«ԱԶԳ» ՕՐԱԹԵՐԹ

ՄԻՉԻԳԱՆԻ ԳԻՏԱԺՈՂՈՎԻ ՄԱՍԻՆ ՊԱՏՄՈՒՄ Է ՄԱՍՆԱԿԻՑԸ

Հայաստանի մամուլում հայտնվեցին հոդվածներ 2002 թ. մարտի 7¬10-ը Միչիգանի համալսարանում տեղի ունեցած «Թուրք-հայկական երկխոսություն» թեմայով գիտաժողովի մասին։ Գիտաժողովին վերլուծական հոդվածներով անդրադարձավ նաեւ «Ազգը»։ Քանի որ այդ ամենի վերաբերյալ տեղեկատվությունը հանգեցրել էր իրարամերժ կարծիքների, ուստի խնդրեցինք պատմել գիտաժողովի անմիջական մասնակից, Լոնդոնի Տնտեսագիտական եւ քաղաքագիտական համալսարանի (LSE) կառավարության բաժնի դասախոս, քաղաքագիտության դոկտոր Ռազմիկ Փանոսյանին։ Հարցազրույցը ներկայացնում ենք մասնակի կրճատումներով։

¬ Պրն Փանոսյան, գիտաժողովը եղել է դռնփակ։ Քննարկվող հիմնախնդիրների վերաբերյալ տեղեկատվությունը միջնորդավորված ստացվել է Ստամբուլում հրատարակվող «Ակօս» թերթի գլխավոր խմբագիր Հրանտ Դինքի եւ «Թյուրք-հաբեր» գործակալության թղթակից Ջենգիզ Չանդարի հաղորդագրություններից, որոնք միակն են եղել, որ հրավիրվել են լուսաբանելու գիտաժողովի աշխատանքները։ Կխնդրեինք հակիրճ ներկայացնել գիտաժողովի հետամտած նպատակը եւ քննարկված հարցերի շրջանակը։

¬ Նախ եւ առաջ պետք է երկու խոսք ասեմ գիտաժողովի դռնփակ լինելու եւ դրան ուղղված քննադատությունների մասին։ Փակ կոնֆերանսի նպատակն այն է, որ դրան հրավիրում են սահմանափակ թվով մարդիկ, եւ այդ ամենին նախորդում են լուրջ աշխատանքներ։ Տվյալ պարագայում Միչիգանի համալսարանն էր, որ գումար տրամադրեց։ Ամբողջ նպատակը հայ, թուրք եւ այլ մասնագետներին համախմբելն էրՙ արծարծելու ցեղասպանության հարցը։ Երկու սխալ կա, թերեւս ոչ թե սխալ, այլ ստի եւ երեւակայության միջեւ ինչ-որ մի բան։ Գիտաժողովում չկար որեւէ մեկը, որն ուրանար Հայոց ցեղասպանությունը։ Կային թուրքեր, որոնք ասացին, որ չեն ցանկանում օգտագործել ցեղասպանություն բառը քաղաքական պատճառներով, որովետեւ դրանից հետո դժվար կլիներ որեւէ գործունեություն ծավալել Թուրքիայում։ Այս հարցում իրենք անկեղծ էին։ Բոլոր հայերը ցեղասպանության մասին խոսում էին առանց վարանելու։ Թուրքերի պարագայում այդ մասին խոսեց Թաներ Աքչամը։ Երբ թուրք պատմաբաններից մեկն ասաց, որ իրենք չեն ուզում գործածել ցեղասպանություն բառը, որովհետեւ քաղաքական իմաստներ ունի, ապա Ռոնալդ Սյունին պատասխանեց. «Եթե չեք ցանկանում օգտագործել ցեղասպանություն բառը, մեկ ուրիշ բան մտածեցեք, որը նույն իմաստն ունի։ Բայց մի ասեք, որ միայն տեղահանություններ կամ կոտորածներ են եղել»։ Երկրորդ սխալը այն է, որ «Թուրք-հայկական երկխոսություն» գիտաժողովը կապում են «Թուրք-հայկական հաշտեցման հանձնաժողովի» հետ, որոնք բացարձակապես իրար հետ կապ չունեն։

¬ Գոյություն ունե՞ր որեւէ պատվեր ԱՄՆ պետդեպարտամենտից, որին ենթարկվում էին գիտաժողովի հայ մասնակիցները։

¬ Բացարձակապես ո՛չ։ Ինչպես ասացի, գիտաժողովը եւ հանձնաժողովը ոչ կազմակերպչական եւ ոչ էլ մասնակիցների տեսանկյունից իրար հետ որեւէ կապ չունեն։ Այն պահին հանձնաժողովը գոյություն չուներ։ Գիտաժողովում ես խոսեցի հանձնաժողովի մասին։ Իմ կարծիքն այն էր, որ որեւէ նույնանպատակ հաձնաժողով ի վիճակի չէ հաջողության հասնելուՙ անցյալն ուրանալով։

¬ Ինչո՞վ բացատրել, որ «Թուրք-հայկական երկխոսությունը» տեղի էր ունենում առանց Հայաստանից հրավիրված գիտնականների։

¬ Կոնֆերանսի կազմակերպիչները հրավիրել էին անձանց, որոնց ճանաչում էին եւ որոնք ասելիք ունեին։ Հարցն այն է, որ ես անձամբ Հայաստանում չեմ տեսել մեկին, որի հետ կարելի է լրջորեն խոսել առանց այդ երկխոսությունը ամբաստանելու։ Ընդունում եմ, որ Սյունին վատ տպավորություն է թողել Հայաստանում, բայց սա չի նշանակում, թե նա դավաճան է։ Ինչպես կարելի է նրանից ակնկալել, որ իր կազմակերպած գիտաժողովին հրավիրի մարդկանց, որոնք իրեն համարում են դավաճան։ Այժմ համամիտ եմ, որ եթե ապագայում գիտաժողով լինի, հրավիրվեն մեկ-երկու հոգի Հայաստանից, որոնք կխոսեն Հայոց ցեղասպանության մասին։ Երկխոսությունը օբյեկտիվորեն քաղաքական իմաստ չուներ, այն գիտական էր։ Եթե Հայաստանից մեկը չէր եկել, դա չի նշանակում, որ Հայաստանը դուրս պետք է մնա երկխոսությունից։ Այս անգամ այնպես ստացվեց, որ Հայաստանից ոչ ոք չկար։ Կար մեկ հոգի Հայաստանից (ակադեմիայից), բայց նա ելույթ չունեցավ։ Մտահոգությունն այն է, որ Հայաստանում պետք է ճանաչել մեկին, որի հետ կարելի է երկխոսություն վարել կամ վերլուծություններ անել առանց ամբաստանական պիտակների։ Միչիգանում կային բավական գիտական տարաձայնություններ, մանավանդ հայերի միջեւ։

¬ Հայտնի է, որ գիտաժողովը կազմակերպել էին Միչիգանի համալսարանի պրոֆեսոր Ֆաթմա Մյուգե Գյուչեքը եւ Չիկագոյի համալսարանի պրոֆեսոր Ռոնալդ Սյունին։ Հայաստանի մամուլում քննարկման առարկա է դարձել Ռ. Սյունու բացահայտ թուրքամետությունը։ Տարօրինակ չե՞ք համարում արդյոք, որ «Ակօսի» մարտի 22-ի համարում Անկարայի համալսարանի պրոֆեսոր Բասքըն Օրանը գրում է. «Նրանք (հայերը), բացառությամբ մեկի (Վահագն Տատրյանի), թուրքերին հասցեագրված մեղադրական ելույթներ չունեցան, իսկ այդ անձնավորության (Վահագն Տատրյանի) ելույթին հայերն առանձնակի համակրանք չէին տածում»։

¬ Առկա էր Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ երկու թեզ։ Միչիգանի կոնֆերանսի նպատակը ոչ թե Հայոց ցեղասպանության լինել-չլինելն ընդունելն էր, այլ վերլուծելը, թե ինչու տեղի ունեցավ։ Գիտաժողովում թուրքերից շատերը ցեղասպանություն բառը գործածելու փոխարեն ընդունում էին, որ երիտթուրքերը որոշեցին եւ կարողացան բնաջնջել հայերին։ Երիտթուրքերը հայերի բնաջնջման, ցեղասպանության իրենց որոշումը կայացրել են 1911-1915 թթ. ընթացքում։ Վ. Տատրյանի առաջ քաշած տեսակետը չէր ընդունում սա, նա ասում էր, թե թուրքերը միշտ էլ ունեցել են ցեղասպանական ձգտումներ, միշտ ցանկացել են բնաջնջել հայ ժողովրդին եւ արել են դա ամեն ընձեռված հնարավորության ժամանակ, մանավանդ, երբ տեսնում էին, որ պետք է անպատիժ մնան։ Իբր ցեղասպանական հակումներն առկա են թուրք-իսլամական մշակույթի մեջ։ Հակաթրքականությունը շատ հստակ է։ Դրան առարկեցին որոշ հայ գիտնականներ, որոնք անհամաձայնություն հայտնեցին Տատրյանի «բոլոր թուրքերը ցեղասպան են» տեսակետին, պատճառաբանելով, որ ցեղասպանության ընթացքում որոշ թուրքեր հայերի են փրկել։ Բանավեճը այս հարցի շուրջ Վ. Տատրյանի, Ռ. Սյունու եւ Ռ. Հովաննիսյանի միջեւ էր։

¬ Որպես մասնակից ճշմարի՞տ եք համարում մամուլում տեղ գտած այն տեղեկությունը, թե իբր պրոֆ. Ռ. Հովհաննիսյանը թույլ հիմնավորված է համարել Հայոց ցեղասպանության նպատակամղվածության, այսինքն նախօրոք ծրագրված լինելու փաստը։

¬ Բացարձակապես ո՛չ։ Ռ. Հովհաննիսյանը երբեք այդպիսի բան չի ասել։ Չմոռանանք, որ նա 30 տարի պայքարում է ամերիկյան այն պատմագիրների դեմ, որոնք առաջ են քաշում թուրքական այն թեզը, թե Հայոց ցեղասպանություն չի եղել։ Բայց ինքը համաձայն է երկխոսության։ Որոշ պատմաբանների հայ ծայրահեղական գիտնականները համարում են դավաճան, նրանց, որոնք համաձայն են երկխոսության։ Ծայրահեղական թուրքերի կողմից դավաճան են համարվում նաեւ այն թուրքերը, որոնք նույնպես կողմ են երկխոսությանը։ Այսինքն «դավաճանների» հավաքածու է։ Ռիչարդը համաձայն է երխոսության առաջադեմ խմբերի հետ, եւ ինքը ներկայացրեց այն հայերին, որ փրկվել են թուրքերի կողմից։ Բոլոր հայերը չէ, որ ատում են թուրքերին։ Այժմ մեր մեջ տարածված է այն տեսակետը, որ ցանկացած հայ ատում է թուրքին եւ հակառակը։ Շատ հայեր իրենց գոյությամբ պարտական են այն թուրքին, որն, օրինակ, փրկել է իրենց տատին։ Խնդրի լուծման համար պետք է ասենք, որ չենք ատում ողջ թուրք ժողովրդին։

¬ Անօրինակա՞ն է համարել արդյոք Ռ. Սյունին հայերի դահիճներիՙ երիտթուրքերի նկատմամբ 1-ին աշխարհամարտի ավարտից հետո նախաձեռնած դատավարությունը եւ դրանց մի մասի նկատմամբ մահավճռի ընդունումը։ Նորահայտ «ցեղասպանագետն» իր այս տեսակետը հիմնավորել է նրանով, որ գոյություն չունի հայերին տեղահանելու եւ բնաջնջելու Թալեաթի ստորագրությունը կրող որեւէ փաստաթուղթ։ Չէ՞ որ դրանով նա պաշտպանում է թուրքական կեղծ պատմագրության այն տեսակետը, որ Հայոց եղեռնը մտացածին է եւ չի հիմնավորվում որեւէ վավերագիր ապացույցով։

¬ Առաջին, եթե որեւէ պատմաբան, օրինակ, Սյունին, մի բան է ասում, որ սխալ է, արդարացիորեն կարելի է նրան քննադատել։ Դատավարությունների մասին ավելին ոչինչ չեմ կարող ասել, նաեւՙ ասել, որ Սյունին այդպիսի բան է ասել։ Երկրորդ, այո՛, կոնֆերանսում հնչեց տեսակետ, որ գոյություն չունի նմանատիպ որեւէ փաստաթուղթ։ Բայց ոչ մեկը չասաց, որ եթե նմանատիպ փաստաթուղթ չկա, ապա ցեղասպանություն չի եղել։ Չէ՞ որ Հրեական հոլոքոստի դեպքում էլ չկա օրինակ հրեաների ոչնչացման Հիտլերի հրամանը։ Երրորդն այն է, որ տարակարծիք երկու հայ պատմաբաններ խնդիրներ քննարկելիս կարող են չհանգել միեւնույն գաղափարին։ Աշխատում ենք գալ համաձայնության թե ինչո՞ւ տեղի ունեցավ Հայոց ցեղասպանությունը։ Որո՞նք էին դրա պատճառները եւ որո՞նք հետեւանքները։ Կոնսենսուսի արդյունքում առաջ կգան մասնակիցներ, որոնց թեզերը նման են թուրքերի առաջ քաշածներին եւ հակառակըՙ թուրքական, որոնք նման են հայկականին։ Մենք պետք է դուրս գանք այդ անմեղ ոչխարների պատկերից։ Եվ դուրս գալովՙ երկու կողմերի տեսակետների հիման վրա հանգենք կոնսենսուսի։ Խնդիր չեմ տեսնում, որ Սյունին, կամ մեկ այլ գիտնական, ասում է մի բան, որն ասվում է նաեւ առաջադեմ թուրքերի կողմից, եթե այդ է պատմական ճշմարտությունը։ Սա բացարձակապես չի ժխտում ցեղասպանության իրողությունը։

¬ Պաշտպանե՞լ է արդյոք Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի նախկին խորհրդական Ժիրայր Լիպարիտյանը, որին վերագրում են «Թուրք-հայկական հաշտեցման հանձնաժողովի» ստեղծման ջերմեռանդ կողմնակցի դերը, Ռ. Սյունու առաջ քաշած «թուրքամետ» տեսակետները նրանով, որ իբր մեծ տերությունները հանդես էին գալիս Օսմանյան կայսրության մասնատման օգտին, որին նպաստում էին հայերը։ Չի՞ արդարացնում սրանով Ժ. Լիպարիտյանը երիտթուրք ջարդարարներին, որոնց հակահայկական գործողություններն իբր ուղղված են եղել հայրենի Թուրքիայի «ինքնիշխանության», այսինքն պետության փրկությանը։

¬ Առաջին, ինչո՞ւ, օրինակ, հայերս հարցման ժամանակ Ռ. Սյունու պարագայում պետք է օգտագործենք «թուրքամետ» տեսակետ, այլ ոչ թե տեսակետ բառը։ Հարցի մեջ պիտակն արդեն դրված է։ Սա պարզապես այն հարցն է, որի շուրջ չարժե վիճել։ Երկրորդՙ Ժ. Լիպարիտյանի զեկուցման մասին։ Նա 15 րոպե անդրադարձավ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի շրջանում Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ ընթացող բանակցություններին։ Խոսեց, թե ինչ թեմայի շուրջ էր այդ ժամանակ վեճը։ Վստահ կարող եմ ասել, որ քննարկվող հարցերի շուրջ 90-95 տոկոսով համաձայնության էին եկել, եւ երբ ազատագրվեց Շուշին, թուրքերը դուրս եկան բանակցություններից, ասելով, որ այլեւս որեւէ կապ չեն ուզում ունենալ մեզՙ հայերիս հետ։ Երրորդ հարցը, որի առնչությամբ կցանկանայի խոսել, գիտաժողովի մասնակից հայ փիլիսոփա Փոլ Պողոսյանի մասին է։ Նա ասաց. «Եթե բան մը կբացատրես, ըսել չէ, դեռ արդարացնում ես»։ Մենք ցանկանում էինք բացատրել, թե ցեղասպանությունը ինչու եղավ, եւ չպետք է ընդունենք անտեղի տեղը, թե թուրքերը ջարդարար ժողովուրդ են եւ հայերին չեն սիրում, պարզաբանենք ուրիշ հիմքերՙ տնտեսական, քաղաքական, գաղափարախոսական։

¬ Համարե՞լ է արդյոք Լոս Անջելեսի համալսարանի հայագիտության ամբիոնի վարիչ պրոֆ. Ռ. Հովհաննիսյանը Հայոց ցեղասպանությունը ոչ թե թուրքական պետության, այլ իթթիհադական կուսակցության որոշ ղեկավարների նախաձեռնած։ Տարօրինակ չե՞ք համարում արդյոք, որ սփյուռքում եւ այլուր մեծ համբավ վայելող գիտնականը մեղադրում է դրանում ոչ թե թուրքական պետությանը, այլ որոշ անձանց, այսինքն, որ պետությունը դրա համար պատասխանատու չէ։

¬ Նա այդ թեզը առաջ չի քաշել։ Իթթիհադական կուսակցությունը գրավեց պետությունը, պետությունը գործիք էր, երիտթուրքերը եւ պետությունը։ Այս է ընդհանուր մոտեցումը։ Կուսակցությունն ու կառավարությունն էին որոշել Հայոց ցեղասպանության իրականացումը, ոչ թե մի քանի անձինք։ Հովհաննիսյանը որպես ճշմարիտ ընդունում էր այս մոտեցումը։

¬ Ո՞րն էր այս բոլոր հարցերի վերաբերյալ մեծավաստակ ցեղասպանագետ Վահագն Տատրյանի բռնած դիրքորոշումը։

¬ Ամբողջ մանրամասները չեմ հիշում, բայց նա մի քանի առիթներով քննադատեց Ռ. Սյունիի մոտեցումները։ Ռիչարդ Հովհաննիսյանի հետ որեւէ սուր բան չեղավ, ամեն ինչ չափազանց դրական էր, որեւէ մեկը նրան չքննադատեց։ Փակ նիստերը տեւեցին երկու օր, բաց նիստ եղավ երեք ժամով, որտեղ ներկայացրինք, թե ինչի մասին ենք զրուցել։ Գիտաժողովի մասին չեմ կարող բացասական արտահայտվել։ Տիպիկ գիտաժողով էր, վեճերը այնպիսին չէին, թե իբր հայերը թուրքերի դեմ են։ Հստակ վեճ կար Ռ. Հովհաննիսյանի, Ռ. Սյունու եւ Վ. Տատրյանի միջեւ։ Բայց կարող եմ ասել, որ Տատրյանի եւ Հովհաննիսյանի մոտեցումները իրար շատ նման էին, թեեւ միեւնույնը չէին։ Վեճը ցեղասպանության լինել-չլինելու հարցի շուրջը չէր, այլՙ այն ուսումնասիրելու մոտեցումների։

Պատրաստեց ՏԻԳՐԱՆ ՍԱՐՈՒԽԱՆՅԱՆԸ