Վերջերս լույս է տեսել արվեստագիտության դոկտոր, Մատենադարանի մանրանկարչության բաժնի վարիչ Հրավարդ Հակոբյանի «Հայոց տերունական սրբապատկերներ» գիրքը։ Նա մանրազնին ուսումնասիրել է հայկական սրբապատկերների պատմությունը, հետաքրքրական տեղեկություններ զետեղել, որը ներկայացնում ենք ստորեւ։
Դեռեւս 100 տարի առաջ հայ մտավորականները հայկական սրբապատկերներն ուսումնասիրելու հարց են բարձրացրել։ Սովորաբար նշում են բյուզանդական, վրացական, ռուսական սրբապատկերների մասին, չեն հիշատակվում հայկական սրբապատկերները։ Եվ, իրոք, ուղղափառ այդ եկեղեցիներում հոգեւոր արվեստի ամենալայն ճյուղերից մեկն է եղել սրբապատկերը (իկոնան)։
Եղել են անվանի վարպետներ, որոնք ունեցել են արվեստանոցներ, լայն ճանաչում են վայելել եւ պատահական չէ, որ նրանց աշխատանքները մինչ օրս էլ պահպանվում են։ Ինչ վերաբերում է հայկական սրբապատկերներին, ապա, ըստ արվեստաբանի, միանշանակ դրանք միշտ եղել են, այդ մասին բազմաթիվ վկայություններ կան։ Հայերը քրիստոնյա ժողովուրդ են եւ քրիստոնեության ընդունման ժամանակներից սկսած պատկերել եւ պաշտել են սրբապատկերներ։
Կան բազմաթիվ ավանդություններ այն մասին, որ նույնիսկ 1-3-րդ դարերում մինչեւ քրիստոնեություն ընդունելը, հայերն ունեցել են սրբապատկերներ։ Մասնավորապես, Վասպուրականի Հոգեաց վանքում եղել է Աստվածամոր պատկերը մանկան հետ, որ դարձել է ժողովրդի պաշտամունքի առարկա։ Այդ մասին են վկայում պատմիչները։ 9-րդ դարի պատմիչ Արամը վկայում է, որ Խոր Վիրապում տեսել է Տիրամոր պատկերը մանկան հետ։ Աշխատանքներն անանուն էին։ Այն ժամանակ հեղինակները չէին ստորագրում իրենց աշխատանքները։ Գրվում էին պատվիրատուների, թագավորների եւ հոգեւորականների անունները։ Սակայն 7-րդ դարից սկսած հայ եկեղեցին փոքր-ինչ ուրույն մոտեցում է ցուցաբերել սրբապատկերի նկատմամբ։ Հատկապես ծիսական արարողությունների ժամանակ հայ եկեղեցին կենտրոնական խորանի սեղանի վրա ի տարբերություն ուղղափառ եւ կաթոլիկ եկեղեցու դրել է հայ տերունական խաչը, որը ներկայացնում էր եւ Քրիստոսին եւ Աստվածամորը։ Այդ է պատճառը, որ հայերին խաչապաշտ են համարել։ Սակայն 7-րդ դարում Եզր կաթողիկոսը, հետագայում նաեւ Վահանն ավագ խորանի սեղանի վրա դրել են Տիրոջ պատկերը։ Բայց ժողովուրդը եւ հոգեւորականներն այնպես էին սովորել խաչին, որ աստվածապաշտությանը չհանդուրժեցին եւ կաթողիկոսներին պաշտոնանկ արեցին։ Ընդհուպ 16-րդ դարը հայերը պաշտել են խաչը։ Բայց սա չի նշանակում, որ հայ ժողովուրդը չի ընդունել սրբապատկերը։ Ընդունել են, բայց շատ չեն օգտագործել։ Գուցե դա է պատճառը, որ միջնադարից մեզ քիչ սրբապատկերներ են հասել (1, 2 հատ)։ Փաստերը վկայում են, որ XI-XIII դարերում մի շարք եվրոպական երկրներում, քաղաքներում, մասնավորապես Իտալիայում, Լեհաստանում, Լվովում հայկական համայնքները, կրոնական միություններն ընդունել են սրբապատկերները։ Նույնիսկ պատմական Հայաստանի տարածքում որոշ եկեղեցիներ ընդունել են սրբապատկերը։ Նորավանքում պահպանվել են Հիսուս տիրակալի եւ Աստվածամոր մանկան հետ պատկերները։ Աղթամարի եկեղեցում նույնպես կան սրբապատկերներ։
Հայկական սրբապատկերներն իրենց արտացոլումն են գտել արվեստի մյուս ճյուղերում։ VI դարից սկսած հայերը սրբեր են պատկերել մանրանկարչության, որմնանկարչության, քանդակագործության, խճանկարի մեջ։ Մի նուրբ պարագա կա, պետք է կարողանալ զանազանել պաշտամունքի համար կատարված սրբապատկերները սովորական տերունական նկարներից։ Արվեստաբանն այդ մասին մանրամասն բացատրություն է տալիս իր գրքում։
17-18-րդ դարերում եկեղեցական կանոնադրության մեջ բազմաթիվ հարցերում փոփոխություններ են կատարվում։ Հենց այդ ժամանակ ստեղծվում են ինչպես հաստոցային, այնպես էլ փոքրածավալ սրբապատկերներ։ Հայկական բազմաթիվ նկարազարդ եկեղեցիներից միայն երկուսը կարելի է նշել, որոնցում որմնանկարներ են պահպանվել։ Մեկը 10-րդ դարի Աղթամար եկեղեցին է, մյուսըՙ 13-րդ դարի եկեղեցին Ախթալայում։
Հայաստանի մյուս եկեղեցիներում կան որմնանկարի փոքր հատվածներ։ Հետաքրքրական են կազմարվեստում արտահայտված սրբապատկերները։ Խաչքարերի մի զգալի մասն ունի փրկչական սրբապատկերներ եւ փրկչական առաքելություն։ Եվ այսպես, ելնելով իրենց ազգային նախասիրություններից եւ մասամբ նաեւ հնարավորություններից, հայերն ունեցել են սրբապատկերներ, եզրահանգում է արվեստաբանը։
Այս գրքի հրատարակությունը հնարավոր եղավ «Տաթեւ» գիտակրթական համալիրի գլխավոր տնօրենի անմիջական հովանավորությամբ։
ԱԻԴԱ ԱՐՇԱԿՅԱՆ