPO-2000» համաշխարհային ցուցահանդեսում, այս նմուշների թվում են «Օրիոն-2» հանրահայտ տիեզերական աստղադիտարանի ճշգրիտ պատճենը, երկիր վերադարձած տիեզերանավի իրական խցիկը եւ այլն: Այս ցուցանմուշների պատմությունը մեզ վերադարձնում է անցյալ դարի 60-70-ական թթ., երբ աշխարհը, հատկապես ԽՍՀՄ-ը, մուտք էր գործել տիեզերքի «նվաճման» ուղին: «Ակադեմիկոս Սերգեյ Կորոլյովի ղեկավարությամբ ստեղծվեցին եւ տիեզերք արձակվեցին առաջին արբանյակները, ապաՙ «Վոստոկ» տիեզերանավը, որով Յուրի Գագարինը 1961-ի ապրիլի 12-ին թռիչք կատարեց տիեզերք. հայտնագործությունները հաջորդում էին միմյանց: Հայաստանը, որ այս տարիներին արդեն հռչակված էր Բյուրականի աստղադիտարանով, իսկ Գառնիի տիեզերագիտության ինստիտուտն արդեն կառուցման փուլում էր, անմիջապես ընդգրկվեց տիեզերքի ուսումնասիրմանՙ ԽՍՀՄ-ում ընթացող աշխատանքներում: 1971-ին հայկական «Օրիոն-1» աստղադիտարանը տեղադրվեց խորհրդային «Սալյուտ-1» տիեզերակայանում: 1973 թ.-ին նախորդ գոհացնող արդյունքները հաշվի առնելով, Հայաստանին տրամադրվեց մի ողջ տիեզերանավՙ հետազոտությունները շարունակելու, այդ տիեզերանավիՙ «Սոյուզ-13»-ի վրա տեղադրվեց մեր «Օրիոն-2»-ը: «Սոյուզ-13»-ով թռիչք կատարած տիեզերագնացները նախապատրաստական փուլն անցել էին Գառնիում եւ Բյուրականում (ցավոք, վայրէջքի պահին նրանք ողբերգականորեն զոհվեցին): «Օրիոն-1» եւ «Օրիոն-2» տիեզերական աստղադիտարանների բերած ինֆորմացիան հարուստ ու հագեցած էր, ուլտրամանուշակագույն ճառագայթներով սպեկտրոգրամման, որ ստացանք, ԽՍՀՄ-ում իր նախադեպը չուներ: Այս ամենի մասին վերջերս վերստին հիշատակեցին մեր ռուս գործընկերները, երբ Մոսկվայի տիեզերագնացների պատրաստման կենտրոնում տոնում էինք գագարինյան թռիչքի 40-ամյա հոբելյանը», վերհիշեց Էվելինա Թումյանը:
Ներկայիս պայմաններում գործո՞ւմ է արդյոք տիեզերական աստղագիտության ինստիտուտը, թե՞ ձեւականորեն է պահպանում գոյությունը: Զրուցակցիս խոսքերից պարզվում է, որ, չնայած ֆինանսական դժվարություններին, ինստիտուտը շարունակում է գործել: Գրիգոր Գուրզադյանի հեղինակած մի քանի նախագծերն արդեն արտասահմանյան ներդնողների հետաքրքրությունն են առաջացրել, եւ այդ նախագծերն, ըստ ամենայնի, չեն մնա առանց ֆինանսավորման: Ինստիտուտի մասնագետները համագործակցում են ֆրանսիացի եւ ամերիկացի գործընկերների հետ: Վերջիններիս գրավել է «Գառնի» անունը կրող աստղադիտարանը միջազգային տիեզերական կայանում (որը փոխարինել է «Միր»-ին եւ այժմ գտնվում է տիեզերքում) տեղադրելու Գր. Գուրզադյանի ծրագիրը: «Ընդ որումՙ տիեզերագնացի առկայությունը պարտադիր չէ, աստղադիտարանը կարող է կցվել եւ արբանյակի, ղեկավարվել երկրից եւ, իր ուղեծրի շուրջը 3-4 ամիս պտտվելով, միանալ որեւէ կայանի, որպեսզի այնուհետեւ կրկին վերադառնա իր 4-ամսյա պտույտին: Աստղադիտարանի «կյանքն» այսպիսով բավական երկարատեւ կլինի», ծրագիրը հնարավորինս մատչելի ներկայացրեց զրուցակիցս: Սա, ըստ նրա, չափազանց եկամտաբեր ծրագիր է եւ մեծ շահույթ կբերի Հայաստան: Բացի այսօրինակ ծրագրերիցՙ տիեզերագետ, ակադեմիկոս Գրիգոր Գուրզադյանը վերջին տարիներին հեղինակել է նաեւ մի քանի խոշոր մենագրություն, դրանք հրատարակվել են Ռուսաստանում, ապա, վերահրատարակվելով անգլերեն, արտասահմանում մեծ աղմուկ են բարձրացրել: Նրա վերջինՙ ծավալուն մենագրությունը «Տիեզերական դինամիկան» է, որը հրատարակվելու է Մ. Նահանգներում:
ԱՆՈՒՇ ԴՈՎԼԱԹՅԱՆ