Ռոպէր Հատտէճեանի ստեղծագործութիւնը
Դանիէլ Վարուժանը արարումի երգիչ էր եւ անցեալ դարի տասական թուականներին առատ հունձ էր ժողւում: Յետոյ մենք խորհեցինք, թէ Պոլսի գրական աշխարհում այլ հունձ այլեւս դժուար կը լինի ժողուել: Եւ, փա՜ռք Աստծոյ, սխալ դուրս եկանք:
Այս աշուն մեր գրական կեանքում նշանակալի իրադարձութիւն էր. Պոլսոյ առատ հունձքը այս դարավերջին ու դարասկզբին վկայում է, թէ որքան սրբօրէն բեղուն է արեւմտահայ գրական անդաստանը, ինչքան բարձրահունչ է մեր երգը Վոսփորի ափերին:
Իբրեւ գրական աւազանի հաւատարմութիւն եւ ժառանգութիւնՙ Հատտէճեան երեւոյթը սփիւռքահայ ծովածաւալ միջօրէականներում գեղարուեստական ճշմարտութեան յուսալի կողմնորոշիչ է, ժողովրդին, նրա գրականութեանը անմնացորդ ծառայելու անզուգական օրինակ:
Անցեալ դարի յետպատերազմեան շրջանից սկսածՙ նա պոլսահայ գրական կեանքի եռանդուն կազմակերպիչն է եւ պատնէշի վրայՙ աւելի քան յիսուն տարի: Այդ նաեւ նրա՚ շնորհիւ է, որ մեր գրական ածուն հինաւուրց քաղաքում, արեւմտահայ գրի բնօրրանում, չի մարել:
Այդ նաեւ նրա՚ շնորհիւ է, որ առկայծ գրական շարժումը գրեթէ անկենդան դարձած օջախում վերընձիւղեց արեւմտահայ գեղարուեստական նորագոյն բարձր միտքըՙ Յակոբ Մնձուրին, Զաւէն Պիպէռեանը, Զահրատը, Զարեհ Խրախունին, Արման Վարդանեանը եւ միւսները: Եւ եթէ այսօր Ստամբուլի մեր արուեստագէտները ողջ Սփիւռքի հայ գրչօջախների մէջ առաջնութեան բնագծեր նուաճած գրական օջախի տէ՜ր են զգում իրենց, դրանում անգնահատելի է Ռոպէր Հատտէճեանի դերը: Նա իր ողջ ստեղծագործութեամբ սովորեցրել է, որ ապրելու խորհուրդը գրական միասնական ընտանիքին անմնացորդ ծառայութեան մէջ է:
Նա ծնուել է 1926 թ. Յունուար 20-ին Ստամբուլի Պագըր գիւղում: Մէկ տասնամեակ յաճախել է Բանկալթըի Մխիթարեան վարժարան, այնուհետեւ աւարտել է Ստամբուլի համալսարանի հոգեբանութեան, փիլիսոփայութեան եւ գրականութեան ճիւղը: Իր ողջ գիտակցական կեանքը ծառայեցրել է երկու նուիրական աշխարհներիՙ գրականութեան եւ մամուլին: Հրատարակել է 40-ի հասնող ժողովածուներՙ պատմուածքներ, թատերախաղեր, վէպեր, ճամբորդական նօթեր, «Յուշատետր»ի տասնեակ խոհագրական գրքեր:
1967-ից ի վեր մեծանուն արձակագիրը Ստամբուլի հայաշունչ «Մարմարա» օրաթերթի 34-ամեայ անդուլ ու անխոնջ խմբագիրն է: Իսկ այժմՙ նաեւ արտօնատէրը: Անընդմէջութեան տեսակէտիցՙ «Յառաջ»ի խմբագրապետուհի Արփիկ Միսաքեանի հետ նա գրեթէ բացառիկ օրինակն է հայ նոր մամուլի պատմութեան մէջ: Սա թերթի աւելի քան վաթսունամեայ ճանապարհի ամէնից հարուստ ու բովանդակալից հատուածն է, որ տարել ու տանում է խմբագիր Ռոպէր Հատտէճեանը Ստամբուլում արդէն չորս տասնամեակՙ հաւատարիմ մնալով հայութեան պաշտպանութեան, Հայրենիքի հանդէպ սիրոյ իր անսակարկ ծառայութեան մէջ:
Սփիւռքում եւ հայրենիքի համար «Մարմարա»ն շարունակ խաղացել է ռազմավարական չերկրորդուած դերՙ հայ պետական-դիւանագիտական մտքի եւ մտաւորական լայն շերտերի համար բացայայտելով թուրքական պատմա-քաղաքական զարգացումները, միտումները, փոփոխութիւնները, հայ եւ թուրք յարաբերութիւնների ներհակ, յայտնի եւ անյայտ խմորումները: Միայն թուրքական մամուլի ամենօրեայ սթափ տեսութիւնն ու գնահատումները բացառիկ կենսական նշանակութիւն ունեն հայկական պետականութեան արդիւնաւոր գործունէութեան առումով: Այսօր էլ «Մարմարա»ն յուսալի այն թերթն է, որի անդրադարձները, հրապարակումները թուրքական մամուլից, քաղաքական ոյժերին մօտ կանգնած աղբիւրներից նպաստում են Հայաստանի քաղաքականութեան արագ ու ճկուն արձագանգումներին:
Սակայն ամէն ինչից վեր «Մարմարա»ն արդէն կէս դար եւ աւելի Պոլսոյ գրական կեանքի զգայաչափն է, հարազատ ոստան: Կազմակերպիչ իր ներուժով այսօր էլ նա համախմբում է գրական հրաշալի ջոկատը Ստամբուլում:
Ասպարէզ իջնելով անցեալ դարի 50-ական թթ.ՙ Ռոպէր Հատտէճեան արուեստագէտ փիլիսոփան մշակել է էկզիստենցիալիստական (գոյապաշտական) հոգեւոր տարածքըՙ բացայայտելով մարդու ներաշխարհում կեցութեան խորհուրդները ինչպէս պատմուածքներիՙ «Բառասխալ» (1972), «Մարդոց մեծութեան եւ խեղճութեան մասին» (1979), երկու ժողովածուներում, այնպէս էլ թատրերգութիւններումՙ «Կեանքի մը երեք Կիրակիները», «Վաստակ», «Մահը ա՞յս է արդեօք», «Մարդը եւ իր կեղեւը» եւ այլ գործերում ու թարգմանութիւններում:
Ռոպէր Հատտէճեանի ստեղծագործական բարձրակէտը, այնուհանդերձ, կազմում են «Առաստաղը» երկհատոր վէպը եւ առօրեայից ծաւալուող համամարդկային խորհրդածութիւնների քսանից աւելի գրքերըՙ ընդհանուր եւ անյաւակնոտ «Յուշատետր» խորագրի տակ:
Մասնաւորապէս «Յուշատետր»ը հայ մարդու եւ աշխարհի յարաբերութեան բազմանկիւն քննութիւնն է: Մեզ են փոխանցւում գրողի, պարզ մարդկանց, համայնքի, հայութեան հաւաքական տագնապները, հոգերըՙ առօրէական եւ համախորհուրդ քննական լոյսով: «Յուշատետր»ը հայ խմբագրի վերջին ճիշտ քսան տարիների ամենօրեայ երկխօսութիւնն է իր ընթերցողի հետ խմբագրական ընտանի սիւնակում, որին սիրով ու անհամբերութեամբ են սպասում ոչ միայն Վոսփորի ափերին, այլ նաեւ Ֆրանսիայում, Միացեալ Նահանգներում, Մերձաւոր Արեւելքում, Հայաստանում եւ այլուր: Սփիւռքի հայ թերթերը անհրաժեշտ արտատպումներ են կատարում «Յուշատետր»իցՙ իրենց ընթերցողներին եւս ներգրաւելով ազգային-գրական միասնական խորհրդածութիւնների ոլորտը:
«Առաստաղը» վէպը անցեալ դարի վերջին քառորդի հայ վիպագրութեան ուշագրաւ արտայայտութիւններից է: Այն ներկայացնում է լքումի, մենութեան աշխարհըՙ առանց թերասացութեան: Առաջին հայեացքից կարող է թուալ, թէ գրողը շարունակում է շահնուրեան Նահանջի արձագանգները: Իրականում նա պարզում է մեզ Նահանջի հետեւանքները, մեր մենութեան ծանր գինը ազգային հաւաքական հոգեբանութեան վրայ, մեր տառապող հոգիների վրայ: Անանուն, ընդհանրական հերոսի կեանքը պարզապէս մահուան սպասում է, նա առանձնութեան տառապանքը ազնւօրէն կրող անհատն է, որ մեռնում է հպարտ, գիտակից իր ողբերգութեան, առանց վարդագոյն երազներ օրօրելու: Այդպէս Սփիւռքն ու նրա մշակոյթն է ամէն օր մեռնում ու յարութիւն առնումՙ վերստին մեռնելու համար, իսկ մենք այդ նոյն ժամանակ Հայաստանի մեր տաքուկ ամբիոններից միամտօրէն փորձում ենք ուրուագծել Հայ Դատի ու հայ մշակոյթի կանոնիկ սահմանները:
Ռոպէր Հատտէճեանի մասին ուսումնասիրութիւններ են գրել են Երուանդ Ազատեանը, Սուրէն Դանիէլեանը, Թորոս Թորանեանը, Արթօ Ճիւմպիւշեանը, Մաքրուհի Յակոբեանը, Լեւոն Շառոյեանը եւ ուրիշներ:
Նրա ստեղծագործութիւնը աննախադէպ բարձր էր գնահատում Ամենայն Հայոց Գարեգին Ա. երջանկայիշատակ Կաթողիկոսը, որի հրամանով 1997-ին Ս. Էջմիածնում մենք հրատարակել ենք արձակագրի ծաւալուն «Յուշատետր-Ընտրանի»ն:
Գրքի յառաջաբանում Վեհափառ Հայրապետը գրել է. «Մենք Ռոպէր Հատտէճեանի անձը ճանչնալէ առաջ ճանչցած ենք անոր գիրը: Պոլսահայ գրականութեան ամէնէն պայծառ դէմքերէն մէկը, որ հաւատարիմ մնաց եւ կը շարունակէ մնալ Մեսրոպաստեղծ հայ գիրին եւ անկէ ճառագայթած-ու ճառագայթող-հայ գրականութեան: Գիրին մէջէն մեր երեւակայած կերպարը, երբ անձնապէս ալ ճանչցանք որպէս անձ, ուրախութեամբ հաստատեցինք, անգամ մը եւս, այն ճշմարտութիւնը, որ վաւերական գրողն է ան, որուն մէջ անջրպետ չկայ անձին ու գիրին միջեւ: Եւ եթէ ճիշդ է, որ «մարդն իսկ է ոճը», ապա այդ ճշմարտութիւնը իր հարազատ արտայայտութիւնն է գտած Ռոպէր Հատտէճեանի մէջ»:
Ռ. Հատտէճեանի մասին այսօր նոյնպէս գրում են, բայց ես երանի եմ տալիս վաղուայ գրչի մշակին, որը բարձր արժեւորման ենթարկելով արձակի վարպետինՙ պիտի ափսոսայ, որ չի ճանաչել Հատտէճեան անձը եւ հնարաւորութիւն չի ունեցել համադրելու անձն ու գիրը:
Այգեպանին չի ճանաչել, բայց ճաշակել է նրա պտուղները:
Սուրէն Դանիէլեան