Մայիսի 27¬28-ը Երեւանում իր աշխատանքները կսկսի Հայաստան-սփյուռք համահայկական երկրորդ համաժողովը։ Աշխարհի բազմաթիվ երկրներից Հայաստան կգան սփյուռքահայ պատվիրակներՙ համատեղ քննարկելու Հայաստան-սփյուռք տնտեսական, քաղաքական, կազմակերպչական, գիտական, մշակութային կապերին առնչվող, հայության համար առաջնահերթ հարցեր։
Մեր հարցազրույցը Մխիթարյան միաբանության վարդապետ Հարություն Պզտիկյանի հետՙ լեզվի, ուղղագրության, երկքաղաքացիության մասին, ստորեւ ներկայացնում ենք ձեր ուշադրությանը։
¬ Վարդապետ, ի՞նչ ակնկալիքներ ունեք համագումարից։
¬ Բնական է, եթե ասիկա պարզ, քաղաքական ժեստ մըն է ընտրություններու, որպես համակրանք շահելու ներսը, դուրսը, ոչ մեկ ակնկալիք ունիմ։ Եթե անկեղծ որոշում մըն է, կապ չունի ընտրություններու, ներքին հարցերու հետ, այլ լուրջ մտահոգություն մըն է Հայաստան-սփյուռք միախմբելու, շատ մեծ ակնկալիքներ ունինք։ Անշուշտ, 1000 հոգիով հայրենիքը չի փրկվիր, բայց անոնք կներկայացնեն զանազան մշակութային կազմակերպություններ, բարեգործական, ազգային, կուսակցական շարժումներ, միաբանություններ։ Հրեաներու նման 2000 տարի պիտի չսպասենք կազմակերպվելու, պիտի համահայկական արմենիզմ ստեղծենք, առանց ցեղապաշտական մոլեռանդություններու մեջ մտնելու, իրար օգնելու, իրարմե օգտվելու, առանց որեւիցե հարեւանի, նույնիսկ մեր թշնամի նկատված պետություններու նկատմամբ հարգանքի պակաս ցուցաբերելու։ Ես կկարծեմ, որ մենք կապրինք տեղ մը, ուր բարեկամ քիչ ունինք, որովհետեւ ոչ միայն աշխարհագրական դիրքը, այլեւ բնական նախանձ կա հանդեպ այս ժողովուրդին, որ հակառակ իր կրած տառապանքներուն, ստեղծած է սփյուռք մը, որ 80 տարի առաջ ցնցոտիներով գաղթած, այսօր տվյալ երկիրներու մեջ ազդեցիկ ներկայություն դարձած է։ Այս ամենը ցույց կու տա, որ հզոր ներուժ ունինք, որուն նկատմամբ հայրենիքը սկսած է անտարբեր չմնալ։ Սակայն զարմանալի է, որ 30.000 սփյուռք ունեցող Զվիցերիան ունի սփյուռքի նախարարություն, մենք որ եռապատիկն ենք սփյուռքի մեջ հայրենիքի բաղդատությամբ, չունինք սփյուռքի նախարարություն։ Զարմանալի երեւույթ մըն է, որ համագումարը նկատի պիտի առնե։
Երկրորդ հարցըՙ միեւնույն ուղղագրությունը գործածելու խնդիրն է, միեւնույն այբբենգիմն ունինք եւ տարբեր ձեւով կգործածենք, որովհետեւ 1922 թ. պարտադրվեցավ մեզի ուղղագրություն մը, որ սփյուռքը տակավին չէ ընկալած, հետեւաբար բոլոր հայրենի գրականությունը, որ այստեղ լույս կտեսնե, սփյուռքի մեջ չի կարդացվիր, մեզի մերձենալի չէ, այն աղետին պատճառով, որ պարտադրեց մեզի սովետական վարչակարգը։ Ես հակառակ չեմ, որ աստիճանավոր կերպով վերադարձը կատարվի, որովհետեւ իրապես ժամանակ կպահանջե, այսինքնՙ սկզբունքն ընդունվի հիմա, որ մենք պետք է վերադառնանք դասական ուղղագրության, բայց ժամանակի ընթացքին հայագետներու, ակադեմիկոսներու, Մխիթարյան միաբանության գիտնականներու կողմեն դյուրացվին մեր ուղղագրական կանոնները։
¬ Վարդապետ, Հայաստանի ընկերային այսօրվա բազում դժվարությունների ֆոնին, լեզվի եւ ուղղագրության խնդիրներն արդյոք առաջնայի՞ն են։
¬ Զգացական հարց մըն է։ Այսօր սփյուռքը վիրավորված է, որովհետեւ մեր դարերով գործածած ուղղագրությունը ոտնակոխված է պետական դեկրետով մը։ Հիմա սփյուռքը կպահանջե ազատ, անկախ հայրենիքեն, որ այդ վիրավորանքը սրբագրե։ Մենք դեմոկրատիկ կերպով կրնանք այսօր համագումարին որոշում առնել, որ վերադառնանք դեպի դասական ուղղագրություն եւ ժամանակ տրամադրենք, որ մի քանի տարի կառնեՙ ուսուցումը դպրոցներեն սկսելով։
¬ Քաղաքական խնդիր տեսնո՞ւմ եք այս հարցում։
¬ Քաղաքական խնդիրը սկզբնական շրջանին էր, հիմակվանը խաղաղության, մերձենալու մտահոգություն է, խռովություն չըլլար, բայց առանց ցավի որեւիցե գործողություն նույնպես չըլլար։
¬ Ինչպե՞ս եք վերաբերվում երկքաղաքացիությանը։
¬ Մենք կրնանք երկու քաղաքացիություն ունենալ։ Ես ֆրանսական հպատակություն ունիմ եւ Վենետիկ կապրիմ եւ Վենետիկի մեջ կքվեարկեմ, որովհետեւ ֆրանսական կառավարությունն իմաստություն ունեցած է ինձի տալու այդ կարելիությունը, որ ես որպես Ֆրանսայի հպատակ կարենամ նաեւ քվեարկել Ֆրանսայեն դուրս, սփյուռքեն։ Այսօր հաղորդակցության միջոցներն այնքան դյուրին եւ արագ են, որ սփյուռքը կրնա շատ արագ հետեւիլ երկրի ներքին կյանքին եւ տալ այս կամ այն շարժումին իր քվեն։ Մենք Հայաստանի հեռատեսիլը եւ ռադիոն կունկնդրենք ամեն օր Վենետիկի մեջ եւ ինտերնետով ամեն օր «Ազգը» կկարդամ ես, թող չկարծեն, թե մենք բոլորովին կտրված ենք եւ բանե մը գաղափար չունինք։ Սփյուռքի մամուլն ալ կզբաղի հայրենիքով։
Երիտասարդություն կա այստեղ, որ անգործության կամ լավագույն պայմաններու մեջ աշխատելու համար կգաղթե դեպի ամերիկաներ եւ եվրոպաներ։ Ինչու այս հսկայական կարողությունները մենք չօգտագործենք։ Օտար տեղ պիտի անոնք հարստանան, առանց նպաստ մը բերելու հայրենիքին։ Ես կհետեւիմ, գիտեմ, որ Հունգարիո մեջ անգամ «Սորոս» հաստատություն կա, ուր մեր տղաքը կերթան, կուսանին, դյուրություն կստեղծվի իրենց տեղափոխելու Մ. Նահանգներ եւ այլուր, մինչդեռ այս երկիրն իր արժեքավոր տարրերը կկորսնցնե ի նպաստ օտարներու, մինչդեռ կրնային շատ լավ աշխատիլ, եթե հայրենիք-սփյուռք կազմակերպություններ ըլլային, հետեւաբար սփյուռքի նախարարությունն անհրաժեշտ բան մըն է։ Երկրորդ անհրաժեշտությունը երկքաղաքացիություն տալն է սփյուռքահայերուն։ Կարելի է, որ որոշ ատեն մը արտասահմանի հայերը իրավունք չունենան քվեարկելու, բայց երկքաղաքացիության իրավունք պիտի ունենան։ Սքանչելի բարեկամ ունիմ Փարիզ, որ միջազգային տաղանդավոր համբավի բժիշկ է, Հայաստան չի գար, որովհետեւ վիզա պետք է առնե։ Իրեն այնքան դժվարին կուգա, որ իր պապերուն երկիրն օտար տուրիստի պես գա։ Մենք զգացական ժողովուրդ ենք, մեր զգացումները պիտի հարգվին։ Ինչ կկորսնցնե հայրենիքը, եթե ինձի, որ ֆրանսահպատակ եմ, տա նաեւ հայկական հպատակություն. ի՞նչ կկորսնցնե, բայց զիս կշահի։ Ես այսօր համալսարանական բարձր կրթություն ունիմ, կրնամ ահագին բարիք ընել հայրենիքիս, բայց չեմ կրնար ընել, որովհետեւ տեղացի չեմ, օտար եմ այստեղ, կապանքներ կստեղծվին։ Ես պիտի գամ գաղափարական գետնի վրա, պիտի նվիրվիմ հայրենիքին, որպես հայ մտավորական։ Եթե այս պզտիկ նվերը հայրենիքն ընե սփյուռքին, սփյուռքը հոգիով, սրտով կկապվի։ Հիմա եթե գործ մը պիտի ընես այստեղ, տեղացի ընկեր մը անպատճառ պիտի ունենաս, որ քեզ կրնա հասկնալ-չհասկնալ, վախ մը կա։ Որեւիցե մեկը կարող է գալ այստեղ հող գնել, տուն գնել, ես ինչու Սիցիլիա պիտի անցընեմ արձակուրդս, կուգամ Դիլիջան, Իջեւան։ Միայն զվարճանալու համար մեկը չի գար հայրենիք, հայրենիք կուգա, որպեսզի իր տունին մեջ զգա։ Սակայն այդ տունին մեջ օտար զգալու բան մը կաՙ նախ ուղղագրության պատճառով, ձեր ազդերը չեմ կրնար կարդալ, ձեր խոսակցության չեմ կրնար հետեւիլ, որովհետեւ մեծ մասը ռուսերեն կօգտագործեք։ Եթե Հայաստանի մեջ պաշտոնական լեզուն հայերենն է, սակայն չի գործածվիր, ուրեմն ապօրինի բան մը կա, օրենքը չի հարգվիր։
Կըսես պայմանները ծանր են։ Շատերը մերսեդեսներով կշրջին, դաչաներու մեջ կանցընեն օրերնին։ Եթե ասոնք 10 տոկոս են, թող օգնեն մյուսներուն։ Լեզուն պատրվակ թող չբռնեն։ Մեր ամենեն դժվար օրերունՙ գաղթի ու ջարդի տարիներուն Վարուժաններ ու Զոհրապներ ծնած են, չըսին, թե կտեղահանեն, չգրենք «Հացին երգը»։ Պարապ-պարապ խոսքեր են ասոնք։ Սովետական մտայնության արդյունք են։ Լեզուն թթվածինն է հայ ժողովուրդին, մենք ավելի վատ տնտեսական օրեր ապրած ենք, բայց չենք հուսահատած երբեք։ Այսօր կհուսահատինք, որովհետեւ լեզուն արհամարհված է, սփյուռքը արհամարհված է։
¬ Վարդապետ, ինչո՞ւ եք կարծում, թե Հայաստանում չկան մեր մշակույթն ու լեզուն գնահատողներ, պահպանողներ, սրտացավ անհատներ, կազմակերպություններ։
¬ Սաղմոսավանքի 3000-ամյա կիկլոպյան պարիսպները դեռ կանգուն են։ Այս ժողովուրդի լեզուն, հավատքը կանգուն են մինչ այսօր։ Ես հարգանք ունիմ այն մարդոց, ովքեր այս պայմաններու մեջ կպայքարին, ամեն օր գիրքեր կհրատարակվին, հարյուրավոր թերթեր լույս կտեսնեն, կնշանակե, որ պայքարող կա։
Ժամանակավոր են դժվարությունները. անշուշտ պիտի աշխատինք փոխել ընկերային պայմանները, բայց աղքատությունը չէ բուն պատճառը, մտայնությունն է, այդ մտածողությունը պիտի սրբագրվի։ «Le Mond»-ին մեջ վերջերս կարդացի, որ Ռուսաստանի մշակույթի նախարարը բառագիրք կհրատարակե ռուսերեն լեզուն մաքուր գործածելու համար, որ այդ անգլիաբանությունները դուրս ելլեն ռուսերեն լեզվեն։ 2,5 մլն դոլար տրամադրված է դպրոցներուն մեջ ռուսերեն մաքուր խոսելու եւ հնչելու։ Թուրքերը, թուրք ըլլալով այսօր այնպիսի աշխատանք կտանին, որ օտարաբանությունները ելլեն թուրքերենեն։ Իրենց ակադեմիան կհսկեն, Ալթայի լեռները կերթան իրենց ավանդությունները բերելու, թուրքերեն բառեր կստեղծեն։ Մենք մեր հազարամյա անուշիկ լեզուն ձգած, կերթանք օտարաբանություններու ետեւեն։
Զանգվածը ժողովուրդ չէ։ Ժողովուրդը ան է, որ գիտակից է, կզգա հարցը։ Կկարծե՞ս, թե հարուստները մտահոգված են լեզվով։ Չունին անոնք տնտեսական դժվարություններ։ Ինչո՞ւ չեն մտահոգված։ Կտեսնես, որ չկամությունը կուգա վերին խավի անհոգութենեն։ Մեր լեզուն կտրեր են, երբ հայերեն կխոսեինք Թուրքիո մեջ, այսօր մեր լեզուն կտրող չկա, բայց արդեն կմտածենք ռուսական, գերմանական տիպի դպրոցներ բանալ։ Ես բոլորովին համակարծիք չեմ, թե տնտեսական այս վիճակը կրնա արգելք ըլլալ մեր լեզվական մաքրության։
Մեր երկիրը նկարագիր մը ունի։ Այդ նկարագիրը ստեղծված է 2000 տարվա քրիստոնյա մշակույթով։ 301 թ. սկսավ հայոց վերածնունդըՙ Ոսկե- դարը եւ մինչ այսօր շարունակվող մեր մշակույթը եւ լեզուն, որոնք մեզ կդասեն մշակված բարձրագույն մակարդակի ազգերու շարքին։
Քրիստոնեությունը է եւ կմնա մեր ինքնության էությունը կազմող տարրը. վկա մեր մշակութային եւ գրական գանձերը երկհազարամյա։ Որեւէ պետական իշխանություն դատապարտված է որպես անհարազատՙ մերժվելու հայրենիքի եւ սփյուռքի հայ ժողովուրդեն, եթե նկատի չառնե այս կարեւոր պարագան։
Հարցազրույցը վարեց Մելանյա Բադալյանը