«Ծանրագույն հանցանք, ծայրագույն մարտահրավեր. ցեղասպանությունն ու մարդու իրավունքները» միջազգային համաժողովին մասնակցելու համար Երեւան էր ժամանել ամերիկահայ մտավորական եւ հայտնի հրապարակախոս Երվանդ Ազատյանը: Ինչպես միշտ, նա այցելեց մեր խմբագրություն: «Ազգը», նկատի ունենալով պրն Ազատյանի հասարակական եւ քաղաքական գործունեությունը, ինչպես համաժողովի աշխատանքների եւ դրա թուրք մասնակիցների ելույթների, այնպես էլ հայ-թուրքական հարաբերություններում վերջերս նկատվող տեղաշարժերի մասին անկողմնակալ գնահատական ստանալու ակնկալիքով դիմեց նրա կարծիքին: Իսկ նա մեր հարցերին պատասխանելիս իր անձնական կարծիքի հետ ներկայացրեց նաեւ վերոհիշյալ տեղաշարժերի նկատմամբ պաշտոնական Վաշինգտոնի դիրքորոշումը:
- Ինչպե՞ս եք գնահատում Մեծ եղեռնի 90-րդ տարելիցին նվիրված միջազգային համաժողովը:
- Համաժողովն իր մակարդակով, զեկուցողների ընդգրկմամբ վերջին տարիների ամենատպավորիչ նախաձեռնություններից մեկն էր: Անշուշտ, կային անհավասարություններ, բայց գերակշռում էին բովանդակալից ելույթները: Չնայած համաժողովը վայելում էր պետության հովանավորությունը, իսկ դա, որպես կանոն, ակադեմիական շրջանակներում տեղիք է տալիս վերապահության, ինչպես մենք ենք վերապահությամբ վերաբերվում թուրքական պատմական ընկերության նախագահ Յուսուֆ Հալաչօղլուի գլխավորած հանձնախմբին, մեզ հետ նաեւ անկախ մտավորականները, համարելով դա պետության մեկ թեւը, սակայն ուրիշ ելք չկար: Ի վերջո, միջոցառումը կապված էր Մեծ եղեռնի 90-րդ տարելիցի հետ, եւ պետությունը դարձավ դրա նախաձեռնողը: Դա միաժամանակ տարելիցին գիտական լիցք եւ բովանդակություն հաղորդեց: Դրական էր նաեւ այն, որ մենք ունեցանք միջազգային իրավաբաններ, որոնք իրավաբանական, օրինական անկախ մեկնաբանություն տվեցին մեր ցեղասպանությանը:
Մանավանդ Իռլանդիայից Վիլյամ Շաբասի ելույթը շատ տպավորիչ էր: Ինչ-որ ձեւով Ալֆրեդ դե Զայասի միջոցով հնչեց նաեւ ՄԱԿ-ի ձայնը: Թեեւ ինձ համար ոչ այնքան տպավորիչ, որովհետեւ նա խոսում էր ոչ թե Հայոց ցեղասպանության մասին, այլ ընդհանրապես բնութագրում էր ցեղասպանությունըՙ փորձելով ստեղծել տպավորություն, թե այդ բոլորը վերաբերում են Հայոց ցեղասպանությանը: Այսինքնՙ Զայասն առանց շեշտելու բնորոշեց Հայոց ցեղասպանությունը: Այնուամենայնիվ, համաժողովին մեր պետության մասնակցությանն անդրադառնալիս հարկ եմ համարում ընդգծել նախագահ Քոչարյանի շատ բովանդակալից ելույթը, մանավանդ նրա շեշտադրությունը, որ Թալեաթի աճյունը տեղափոխվել է Թուրքիա եւ թաղվել Ազատության բլուրում: Ակնհայտ է, որ դրանով էստաֆետը փոխանցվում է նոր սերնդին: Ի վերջո, Թալեաթի աճյունը բերել Թուրքիաՙ նշանակում է յուրացնել նրա ժառանգությունը: Շեշտադրությամբ Քոչարյանը ցույց տվեց, որ այսօրվա թուրքական պետությունը ժառանգորդն է Հայոց ցեղասպանության ոճրի, նաեւՙ օգտվողն այդ ոճրի հետեւանքով հափշտակված մեր Արեւմտահայաստանից: Սա շատ կարեւոր էր: Նաեւ ուզում եմ մեծ գնահատանքով արտահայտվել արտգործնախարար Վարդան Օսկանյանի ելույթի մասին: Ես վախենում էի, որ այդպիսի զգացմունքային ելույթների դեպքում կարող է դիվանագիտական խախտում կատարվել: Բարեբախտաբար նրա հուզմունքը որեւէ սայթաքման տեղիք չտվեց:
- Համաժողովին Թուրքիայից մասնակցում էին Բասքըն Օրանն ու Մուրադ Բելգեն: Ինչպե՞ս եք գնահատում նրանց ելույթները:
- Ուզում եմ ընդհանուր բնորոշել թուրք մասնակիցներինՙ ավելացնելով նրանց թվին Թաներ Աքչամին եւ Հալիլ Բերքթային: Գիտեք, որ բոլորն էլ եղել են թուրքական զինվորական իշխանությունների բռնատիրության զոհերը: Այդ իսկ պատճառով որոշակի դառնություն ունեն: Դա, իհարկե, մեզ չի վերաբերում: Սակայն այդ դառնությունը թելադրված է թուրքական պետության պատժիչ քաղաքականությամբ, քան ցեղասպանության հարցում իրենց ունեցած կարեկցանքով: Վերոհիշյալ թուրք պատմաբանները, իմ գնահատմամբ, թուրք հայրենասերներ են: Նրանք ուզում են Թուրքիան մաքրել պատմության արյունալի անցյալից: Դա իրենց նախաձեռնությունն է եւ ոչ թե անպայման բխում է մեզ կարեկցելու կամ իրավունք տալու մտահոգությունից: Այսօր Թուրքիան Եվրոմիությանն անդամակցելու լուրջ խնդիր ունի, հետեւաբար այս գիտնականները նախ ուզում են ձերբազատվել պատմական բեռից, հետո ձերբազատել իրենց ժողովրդին: Ինչո՞ւ եմ նրանց բնութագրում որպես թուրք հայրենասերների, որովհետեւ նրանք ցանկանում են պատմության առջեւ արդարացնել իրենց ժողովրդին: Եթե ծանոթանաք այս գիտնականների ելույթներին, կարդաք ուսումնասիրությունները, նրանք բոլորն էլ, մանավանդ Թաներ Աքչամը, ինչ-որ տեղ սահմանափակվում են: Թեեւ ասում են, որ Թուրքիան պետք է ճանաչի Հայոց ցեղասպանությունըՙ կատարած լինելու համար պատմության առջեւ իր պարտականությունը, այնուհետեւ մեզ հասկացնում են, որ ճանաչումից այն կողմ որեւէ բանի չսպասենք: Թեեւ ոմանք ներողության մասին արտահայտվում են, բայց երբեքՙ հատուցման մասին, ո՛չ նյութական, ո՛չ հողային, ո՛չ էլ նույնիսկ խոսում են պատմական հուշարձանների պահպանման շուրջը:
- Այսինքն, այս ամենը վերաբերում է նաեւ Թաներ Աքչամի՞ն:
- Այո, նույնիսկ Աքչամին: Ես նրան անձամբ ասել եմ, որ քեզ գնահատում եմ իբրեւ հայրենասերի: Բայց մենք երբեմն տարվում ենք մտորումներով, թե թուրք գիտնականները ցեղասպանության հարցում ճիշտ մեզ պես են մտածում: Եթե նկատել էիք, համաժողովին Բասքըն Օրանն ասաց, որ ուզում են Հալիլ Բերքթայի կամ Թաներ Աքչամի պես մտավորականներ տեսնել նաեւ հայ գիտնականների մեջ: Այսինքն, ուզում են, որ այստեղ հայ գիտնականներից որեւէ մեկը հայտարարի. «Ցեղասպանություն չի եղել»: Սա է Օրանի խոսքերի մեկնաբանությունը: Ի դեպ, Օրանը, որն իմ կողքին էր նստած, երբ Արկադի Ղուկասյանը ելույթ էր ունենում եւ հիշատակեց Արեւմտահայաստանի մասին, ինձ հարցրեց. «Ո՞վ է ելույթ ունեցողը»: Իմանալով, որ Լեռնային Ղարաբաղի նախագահն է, Օրանն ասաց. «Տեսնո՞ւմ եք ինչպիսի ազգայնամոլ անձնավորություն է, հողերի մասին է խոսում»: Դրա համար եմ ասում, որ նրանց համար փոխհատուցման, հողային զիջումների խնդիրներ գոյություն չունեն: Պարզապես ցանկանում են արյունալի ժառանգությունից ձերբազատել իրենց պետությունը: Բայց եւ այնպես, նրանք ինչ-որ ձեւով մեր անուղղակի դաշնակիցներն են նաեւ, որովհետեւ երեկ Թուրքիայում ցեղասպանության մասին առհասարակ չէր հիշատակվում, իսկ այսօր դա լուրջ հարց է դարձել շնորհիվ նրանց աշխատանքի: Այնուամենայնիվ, ես կողմ եմ հայ-թուրքական երկխոսությանը, առավել եւս միջազգային գիտաժողովներում հայ եւ թուրք գիտնականների հանդիպումներին:
- Պրն Ազատյան, ինչպես գիտեք, թուրքերը Մեծ եղեռնի 90-րդ տարելիցից դեռեւս ամիսներ առաջ «հայկական ցունամիի» մտավախություն էին ապրում: Եղա՞վ այդ ցունամին:
- Կարծում եմ, ցունամին ավելի շուտ եղավ մեր մտքերում, ինչպես նաեւ Հայաստանում եւ սփյուռքում, բայց ցեղասպանության 90-րդ տարելիցը միջազգային մամուլում վերստին մնաց լուսանցքային հարց: Այդ մամուլն ավելի շուտ ուշադրություն դարձրեց ֆաշիզմի դեմ տարած հաղթանակի 60-ամյակին, Օսվենցիմին, քան Մեծ եղեռնին:
- Փաստորեն, ասացիք, որ դա չկատարվեց այն չափով, ինչ մենք էինք ակնկալում: Միգուցե դրան նպաստեց Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի նամա՞կը ՀՀ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանին:
- Կարծում եմ, Էրդողանի նամակը ճիշտ այդ նպատակով էր պատրաստված: Թուրքերը, ունենալով լավ դիվանագիտություն, ցունամիին դիմակայելու համար միջոցներ էին որոնում, փորձեցին չեզոքացնել դրա ազդեցությունն Էրդողանի նամակով: Իրականում նամակը Հայաստանին ծուղակի մեջ գցելու համար մտածված խաղ էր: Արդեն ձայնակցողներ էլ եղանՙ օրինակ, նախագահ Բուշն ապրիլի 24-ի ելույթում հարկ համարեց ընդգծել Էրդողանի «սքանչելի առաջարկի» մասին: Նրան միացավ նաեւ Գերմանիայի կանցլեր Գերհարդ Շրյոդերըՙ բարձր գնահատելով այդ առաջարկը: Բուշն ու Շրյոդերն անկասկած գիտեին, որ դա Թուրքիայի սարքած թակարդն է: Նրանք, փաստորեն, հայերին ակնարկում էին, որ դուք ուժ չունեք, հետեւաբար պետք է ընկնեք թակարդը, դրանով էլ դյուրացնեք մեր գործը: Ակնհայտ է, որ Էրդողանի առաջարկի համաձայն հանձնախումբ կազմելը, պարզելուՙ ցեղասպանություն եղե՞լ է, թե՞ ոչ, մեզ համար կնշանակի 90 տարի հետ գնալ: Ուրախ եմ, որ մեր բոլոր գիտնականները, պետության ղեկավարները հայտարարեցին. «Ցեղասպանության փաստը վիճարկման ենթակա չէ»: Չնայած միջազգային պատմագրությունը հաստատել է, սակայն Հայոց ցեղասպանությունը ՄԱԿ-ում արձանագրվեց իբրեւ ծանոթագրություն: Այսինքն, պաշտոնական հաստատում, այնպես, ինչպես հրեական ցեղասպանության պարագայում էր, չկատարվեց: Ըստ երեւույթին դրա հավանականությունն առայժմ չկա, որովհետեւ կապված է ուժի հետ: Այնուամենայնիվ, ես չեմ ուզում թերահավատ լինել կամ հոռետես, թե մեր տարած աշխատանքը նշանակություն չունի: Ընդհակառակը, ունի: Միաժամանակ անգլերեն եւ ֆրանսերեն, ինչպես նաեւ թուրքերեն ցեղասպանության մասին հսկայական գրականություն է մշակվել: Շնորհիվ այս ամենի մենք բացի պատմականից, նաեւ քաղաքական խաղաքարտ ստացանք: Ուրախ եմ, որ ցեղասպանության հարցն, ի վերջո, մեր արտաքին քաղաքականության օրակարգում է: Դա ունեցավ իր կշիռը միջազգային շրջանակներում:
- Որքան էլ թուրքերը հանդես գան ժխտողականության դիրքերից, այնուամենայնիվ, Հայոց ցեղասպանության հարցը նաեւ Թուրքիայի օրակարգում է: Դրանից խուսափել չեն կարող: Սակայն ես ուզում եմ իմանալ Ձեր կարծիքը Էրդողանի նամակին Քոչարյանի պատասխանի մասին :
- Կարծում եմ, այդ պատասխանը դրական պետք է գնահատել: Այն թակարդը, որ Էրդողանը ջանացել է լարել, նախագահ Քոչարյանը փաստորեն շրջանցեց, ասելով. «Պետությունների պատասխանատվությունը պատմաբանների պատասխանատվությունից տարբեր է»: Նա միաժամանակ ընդգծեց, որ մեզ համար պատմաբանների եզրակացությունը հստակ է, ուստի նստենք եւ գործնական քայլերի դիմենք, բացենք սահմանները, դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատենք: Կարծում եմ, պատասխանում ամեն ինչ ասված է:
- Վաշինգտոնն ինչպե՞ս է մոտենում դրան, այն առումով, որ Էրդողանն առաջարկում է սկզբում լուծել պատմական հարցերը, հետո մտածել հարաբերության մասին, իսկ Քոչարյանը պատասխանումՙ ասելով, թե նախ պետք է միջպետական շփումներ հաստատել, ապա նոր քննարկման դնել բոլոր հարցերը: Եթե Վաշինգտոնը շահագրգռված է հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորմամբ, նրա համար ավելի ընդունելի պետք է լինի Քոչարյանի պատասխանը, քան Էրդողանի առաջարկը:
- Ես չեմ կասկածում, որ Էրդողանի նամակում նախանշված քաղաքական ուղեգիծը ներդաշնակված էր Վաշինգտոնի հետ: Ի վերջո, նամակից մի քանի օր հետոՙ ցեղասպանության 90-րդ տարելիցին նախագահ Բուշի ելույթում Էրդողանի առաջարկի մասին հիշատակելը չէր կարող պատահական լինել: Հետեւաբար նամակն ու առաջարկը համադրված մի քայլ էին, եւ Վաշինգտոնը տեղյակ էր այդ մասին: Մեզ հասկացրին, որ մտնենք նախապես պատրաստված թակարդի մեջ, որպեսզի ամերիկացիներին ձերբազատենք տհաճ մի հարցից: Հարկ է սակայն նշել, որ ԱՄՆ-ում մեր լոբբիստական աշխատանքը որքան էլ անգոհացուցիչ լինի, կատարում է իր դերը: Անշուշտ, թուրքերը շատ ավելի մեծ համեմատություններով են տեսնում դրա ուժը, բայց հայկական լոբբին որոշակի ուժ ունի, եւ դա Բուշի հայտարարությունում գտավ իր արտահայտությունը: Ամեն տարի, երբ ապրիլի 24-ին նա հայտարարություն է անում, նշանակում է ԱՄՆ-ի ծագումով հայ քաղաքացիների նկատմամբ պարտավորվածություն է զգում:
- Ձեր կարծիքով, նամակագրությունը կնպաստի՞ հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորմանը, որովհետեւ դրա շնորհիվ կարծես Վարշավայում Քոչարյանն ու Էրդողանը հանդիպելու են: Ի վերջո, այդ նամակներն, անկախ բովանդակությունից, պաշտոնական փաստաթղթեր են նաեւ:
- Նամակագրությունը քաղաքական խորքի մակերեսն է: Կարծում եմ, խորքում թուրքերն այս կամ այն կերպ պետք է լուծում տան ցեղասպանության հարցին, որպեսզի վերանա եվրոպական ինտեգրացման ճանապարհի խոչընդոտներից մեկը: Տակավին ունեն Կիպրոսի խնդիր, քրդական եւ մարդու իրավունքների հարցեր, առ այսօր բանտարկված են մտավորականներն ու գրողները: Ինձ համար ամենազզվելին, բայց ոչ զարմանալին, եվրոպական պետությունների անբարոյականությունն է: 1987 թ. Եվրոխորհրդարանը որոշում էր ընդունել, որ Թուրքիան չի կարող անդամակցել Եվրոմիությանըՙ շրջանցելով Հայոց ցեղասպանության հարցը: Այսօր ոչ միայն Թուրքիան է փորձում շրջանցել, այլեւ նրան այդ մասին հուշում են Գերմանիան, նույնիսկ Ֆրանսիան, թե ցեղասպանության ճանաչումը նախապայման չէ ԵՄ-ին անդամակցության համար: Սա նշանակում է, որ Թուրքիան կարող է արյունոտ ձեռքերով եվրոպական քաղաքական ընտանիքի մաս կազմել:
- Ինչպե՞ս եք գնահատում թուրք-ամերիկյան հարաբերությունների ներկա վիճակը: Ինչպես գիտեք, վերջին շրջանում կարծես հարթվում են նրանց տարաձայնությունները:
- Այդպես էլ պիտի լիներ: Որքան էլ մենք ցանկանանք, որ Թուրքիան կորցնի իր նշանակությունն ԱՄՆ-ի համար, դժբախտաբար, դա տեղի չի ունենում: Թուրքիան քաղաքական հսկա դրամագլուխ է, մանավանդ տարածաշրջանում, որտեղ Իսրայել-Թուրքիա գործակցությունն ամերիկյան նվաճողական քաղաքականության բաղադրիչ մասն է: Առանց այդ գործակցության չի կարող լինել նշված քաղաքական իրագործումը: Թուրքիան իրագործման համար հենարան է: Այդ է պատճառը, որ բոլոր տարաձայնություններով, Փոլ Վոլֆովիցի սպառնալիքներով հանդերձ, թե կճանաչենք Հայոց ցեղասպանությունը, այս երկու երկրները կարողացան լեզու գտնել: Թուրքիան զիջեցՙ դա նախատեսված էր, այլապես կկանգներ լուրջ բարդությունների առջեւ:
- Պրն Ազատյան, ԱՄՆ-ը սկզբնական շրջանում Թուրքիայի միջոցով էր գործում Անդրկովկասում եւ Միջին Ասիայում: Հակաաֆղանական պատերազմից առաջ նա ռազմական ներկայություն ապահովեց այս տարածքներում եւ Թուրքիայի կարիքն առանձնապես չի զգում: Ի՞նչ կասեք:
- Դա մեզ համար նպաստավոր է, երանի թե ավելի շեշտվեր, եւ մենք ուղղակի ԱՄՆ-ի հետ հաշվի նստեինք, որովհետեւ եթե Հայաստանն ԱՄՆ-ի հետ հաշվի նստի, ապա ամերիկացիները նկատի կառնեն ամերիկահայության կշիռը քաղաքական սակարկություններում: Հայաստանն այն երկիրը չէ, որ հակակշիռ չունենա Մ. Նահանգներում: Երանի թե այս կացությունն ավելի շուտ ստեղծված լիներ, եւ մենք կարողանայինք մեր կոմպլեմենտար քաղաքականությունն իրականացնել Թուրքիայից անկախՙ ԱՄՆ-ի հետ: Ակնհայտ է, որ Հայաստանն ԱՄՆ-ի հետ ավելի հեշտ լեզու կգտնի, քան Թուրքիայի հետ:
- Ինչպե՞ս եք տեսնում հայ-թուրքական հարաբերությունների ապագան:
- Կարծում եմ, որոշակի տեղաշարժեր կլինեն: Թուրքերը, ինչպես ցույց է տալիս Էրդողանի նամակը, մակերեսային քայլեր են կատարելու, բայց խորքային զիջումՙ չեմ կարծում: ԱՄՆ-ը ներկայություն է ապահովել Կովկասում: Եթե չլինի ամերիկահայության կշիռը, Հայաստանը բոլորովին դուրս կմնա ամերիկյան քաղաքական ազդեցությունից: Ի վերջո, ԱՄՆ-ը պետք է սիրաշահի Հայաստանին, որպեսզի հեռացնի Ռուսաստանից: Ամեն տեղ ռումբերով չէ, որ երկրներն իրեն է ենթարկելու: Որոշ դեպքերում նա պետք է որդեգրի նաեւ սիրաշահելու քաղաքականությունը: Կարծես Հայաստանն այս ծիրում է:
- Ի՞նչ հարցի կուզենայիք պատասխանել, որը չի տրվել:
- Թերեւս երկու խոսք ասեի Հայաստանի ներկա իրավիճակի մասին: Դժբախտաբար ե՛ւ այստեղ, ե՛ւ արտասահմանում երկրի իշխանությունների դեմ գոյություն ունի ուժեղ պայքար, որովհետեւ ժողովրդի զգալի մասը չքավոր է: Դրան արձագանքում է հայաստանյան մամուլը, իսկ արձագանքը տարածվում է սփյուռքում: Անշուշտ, ես գիտեմ պետության եւ պետական այրերի այսպես կոչված մեղքերի մասին: Սակայն գիտեմ նաեւ, որ Հայաստանը կարող է շահել միայն կայունությամբ, եւ այդ մասին միշտ շեշտում եմ իմ հոդվածներում: Բոլոր այն ընդդիմադիրները, որոնց հետ հանդիպել եմ, ասում են, որ «ներկայիս իշխանությունները բավականին կերել են, թող հեռանան, հերթը մերն է»: Դա ժողովրդի կյանքում որեւէ դրական փոփոխություն չի մտցնելու, եւ ամենակարեւորըՙ Հայաստանի այս կացությունը շատ քիչ տոկոսով է կախված մեր պետության կամ անհատների անելիքներից: Հայաստանի ճակատագիրը, դժբախտաբար, կանխորոշում են տարածաշրջանային քաղաքականությունը եւ միջազգային ուժերի անհաշտ մրցապայքարը: Որքան էլ այս արտահայտությունն ընդունված չլինի Հայաստանում, պետք է ասեմՙ սա է իրողությունը:
ՀԱԿՈԲ ՉԱՔՐՅԱՆ