Հարցազրույց Կարեն Սմբատյանի հետ
Տաք սեպտեմբերյան օր էր, եւ Կարեն Սմբատյանի հետ զրույցը նկարչի տան ցուցասրահում շաղախված էր ամառային արեւի տարօրինակ լուսավորությամբ։ Ես հասկացա, որ այդ լույսըՙ կենսական, արտաբխում է նաեւ նկարներից, նրանք անչափ շռայլ էին իրենց գույներով։ Նստած էինք ցուցասրահի կենտրոնում դրված փայտյա նստարանին, ու շուրջբոլորն ասես այրվում էր... Ու եթե զրույցն ընթանար անգամ լռությամբ, հաստատ կձայնեին ու կխոսեին նկարները եւ կպատմեին արեւի մասին, այն արեւի, որից ծնվել են նրանք։ Այս էներգիան եւ ոգեւորությունը, որ ստանում են այցելուները, նկարների մեջ կուտակված լույսից է, ու եթե թախիծ կա այստեղ, ապա այն եւս լուսավոր է, ինչպես Վ. Տերյանի տխրությունն է պայծառ։
Նկարչին գտա ներհուն ու շատ հանգիստ հայացքով, խաղաղ, անվրդով ու հիշեցի օրեր առաջվա ցուցահանդեսի բացման եռքը, աղմուկը, մարդկային հոսքի տենդը, որ էներգիայի բռնկում էր հիշեցնում։ Հետցուցահանդեսային նկարչի այս վիճակը ստեղծագործական խոնջանք համարեցի ինքս ինձ։ Նկարիչը թվաց փոքր-ինչ անտարբեր, նա երգում էր հաճելի ու մեղմ, եւ չգիտեմՙ ե՞րգն էր պատճառը, թե՞ սեպտեմբերյան պայծառ աշունը, գուցե շուրջս վառվող գույներն էին, որ մտքով ինձ տարան բակունցյան գեղեցկագույն աշխարհը եւ միացրին սիմինդրի տերեւների խշշոցին, հնձանի դռնակի ճռռոցին, ուր անցյալը, հուշն ու օրը թռչում են համընթաց, եւ ժամանակը տարրալուծվում է ամենի մեջ, ու մարդկային կյանքը հավերժական պտույտ է ընկալվում։ Եվ որքան էլ թռչունի կարմիր փետուրներ իջնեն մեր կյանքի կտավներին, միեւնույն է, կյանքն օրհներգողները ստեղծագործում են այդ կտավների վրա լույսի գույներով։
¬ Այցելուները շռայլում են լավ խոսքեր։ Դրանցից կարելի է ձանձրանալ, իհարկե։ Առայժմ չեմ ձանձրանում, բայց եթե մի քիչ էլ շարունակվի, հավանաբար, ձանձրանալ սկսեմ։ Բայց եւ այնպես, մարդիկ այստեղից արեւավորված են դուրս գալիս։ Այս էներգիան նրանց դարձնում է ավելի կենսառույգ։
¬ Իրոք այդպես պայծառ գույներով ե՞ք տեսնում աշխարհը։
¬ Այսպես չեմ տեսնում, բայց այսպես մտածում եմ։ Ինձ մոտ նախ բանական մեխանիզմն է գործում, ապաՙ հուզական։ Բանականն ուղղորդում է հուզականին։ Բանականն ինչ-որ տեղ իմ ենթագիտակցական ընկալումներից եկող վիճակն էՙ բնականոն, իսկ դրանք վառ են վաղ մանկուց սկսած։
¬ Որտե՞ղ է թաքնված իրականության ստվերը։
¬ Մեկն ինձ ասաց, որ իմ նկարների մեջ կա նաեւ թախիծ, սովորաբար դժվար է այս գույների մեջ թախիծ տեսնել։ Բայց այստեղ ոչ միայն ուրախություն է հորդում, այլ ինչ-որ տեղ նաեւ թախիծ։ Ըստ երեւույթին, դա բոլորի համար ընկալելի չէ, բայց զգայուն մարդիկ նկատում են։ Ես նույնպես անսահման ուրախությամբ ու երջանկությամբ ապրող մարդ չեմ։ Ես էլ ունեմ իմ թախծի եւ ուրախության պահերը, ահավասիկ, եթե ես այդ պահերին նկարեմ, դարձյալ այս գույները պիտի լինեն։ Այդ թախիծը թաքնված է, բայց կարելի է տեսնել, զգալ։ Այն նույնպես լուսավոր է։ Ես չեմ ծանրանում տխուր տրամադրությունների վրա, ինչ որ տրվում է ինձ ի վերուստ, այդ եմ վերարտադրում, ոչ մի բանի չեմ ձգտում, հարազատ եմ մնում ինքս ինձ։
¬ Շա՞տ եք աշխատում։
¬ Աշխատում եմ ամեն օրՙ առավոտից երեկո։ Ես կողմնակից չեմ շատ աշխատելուն։ Դրա մեջ էլ բացասական բան կա, ես աշխատում եմ այնքան, որքան ներում է իմ տրամադրությունը։ Ուրիշ դեպքում ասում են, որ նկարելու համար պետք է մուսա։ Եթե վրձինը ձեռքիս է, մուսան ինձ հետ է, չեմ սպասում, որ նա գա։ Այդպիսի բան գոյություն չունի։
¬ Ուրեմն կյանքը ներշնչանք է։ Բացվող լույսն օրհնված է արդեն իսկ։
¬ Այո՛, այո՛։ Ցուցասրահի այս վահանակն, օրինակ, որ թվում է ոչինչ չի ներկայացնում, լույս է, հատակի գույն, սեւ պատվանդան, սա արդեն ներշնչանք է, արդեն տալիս է գունային հարաբերությունների կոմպոզիցիա։
Աշխարհըՙ ինքը, սկիզբն է ամենի, ու նաեւՙ ստեղծագործության։ Ես, իհարկե, իմ կրեդոն ունեմ, ես ոգեւորությանը չեմ հավատում, ոգեւորությունը հաճախ խաբուսիկ է լինում։ Ոգեւորությունը մղում եմ հետին պլան, որպեսզի հանգիստ աշխատեմ, ավելինՙ ոգեւորությունը կարող է տալ այնպիսի դառը պտուղներ, որ ստիպված լինեմ ոչնչացնելու այդ նկարը։
¬ Շատերը գտնում են, որ ձեր նկարչությունն աղերսներ ունի եվրոպական գեղանկարչության հետ։ Ի՞նչ կասեք այս մասին։
¬ Այո, Կանդինսկու, Պիկասոյի, Մատիսի հետ են տեսնում աղերսներ։ Սա ինձ չի ուրախացնում, որովհետեւ դա ճիշտ չէ եւ այդպես չէ։ Պիկասոն ունի գործեր, որ ինձ դուր չեն գալիս, հատկապես այն շրջանը, որ նա Դալիից սկսեց ինչ-որ բաներ վերցնել եւ կերպարներ, ձեւեր ստեղծել։ Դրանք ինձ համար անընդունելի բաներ են։ Կամ Մատիսը, նա ասում էր. «Նկարն ինձ համար գահավորակ է, պիտի նստեմ, ընկողմանեմ»։ Ես այդպես չեմ մտածում բնավ. նկարն ինձ համար զենք էՙ հարձակվելու չարիքի դեմ։ Սա հակասում է Մատիսին։ Չգիտեմՙ կգտնվի՞ արդյոք հեղինակ, որ իմ մասին գրի այն, ինչ ես եմ մտածում։
¬ Իսկ ի՞նչ եք դուք մտածում։
¬ Ասեմ։ Անշուշտ, եվրոպական գեղանկարչության պահերը շատ են, ոմանք, չիմանալով իմ արվեստն ավելի խորը, դնում են Մատիսի, Միրոյի նկարչության կողքը։ Մինչդեռ իմը գալիս է հայկական մանրանկարչությունիցՙ Մեծն Գրիգոր Տաթեւացուց, Թորոս Տարոնացուց, որոնց ես ուսումնասիրել եմ իմ երիտասարդ տարիներինՙ Մատենադարանում։ Արտանկարներ եմ արել տարիներ շարունակ եւ զարմանքով նկատել, որ նրանք այնքան ժամանակակից են, որքան այսօրվա նկարիչները։
¬ Իսկական արվեստն անժամանակյա է։
¬ Ըստ երեւույթին։ Հին եգիպտական արվեստը մեր վաղվա արվեստն է։ Մարդկությունը դեռեւս կվերադառնա եգիպտական արվեստի հզորությանը, ձեւի կատարելությանը, ամբողջությանը, վեհությանը, մոնումենտալիզմին, որովհետեւ այլ բան չունի մարդկությունը, անընդհատ պիտի կրկնվի։ Կյանքը կրկնության վրա է կառուցված։
¬ Այսինքնՙ մեծ շրջապտույտի մե՞ջ ենք։
¬ Շրջապտույտՙ բացարձակ իմաստով։ Ինձ թվում էՙ ոչ միայն եգիպտական, այլեւ հունական դասական արվեստին կվերադառնա մարդկությունը։ Շրջապտույտը կբերի այն բանին, որ նրանք դարձյալ նույն խնդիրները կլուծեն, ինչ, ասենք, 1800-ականներինՙ իմպրեսիոնիստները։
¬ Մարդկությանՙ համաշխարհային քաղաքակրթություններինՙ հին եգիպտական, հին հունական մշակույթին վերադառնալու մասին եք խոսում։ Ի՞նչ եք կարծում, արվեստագետի համար որքա՞ն նշանակություն ունի հայրենի հող, հայրենի միջավայր հասկացությունները։
¬ Գեղանկարչությունը մշակութային համազգային երեւույթ է, ոչ մի գեղանկարիչ կամ արվեստագետ չի կարող դառնալ առաջատար, եթե նա չունի համապատասխան միջավայր, որ ստեղծում է հող հայրենին, հայ արվեստագետի համար հայաստանյան միջավայրն է դա, որ կարող է խթանել արվեստի ծաղկմանը։
¬ Օտար հողը ծնեց Ժանսեմ, Արշիլ Գորկի, Գառզու, Սարոյան, Ազնավուր։
¬ Հանճարները դուրս են սահմաններից, նրանք, որտեղ էլ լինեն, մեծ են։ Գառզուի արվեստն անհամեմատելի է Արշիլ Գորկու կամ Ժանսեմի արվեստի հետ։ Ես Գառզուին չեմ ընդունում, որովհետեւ նա համոզված մաներիստ է, իսկ մաներիզմը արվեստում առաջացնում է աստիճանական խամրում եւ, ի վերջո, ավարտվում նրանով, որ ժամանակ հետո որեւէ հետաքրքրություն չի ներկայացնում։ Գառզուի մաներիզմը չեմ ընդունում, մինչդեռ Ժանսեմը, Արշիլ Գորկին միանգամայն բարձր ու մնայուն արվեստ են ստեղծել։ Սա իմ սուբյեկտիվ կարծիքն է, որ կարող է վիճելի լինել։
Մաներիզմը մերժելի էր դեռեւս Դիդրոյից սկսած։ Դիդրոն գտում էր, որ մաներիզմն արվեստի դեմ ստեղծված մի ինչ-որ երեւույթ է, որ գալիս է արվեստագետի ոչ այնքան խորը լինելուց։ Արվեստագետը նախ եւ առաջ քննադատաբար պիտի նայի իր աշխատանքներին։ Ես ոչնչացրել եմ մոտ 300 պատրաստի նկար, ինչպես Լուի Արագոնի հետ զրույցում Մատիսն է ասում, որ իր ամենամեծ թշնամին իր ամենավատ նկարներն են եւ ոչնչացրել է դրանք։
¬ Նկարիչն աշխարհը նորից է նկարում։ Ո՞ւր է տանում արվեստի որոնումների էվոլյուցիան։
¬ Արվեստի միտքը նաեւ գիտական էվոլյուցիա է, տեսողության, ընկալման, դիտողականության էվոլյուցիա, անհնարին է, որ այդ էվոլյուցիան մշակվի, բարձրանա գագաթին, կամ ավելիին, մի բան, որ հնարավոր չէ, որովհետեւ Աստված է այնտեղ, կամ էլ գլորվի ներքեւ, ոչնչանա։ Հնարավոր չէ։ Նա սկսվում է նորից կրկնվել։
¬ Օգնո՞ւմ է արվեստը ես-ի ճանաչման պրոցեսին։
¬ Դժվար է ասել։ Բայց եկել եմ այն համոզման, որ ինքնաճանաչումը փոքր հասկացություն է արվեստում։ Ինքնաճանաչումն արվեստի էվոլյուցիոն ընթացքում դեռեւս շատ բան չի նշանակում։ Այստեղ առաջ են գալիս ուրիշ պահանջներ, հանգամանքներ, որ դուրս են գալիս զուտ գեղանկարչական ոլորտներից եւ դառնում համամարդկային փիլիսոփայություն։ Դրա մեջ մտնում են ճանաչողական շատ հասկացություններ եւ բոլորը խաչաձեւվում են արվեստի մեջ։
¬ Աշխարհն արարչագործություն է։ Ստեղծագործողն Աստծո արարչագործությունն է շարունակում այստեղ, արարված աշխարհում վերաստեղծում իր բաժինը, նա իր տո՞ւրքն է վերադարձնում։
¬ Ես շնորհակալ եմ այս հարցի համար։ Ինձ ոչ ոք նման հարց չի տվել։ Եվ ես ուրախ եմ այս հարցին պատասխանելու համար։ Աստված իր օրինակով ստեղծեց մարդուն։ Այս խոսքը պիտի ընկալել ոչ թե իբրեւ իր նմանությամբ (թեպետ նաեւ այս ձեւով), այլՙ իր օրինակով։ Աստված արարչագործ է, ստեղծեց աշխարհը, մարդուն, զատեց լույսը խավարից։ Նախաստեղծն է, որ արարեց այն, ինչ հիմա մենք ամեն օր ենք անում, բայց մի տարբերությամբ, մենք նրանց պատկերն ենք ստեղծում եւ ոչՙ ֆիզիկական երեւույթը։
Անշուշտ, ամեն տեսակի արարչագործություն, արվեստի ստեղծագործություն Աստծո տվածն է։ Սիրեցեք միմյանց, ասում է Աստվածաշունչ մատյանը։ Արվեստն այն հզորագույն զենքն է, որ արարում ու ստեղծում է միայն սիրո դաշտ բոլորի համար։
¬ Բայց կան ուղղություններ, որ հակառակ ազդեցությունն են թողնում։
¬ Կան, իհարկե, կան։ Գերմանական էքսպրեսիոնիստական գեղանկարչությունը մարդուն ոչնչացնող արվեստ էր։ Դրա կողքինՙ ֆրանսիական իմպրեսիոնիզմըՙ Ռենուարը, Մանեն, Մոնեն, ի՜նչ հակադրություն է, չէ՞։ Պայքար է արվեստի ուղղությունների միջեւ։ Արվեստը վիթխարի ուժ է։ Հիտլերը զբաղվել է գեղանկարչությամբ, դա սատանայիզմ է, որ կոչված է մեռցնելու մարդուն, սպանելու հոգեկան վիճակը, մարդուն մղելու գազանության, ագրեսիվ գործողությունների, ինչպես արվում է ամերիկյան ժամանակակից շատ ֆիլմերում։ Բայց եւ այս ֆիլմերն օգնում են մարդկանցՙ սիրելու այն արվեստը, ուր մարդկայնությունը մեծ է։ Այդպես է այսօրվա գեղանկարչությունը, արվեստն առհասարակ։ Այստեղ, որպես չար ուժերի մարմնավորում, հանդես է գալիս գլոբալիզացիա հասկացողությունը։ Ցավում եմ, որ մեր պետական այրերից ոմանք ասում են, թե պետք է հարմարվենք գլոբալիզացիայի կանոններին։ Ցավալի է, դա պարտություն է խայտառակ, ես չեմ ընդունումՙ ստեղծել համահարթեցված մշակույթ, ընդհանուր կոնգլոմերատ արվեստ, ինչն արդեն կա եվրոպական շատ երկրներում եւ առավելապես ԱՄՆ-ում։
¬ Այս երեւույթի դեմ պայքարի ձեւը ո՞րն է։
¬ Մենք պետք է խորապես հասկանանք ազգային մշակույթի արժեքը, առաքելությունը, այն ամենը, ինչ կապված է մարդու ներքին գեղեցիկ ընկալումների հետ։ Այցելուներից շատերն ասում էին, որ սա հաղթանակն է ոչ միայն Կարեն Սմբատյանի, այլ մեր ողջ ժողովրդի։ Աստված է կամեցել, որ այսպես լինի։
...Օրվանից մնաց պահի հիշողությունը, հույզի գունային երազըՙ աշխարհի լուսանցքում արված մի գեղեցիկ մակագրություն իբրեւ, որ այնքան անհաղորդ է թվում, սակայն, մեր այս խառնակ իրականությանը։
ՄԵԼԱՆՅԱ ԲԱԴԱԼՅԱՆ