Տարանջատո՞ւմ, թե՞ կամրջում
«Իմ կարծիքով, մենք տարբեր ազգեր ենք: Հայաստանը Կովկասին է պատկանում, սփյուռքն իր պոլսահայ արմատով եւ զանազան ազդեցություններով բոլորովին տարբեր աշխարհ է: Մեզանից անկախ երկու տարբեր ազգություններ են ստեղծվել: Արյունով միեւնույնը, լեզվով գրեթե նույնը, բայց աշխարհայացքովՙ գրեթե հակոտնյա»: Պրահայում լույս տեսնող «Օրեր» հանդեսի 2003 թ. 6-8 համարում խմբագիր Հակոբ Ասատրյանի հարցազրույցում ասված Երվանդ Ազատյանի այս արտահայտությունը տարակուսանքների տեղիք է տվել:
- Պրն Ազատյան, որքան տեղյակ ենք, Ձեր ողջ գործունեությունը մշտապես միտված է եղել ազգապահպան խնդիրներին: Դուք այն մտավորականներից եք, ովքեր մեր ազգային արժեքները, մշակույթը գնահատում են համաշխարհային քաղաքակրթության համապատկերում: Նաեւ սփյուռքահայ այն գործիչն եք, որ տարիներ շարունակ սերտ կապեր է պահպանել Հայաստանի հետՙ քաջատեղյակ հայության արեւելահայ հատվածի հասարակական-քաղաքական, ազգային-մշակութային կյանքինՙ դեռ խորհրդային տարիներից, ինչպե՞ս կմեկնաբանեք վերոնշյալ ձեր խոսքերը:
- Նախՙ հարցազրույցը բանավոր էր, հետեւաբար չէի կրնար հիշյալը չակերտներու մեջ առնել, կուզեմ այս մեկ ճշտումը ընել: Երկրորդՙ ես մեջբերում մը ըրած եմ Բեռնարդ Շոուեն, որ կըսե, թե ամերիկացիները անգլիացիներն են, միեւնույն ազգն ենՙ բաժնված նույն լեզվով: Շատ խորիմաստ բացատրություն մըն է: Երրորդՙ անոնք, որոնք վիրավորված կզգան այս արտահայտութենեն, այն վերագրումը կընեն ինձի, որ ես այդ տարբերությունը ընդունող մեկն եմ: Ընդհակառակըՙ ես այդ տարբերությունը մեջտեղ դրած եմ, որովհետեւ մենք մեկ ազգ պետք է ըլլանք, թեեւ ժառանգությամբ, մշակույթովՙ տարբեր: Սովետական շրջանին ինչ որ արեւմտահայ մշակույթին մեջ կարՙ սառեցավ: Մեր բոլոր գրական մեծությունները միայն արեւելահայ գրականության մեջ երեւցանՙ Իսահակյան, Տերյան, Թումանյան: Ես սփյուռքյան այն մտավորականներեն եմ, որ շատ փոքր տարիքեն սնված եմ երկու գրականությամբ եւ ուղղագրության հարցը բացարձակապես դժվարություն չէ եղած եւ նույն հարազատությունն եմ զգացած, բայց այստեղՙ Հայաստանի մեջ, չեմ զգացած, թե նույն հարազատությամբ ընդունված են Վ. Թեքեյանը, Դ. Վարուժանը, Սիամանթոն: Այսօր անկախ Հայաստանի մեջ, Երեւանի մեջ Թեքեյանի անունով փողոց չկա: Վ. Թեքեյան հանճար է, բայց հոս այդպես չընկալվիր: Հոս է մշակույթներու տարբերությունը:
Բան մը հիշեմ, որ մեծ ցնցումով լսած եմ: Անկախության ճիշտ հռչակված օրերուն, երբ այնքան հրճվանք կար մարդոց մեջ, մամուլի տունը մոտ հարյուր լրագրողներու հանդիպեցա: Ըսիՙ ձեզի համար որքան կարեւոր է արեւմտահայ հողերու վերադարձը, որպեսզի մեկ ամբողջական Հայաստան ունենանք (իրենք ինձի հարցում կընեին, ես ալ իրենց հարցուցի): 50 տոկոսը միայն ձեռք բարձրացուցին: Ասիկա մտայնության տարբերություն չէ՞: Բայց ատիկա հինեն կուգա. զորավար Անդրանիկ Էրզրումի մեջ հսկա զինամթերք ուներ, ռուսական բանակին արեւելահայ զինվորներն ըսին... սա մեր հայրենիքը չէ, չենք պաշտպաներ:
Հայրենասիրության չափանիշին մասին մեկ ուրիշ բան մը ըսեմ. ամբողջ սովետական շրջանին ջանացած են սովետահայ ժողովուրդին մեջ ներարկելՙ սովետական հայրենասիրություն կոչված բանի մը հանդեպ հարգանք եւ այդ ամբողջ շրջանին շատ գավառական հայրենասիրություն մը առաջացած է: Օրինակ մը տամ (ինձի Գեւորգ Էմինը պատմած է). Հիտլերը սովետական բանակի զինվորներ Կերչի մոտ գերեվարած եւ քարայրի մեջ նետած է: Հայ մը ըսած է. «Ձեր մեջ ախտացի մը կա՞», այնտեղեն ուրիշ մեկն ալ ըսած է. «Եղբայր, ասա ձեր մեջ հայ կա՞, հետո Ախտայի մասին մտածե»: Ասիկա գավառական հայրենասիրություն է, ավանդական, սովորութային, բարոյական նույն ըմբռնումներու պարագայինՙ հասկանալի է, բայց շեշտված անջատումը վնասակար է:
- Տարանջատման աշխարհաքաղաքական, մտայնության, լեզվի, ուղղագրության, պատմական պատճառներն ակնհայտ փաստեր են: Սակայն մենք մեկ ազգ, մեկ մշակույթ ծրագիր իրականացնելու խնդիր ունենք: Ի՞նչ է հարկավոր այդ տարանջատվածությունները մերձեցնելու, վերացնելու համար: Թեեւ համաձայն չեմ Ձեր այն կարծիքին, թե արեւմտահայ մշակույթը հարազատ չէ մեզ: Նույնքան, գուցե եւ ավելի, հոգեհարազատություն կզգամ Մեծարենցի կամ Վարուժանի, Թեքեյանի հանդեպ: Այլ հարց է, թե որքա՞ն ենք ճանաչում, որովհետեւ սերը ծնվում է ճանաչողությունից:
- Ես կուզեմ, որ մարդիկ սխալ չհասկնան. մենք տարբեր ազգեր ենքՙ տարբեր մշակույթներո՛վ, տարբեր աշխարհայացքներո՛վ, պատմական տարբեր ընթացքներո՛վ, տագնապով կըսեմ ասիկա: Հիմա, որ անկախ Հայաստան ունինք, այդ տարբերությունները պիտի նվազեցնենք: Անդրադառնանք լեզվի, ուղղագրության հարցին: Արեւելահայ լեզուն իր զարգացումն ունեցած է, արեւմտահայերենը հետզհետե գիրքերու մեջ քարացած, ադամանդակուռ բովանդակության մը հասած է եւ, դժբախտաբար, ժողովրդական հասկացողության հասու չէր: Արեւելահայերենը կենդանի, ճոխ լեզու է, եւ ես շատ մը արտահայտություններ կօգտագործեմ թե՛ բանավոր, թե՛ գրավոր խոսքիս մեջ, որովհետեւ այդ լեզուներու մերձեցումը կարեւորած եմ: Դուք ալ արեւմտահայ բառամթերքը եթե օգտագործեք, լեզուն կհարստանա:
Ես միշտ այն տեսակետին եմ եղած, որ այս ուղղագրությունը (աբեղյանական) ոչ միայն անջատած է արեւելահայը արեւմտահայեն, այլեւ արեւելահայը անջատած է իր արմատներեն: Բառակերտում եթե կուզեք ընել, բառերու ստուգաբանություն չեք կրնար ընել եւ կմնաք մակերեսի վրա:
Անդրադառնալով «Ազգին» ուղղագրությանՙ առաջին օրերուն խմբագրին հետ միասին գացինք Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի մոտ, հարցուցինք, թե ինչ թելադրություն ունի: «Թելադրություն մը չունիմ», ըսավ, բայց առաջարկեց դասական ուղղագրությամբ հրատարակել թերթը (ասիկա պատմության համար կրնաս արձանագրել): «Դուք կառաջարկեք մամուլին եւ ժողովրդին միջեւ անջրպե՞տ մը ստեղծել, ըսի: Ռ. Իշխանյանը «Ուրբաթ» թերթը կհրատարակե դասական ուղղագրությամբ եւ 12.000 տպաքանակեն այսօր 1000-2000-ի իջած է»: «Ադիկա բովանդակութենեն է», պատասխանեց: «Չեմ կարծեր, ուղղագրությունն ալ իր դերը ունեցած է», ավելցուցի: Երբ դուրս եկանք, որոշեցինքՙ դասական ուղղագրությամբ գրողը հրատարակվի դասականով, աբեղյանականով գրողըՙ աբեղյանականով:
Կուզեմ եզրակացնել, որ այդ տարբերությունները կամրջելու համար ամբողջ կյանքս նվիրած եմ (կյանքս ոչինչ է), բայց կուզեմ ուրիշներն ալ ընեն, որ այդ «տարբեր», չակերտված տարբեր ազգերն իրարու մոտեցնեն, ոչ միայն ուղղագրությամբ, լեզվով, մտայնությամբ, այլեւ հայրենասիրության միեւնույն տարազով: Հոգ չէ, թե մենք Ամերիկա կբնակինք, նույն ազգային գաղափարախոսությունը ունենանք:
Շահնուրը ամենեն վարկաբեկիչ արտահայտությունը ունեցած է Նարեկացիին մասին: Ինչ է, կնշանակե Շահնուրը չի՞ սիրեր, չի՞ գնահատեր Նարեկացին: Ադիկա հայուն իր մշակույթեն օտարացման ցավին արտահայտությունն է: Ճիշտ այն, ինչ որ է իմ նպատակսՙ երկու հատվածներու իրարու օտարացումի ցավին արտահայտությունը:
ՄԵԼԱՆՅԱ ԲԱԴԱԼՅԱՆ