1991 թ. Արթուր Արմինը (Բաբայան) Հայաստանից մեկնեց ԱՄՆ։ Մինչ այդ Երեւանում տնտեսագիտական ինստիտուտն ավարտելուց կարճ ժամանակ անց ձերբակալվում էՙ դատապարտվելով 9 տարվա ազատազրկման։ Բանտային տարիները թերեւս մեծ փորձություն էին։ Այդ ընթացքում նա գրեց «Փոքր Մհեր» պոեմը, «Մարզպան» պատմական չափածո դրաման, «Նամակներ մենության հեռուներից» բանաստեղծությունների շարքը, որ հետագայումՙ 1989 թ. հրատարակեց «Արեւիկ» հրատարակչությունը։ Այստեղից նա նամակակցում էր նշանավոր մտավորականներիՙ Ղուկաս Չուբարյանի, Վարդգես Պետրոսյանի, Ռաֆայել Իշխանյանի, Հրանտ Մաթեւոսյանի, Համո Սահյանի հետ։ Նրանց եւ տասնյակ ուրիշ մտավորականների տարիների ջանքերով Արթուր Բաբայանին 1988-ին հաջողվեց ազատվել խորհրդային բանտի ճիրաններից։ Բանաստեղծական նկարագիրը ներկայացնում է բարդ ու հակասական մի կերպարՙ անհանգիստ, ներքին անհանգրվան կեցությամբ։ Երկրային տարբեր բնակավայրերում իրՙ ճամփորդի կայանումների ամեն քայլն ուղղված է հոգեւոր ինքնության բացահայտմանը, մարդու էության գերնպատակինՙ ինքնաճանաչման-ինքնակատարելագործմանը։
- Ազատության համար ժողովրդական ընդվզումների եւ 1988-ի ազգային վերազարթոնքին անմիջապես հաջորդող տարիներին հեռացաք Հայաստանից, ինչո՞ւ։
¬ Գնացի Հայաստանից, որովհետեւ սոցիալիզմը բնավ չէր փոխվել։ Ամեն դրական երեւույթ կամ զարթոնք կարող է դժոխք դառնալ, եթե առջեւից գնացող խումբը կամ անհատը ուժեղ չեն կամ կասկածելի են։ Մի քանի հանդիպումներից կռահեցի, որ ուրիշ տեղ ենք գնում, ես չէի ուզում երկրորդ անգամ բանտ ընկնել։ Մեր գիտակցությունը ձեւավորվել էր խորհրդային կեցությամբ, մինչդեռ արագորեն փորձում էինք կառուցել կապիտալիստական հարաբերություններ։ Դա հնարավո՞ր է։ Ուղիներ կային, որ հնարավորություն էին տալիս այդ ճանապարհն անցնել ավելի արագ։ Ի տարբերություն մյուս հանրապետությունների, Հայաստանն ուներ պատրաստի կադրեր, եւ միանգամայն դյուրին կարելի էր օգտագործել դրսի հայության ուժերը։ Մինչդեռ այդ տարիներին ոչ միայն չօգտագործեցինք դա, այլեւ ձեռքից բաց թողեցինք կարեւորը։ Ողջ հանրապետության ինտելեկտուալ կապիտալը ջրի եւ ավազի նման գնաց։ Արտադրական հիմնական միջոցների ահռելի մասը ոչնչացվեց «սեփականաշնորհում» կոչվածից։ Ապագա հարյուր տարվա մեջ որեւէ իշխող կառավարություն չի ունենալու այն հնարավորությունը, որ ունեցան առաջին իշխանություններըՙ ժողովրդի 90 եւ ավելի տոկոսի վստահություն եւ հավաքականություն ՙմեկ ազգային գաղափարի շուրջ։
Իսկ ինչ վերաբերում է մեկնելուն, գնում ես քո բաժին տառապանքը շարունակելու։
- Ի՞նչ է սպասվում հայաստանցի էմիգրանտին ԱՄՆ տեղափոխվելիս, ինչպիսի՞ արգելքներ կարող են լինել, եւ ի՞նչ փոխներթափանցումներ, հարաբերություններ նոր երկրի եւ հին տեղաբնակների հետ։
¬ Առաջին 5-7 տարիներին էմիգրանտը սոցիալական հարմարվողականության շրջան է ապրումՙ ծանոթություն հասարակական, տնտեսական կառույցներին, լեզվական արգելապատնեշի հաղթահարում։ Փոքր ազգերը ամերիկյան մշակույթի ներքո ստեղծում են իրենց կենցաղային եւ մշակութային ենթակառույցները, երբ ավարտվում է հարմարվելու առաջին շրջանը, սկսվում է կենտրոնախույսությունը, որովհետեւ անհատին թվում էՙ արդեն ինքն ուժեղ է նոր միջավայրում դիմանալու համար։ Ավելի ծանր է երեխաների վիճակը։ Նրանք ձեւավորվում են ո՛չ հայկական, ո՛չ ամերիկյան , խառը, ճեղքված հոգեվիճակներով, որոնց սրտի մեջ կա իրենց ստեղծած,բայց իրականության հետ չհամապատասխանող միֆական մի Հայաստան։ Ավելի դժվար է Իրանից, Լիբանանից ներգաղթածների վիճակըՙ Հայաստանից գաղթածը Հայաստանի հետ կապված ավելի սերտ հարաբերություններ ունիՙ ազգականներ, ընկերներ։ Իրենց պարագայում դա էլ չկա։
Եվ առհասարակ սփյուռքը ձեւավորված կառույց չէ, բավականին խայտաբղետ, տարերային զանգված է, որ 2-3 սերունդ հետո պարտադրված է աստիճանական ձուլման։
- Կարծիք կա, որ արտագաղթն ինչ-որ տեղ դրական ներգործություն ունեցավ լոսանջելեսահայության վրա։
¬ Ժողովուրդն իր բնազդով կատարեց ծայրահեղ մի քայլՙ իր տեսակը պահպանելու, գոյատեւելու համար բաժանվելով մի քանի հատվածների, որ պատմական այս փուլում իրեն արդարացրեց ինչ-որ չափով։ Բայց որքա՞ն կարող է արտերկրյա պայմաններում գոյատեւել հայությունը։ Լոսանջելեսյան որեւէ հայկական թերթի կամ հեռուստատեսային ծրագրի դիտողների կամ ընթերցողների 90 տոկոսը 50-60-անց մարդիկ են։ Հայկական մասնավոր դպրոցների 11.000 երեխաներ կան Լոս Անջելեսում, որոնցից 11-ը հայ գրքի ընթերցող դուրս չի գալիս։ Ճիշտ էՙ ավելի արդյունավետ է կիրակնօրյա դպրոցների գործունեությունը, երբ Հայաստանից գնացած ուսուցիչներն իրենց գործի մասնագետներն են, բայց դա բավարար չէ։
- Սփյուռքում մշակութային գործունեությամբ եք զբաղվում. «Եղիցի լույս» հանդեսի հրատարակիչ-խմբագիր, «Սփյուռք» մշակութային հասարակական կազմակերպության հիմնադիր, «Ծաղրանք դատավարությունՙ Ջեք Գեւորգյանի» փաստավավերագրական ֆիլմի սցենարի հեղինակ եւ համապրոդյուսեր։
¬ 1996-98-ին եղել եմ «Եղիցի լույս» մշակութային ամսագրի հրատարակիչ-խմբագիր։ Մի հանդեսում փորձում էինք խտացնել թե՛ գեղարվեստական խոսք, թե՛ հրապարակախոսություն, թե՛ հոգեւոր հարցեր, թե՛ ընթացիկ իրադարձությունների լրատվություն, վերլուծություն, այդ ամենը որոշակի կառույցի մեջՙ հստակ ուղղվածությամբ, նկարագրով։ Սփյուռքում ընթերցողի համապատասխան քանակ չկար, տպաքանակի մեծ մասը գալիս էր Հայաստան եւ բաժանվում։
1999 թ. Հայաստանից արտագաղթածների համար որոշեցինք հիմնել «Սփյուռք» մշակութային կազմակերպությունը։ Դիմեցինք որոշ կուսակցական կազմակերպություններիՙ օգնության հայցով, չեղավ եւ չի էլ լինի։ Հայաստանցի էմիգրանտին անհրաժեշտ է մշակութային որոշակի ենթակառույցՙ պարային համույթ, երաժշտական դպրոց, կիրակնօրյա հայերեն դասընթացներ, բայց հավաքականության խոչընդոտներ եղան։ Եթե խոսում ենք լոսանջելեսյան սփյուռքի մասին, նկատի ունեցեք, որ գույն եւ տրամադրություն ստեղծում են հայաստանցիները։ Խնդիրն այն է, որ սփյուռքում այդպիսի կառույց դժվար է ստեղծել, որովհետեւ չկա կառուցվածքային մեխանիզմ, հենակետը պետք է Հայաստանի պետությունը լինի։
Իհարկե, հայությունը միավորելու համար ահռելի ուժ կարող է լինել հատկապես եկեղեցին։ Վերջին հաշվով որեւէ աշխարհիկ հաջողության հասնելու նախապայմանը ներքին ընդհանրացնող հավաքականությունն է։ Եթե չկան հոգեւոր լիցքը, միասնականությունը, համոզմունքն ու հավատամքը, նույնիսկ լավագույն կառույցները, ծրագրերը չեն աշխատում։ Որեւէ բանի պիտի հավատաս, որ իրականություն դառնա։ Բայց երբ եկեղեցին ընկղմված է ընկերային հարցերի մեջ կամ երեւութաբար է ցույց տալիս, թե այդպես է եւ խորը աշխատանք չի տանում հոգեւոր առումով, հայ հավատացյալին մնում է թափառել այլեւայլ կրոնական խմբերում։ Եկեղեցին ընդամենը դարձել է թանգարանային նմուշ։
- Վերջերս լույս տեսավ ձեր հեղինակած «Բնազանցություն» ժողովածուն, որ ընդգրկում է բանաստեղծությունների հայաստանյան եւ լոսանջելեսյան շարքերը։ Ձեր ներքին կեցությունը զարմանալիորեն անփոփոխ է աշխարհագրական որեւէ հորիզոնականումՙ Կոշի բանտից Լոս Անջելես-ԼասՎեգասները։ Ի՞նչից է դա։
¬ Նույնիսկ հարաբերականության տեսությունը բանտ է, նույնիսկ ազատություն կոչվածը բանտ է։ Ամեն տիրույթ ունի իր ստրուկտուրաները, հիերարխիաների իր կառույցները, որտեղ կա հիերարխիա, այնտեղ կա բռնություն։ Որպես հոգեւոր էություններ, երկրային կյանքում մենք կարծես բեմ ենք ելնում ու մոռանում ենք, որ դեր ենք խաղում ու խաղում ենք շատ դաժան, թեեւ որոշակի ծրագիր կա մարդու համար։ Որտեղ էլ լինի մարդըՙ ԱՄՆ, Կանադա, Ֆրանսիա, թե այլուր, ճանաչողությունն է նրա գերագույն առաքելությունն ու նպատակը, իմացականությունն է նրա հոգեւոր բարեշրջման հիմքը։ Մարդու ոդիսականը սա էՙ ճանաչել իրեն։ Մարդը երկակի գոյություն է։ Նրա կեցությունը եւ էությունն իրարից խախտված, հեռացած են։ Եվ մարդը փորձում է մասնիկից դառնալ ալիք եւ գնալ դեպի Լույսը, կարճել իր կեցության եւ էության միջեւ ստեղծված վիհը եւ այսկերպ էանալ, հավերժանալ։
- Հաճախ եք կրկնում, թե երկրագնդի վրա դրախտ չկա, եւ արեւմտյան ափերն էլ շատ գայթակղիչ չեն։ Արդյոք չունե՞ք Հայաստան վերադարձի մտադրություն։
¬ Անշուշտ, վերադարձի մտադրություն միշտ կա։ Սակայն կարեւորն ինչպեսն է, սեփական գործունեության սահմանը որոշելը, աշխարհայացքային, ներդրումային ոլորտը ճշտելը, ստեղծել կեցության հարմարություններՙ առանց բեռ դառնալու։
Հարցազրույցը վարեց ՄԵԼԱՆՅԱ ԲԱԴԱԼՅԱՆԸ