«ԱԶԳ» ՕՐԱԹԵՐԹ

ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻ, ԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՀԱՅ-ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

Արա Աբրահամյանի ասուլիսը Լոս Անջելեսում

Ստորեւ հրապարակվող հարցուպատասխանը հնչել է մայիսի 25-ին Լոս Անջելեսում Ռուսաստանի Դաշնության հյուպատոսի կազմակերպած ընդունելությանը, որին ներկա են եղել շուրջ 450 մասնակիցներ, մեծ մասամբՙ հայազգի: Ասուլիսն առաջացրել է ներկաների մեծ հետաքրքրությունը: Իսկ մայիսի 27-ին Համաշխարհային հայկական կոնգրեսի եւ Ռուսաստանի հայերի միության նախագահ Արա Աբրահամյանը հատուկ զեկուցումով հանդես է եկել Կալիֆոռնիայի գործարարների եւ քաղաքագետների ինստիտուտում, որից հետո մեկնել է Կուբա, որտեղ մասնակցել է Ռուսաստան-Կուբա տնտեսական համաժողովին: Ներկայումս պրն Աբրահամյանը գտնվում է Փարիզում, որտեղ մասնակցում է Ֆրանսիա-Ռուսաստան տնտեսական համաժողովին:

- Ի՞նչ կարող եք ասել Խոդորկովսկու գործի մասին:

- Ինչպես հայտնի է, Խոդորկովսկին եւ նրա գործընկերները մեղադրվում են խարդախության, հատկապես խոշոր չափերով հարկերից խուսափելու, սեփականության անօրինական զավթման եւ մի շարք այլ հանցագործությունների մեջ: Ինձ համար կարեւոր է, թե որքանով է արդարացի դատարանը, մեղավո՞ր է արդյոք Խոդորկովսկին օրենքների խախտման մեջ: Քրեական գործեր հարուցվել են ոչ միայն Խոդորկովսկու նկատմամբ: Նման գործեր եղել են թե՛ Գուսինսկու եւ թե՛ Բերեզովսկու նկատմամբ: Այս կամ այն չափով պատասխանատվություն են կրել նաեւ այլ օլիգարխներ: Կարեւոր է մեկ այլ բան: Իշխանությունները գիտակցել են, որ Խոդորկովսկու գործը բացասական ազդեցություն է գործում Ռուսաստանի ներդրումային մթնոլորտի վրա, եւ նախագահ Պուտինը մի շարք քայլեր է ձեռնարկել ցուցադրելու, որ մասնավոր սեփականության պաշտպանության, շուկայական վերափոխումների շարունակման Ռուսաստանի գիծը մնում է անփոփոխ: Այդ նպատակով նա առաջարկեց մի շարք միջոցներ, որոնք կոչված են վերականգնելու բիզնեսի եւ օտարերկրյա ներդնողների վստահությունը Ռուսաստանի իշխանությունների հանդեպ:

Նախ եւ առաջ 10-ից 3 տարվա է իջեցվել այն ժամկետը, որից հետո սեփականաշնորհման գործարքները ենթակա չեն վերանայման: Կառավարությունը նախաձեռնեց ժառանգության հարկը չեղյալ հայտարարելու օրինագիծ, որը խոշոր սեփականատերերի համար շատ ձեռնտու է մերձավոր հարազատներին սեփականություն հանձնելիս: Փաստորեն առաջարկված է եկամուտների չեղարկում. հարկավոր է միայն վճարել 13 տոկոսանոց հարկ եւ օրինականացնել ամեն մի սեփականություն: Ընդսմին Պուտինը քանիցս կրկնել է, որ Խոդորկովսկու գործը չի նմանակվելու, հարգվելու է մասնավոր սեփականությունը, եւ Ռուսաստանը մտադիր չէ շեղվել շուկայական վերափոխումների ուղուց:

- Ռուսաստանում ինչպիսի՞ն է ժողովրդավարության վիճակը:

- Այս հարցի առթիվ չարարկումները շատ են: Շատերը, հատկապես մեր արմատական ազատականները եւ կոմունիստներն ու նացիոնալ-բոլշեւիկները գտնում են, որ երկրում բռնապետություն է հաստատվում: Դա հատկապես կապված է նահանգապետների ուղղակի ընտրությունների եւ Պետդումայի մեծամասնական ընտրությունների համակարգի վերացման հետ. խորհրդարանի բոլոր ընտրությունները կանցկացվեն համամասնական համակարգով, միայն ըստ կուսակցական ցուցակների:

Բայց նախագահն իր ուղերձում պարզաբանեց իրավիճակը: Նա նշեց մի ամբողջ շարք ուղղություններ: Դրանք վկայում են, որ նահանգապետների ուղղակի ընտրությունները վերացնելով նա իրականում առաջարկում է համակարգ, որի դեպքում, համենայն դեպս տարածաշրջանային մակարդակով, իշխանությունը կլինի առավել ժողովրդավարական եւ բնակչությանն ավելի մոտ, քանզի ենթադրվում է, որ շրջանային ընտրություններում հաղթած կուսակցության ներկայացուցիչները կդառնան նահանգապետներ եւ կձեւավորեն գործադիր իշխանություն: Փաստորեն տարածաշրջանային մակարդակով իշխանությունն անցնում է խորհրդարանական համակարգի:

Անշուշտ, շահարկումներ են արվում, թե դա թերեւս նախապատրաստություն է, որ իր ժամկետի ավարտից հետո նախագահն ինքը կարող է դառնալ վարչապետ: Ինչ նպատակ էլ հետապնդեն այդ փոփոխությունները, դրանք վկայում են, որ հաղթահարվում է իշխանությունից ժողովրդի օտարացումը եւ տարածաշրջանային մակարդակով ոչ թե նեղանում, այլ ընդհակառակըՙ ընդլայնվում է ժողովրդավարության սահմանը: Խորհրդարանին տրվում է խորհրդարանական քննության իրավունք, որը չկար անցյալում: Դա ուժեղացնում է խորհրդարանի դիրքերը գործադիր իշխանության նկատմամբ եւ որոշ իմաստով վերականգնում է զսպումների ու հակակշիռների մեխանիզմըՙ բյուրոկրատիայի եւ չինովնիկության դեմ պայքարն ուժեղացնելու համար:

Նախագահ Պուտինի ամբողջ ուղերձը լի էր բյուրոկրատիայի ու չինովնիկության, ուժային կառույցների եւ հարկային մարմինների սանձարձակության դեմ պայքարելու կոչերով: Ինձ թվում է, որ այս առումով, ինչպես կասեր Մարկ Տվենը, ռուսաստանյան ժողովրդավարության մահվանն առնչվող լուրերն ակնհայտորեն չափազանցված են:

- Ֆրադկովի կառավարությունը կարձակվի՞:

- Տվյալ հարցը լայնորեն քննարկվում է, այդ թվում նաեւ քաղաքական շրջանակներում: Շատերն այս կառավարությունը համարում են ոչ այնքան արդյունավետ: Կարծում եմ, վերջնական որոշումը կընդունի նախագահը:

Կարելի է ասել, որ այս կառավարության նվաճումները չափազանց համեստ են: Բայց եթե նախագահն այժմ չփոխի կառավարությունը, ապա ստիպված կլինի նրա հետ աշխատել մինչեւ 2007 թ. սկսվող Դումայի ընտրարշավը:

Դժվար է ասել, թե Ռուսաստանի իշխանություններն ինչպիսի ցուցանիշներով կհասնեն Պետդումայի ընտրարշավին: Ուստի արձակումը թերեւս կայանա: Բայց նախագահը գուցե հարմար գտնի, որ այս կառավարությունը շարունակի անցկացնել մի ամբողջ շարք ոչ ժողովրդական բարեփոխումներ եւ հետո միայն արձակվի, որպեսզի հնարավոր լինի ունենալ հենց նախագահի իրավահաջորդ հանդիսացող վարչապետ:

- 2008 թ.-ից հետո Պուտինը կմնա՞ արդյոք եւ ի՞նչ պաշտոնում:

- Ես ինքս կուզեի իմանալ այդ հարցի պատասխանը: Պուտինը բավական երիտասարդ, ամուր մարդ է, պետական կառավարման մեծ փորձ ունի, եւ ես կասկած չունեմ, որ նա կմնա Ռուսաստանի քաղաքականության մեջ: Ըստ որումՙ ոչ թե Գորբաչովի կամ Ելցինի դերում, այլ երկրի քաղաքական գործընթացների վրա ազդող ակտիվ քաղաքական գործչի դերում: Նա կլինի վարչապետ, թե կառավարող կուսակցության առաջնորդ. այս հարցը պետք է լուծեն Պուտինը եւ իր թիմը:

Մենք Չինաստանի փորձից գիտենք, որ Դեն Սյաոպինը որեւէ պաշտոն չէր զբաղեցնում, բայց տարիներ շարունակ մնում էր Չինաստանի քաղաքական կյանքի առավել ազդեցիկ դեմքը: Ուստի կարծում եմ, որ Պուտինը եւս կմնա որպես ազդեցիկ դեմք, անկախ նրանից, թե ինչ պաշտոն կզբաղեցնի կամ առհասարակ կզբաղեցնի՞ որեւէ պետական պաշտոն Ռուսաստանի քաղաքական համակարգում:

- Ռուսաստանում ինչպիսի՞ն է ազգամիջյան հարաբերությունների վիճակը:

- Այդ մասին ասված է իմ զեկուցման մեջ, բայց ընդհանուր գծերով կասեի, որ Ռուսաստանի ժողովրդագրական իրավիճակը բացասական դինամիկա ունի էթնիկ ռուսների համար, ավելանում է մահմեդականների, գաղթյալների, այլ հանրապետություններից եկածների թիվը: Թեեւ, եթե իրավիճակը համեմատենք խորհրդային ժամանակների հետ, երբ ԽՍՀՄ-ում ռուսների թիվը 50 տոկոս էր, այսօր Ռուսաստանում նրանք անհամեմատ շատ ենՙ 80-85 տոկոս:

Առկա են խնդիրներ ազգամիջյան հարաբերություններում, քանի որ մենք ջանում ենք ստեղծել ժողովրդավարական քաղաքական ազգ, որտեղ յուրաքանչյուր էթնիկական խումբ, ինչպես ասում է մեր նախագահը, իրեն լավ կզգար: Առայժմ ինչպես ազգային հանրապետություններում եւ օկրուգներում, այնպես էլ կենտրոնում, գոյություն ունի պետության անունը կրող եւ չկրող ազգությունների խնդիր: Կա «սափրագլուխների» խնդիրը, ինչպես նաեւ ծայրահեղ ազգայնականների եւ ֆաշիստամետ խմբերի խնդիրը: Գոյություն ունեն կովկասատյացություն եւ հակահրեականություն:

Բայց պետք է ասել, որ կենտրոնական իշխանությունն այս առումով բավական արդյունավետ քաղաքականություն է վարում, որպեսզի վերացնի այդ հակամարտություններն ու հակասությունները: Ես ղեկավարում եմ Ռուսաստանի հայերի միությունը եւ Կլոր սեղանի համակարգիչ խորհուրդը: Վերջինիս մեջ մտնում են ազգային հասարակական եւ կրոնական կազմակերպությունների փաստորեն բոլոր ղեկավարները: Մենք հնարավոր ամեն ինչ անում ենք իշխանությունների հետ ակտիվ եւ կառուցողական փոխգործողություն ծավալելու համար, որպեսզի կանխենք ազգամիջյան հակամարտությունների ու վեճերի ծագումը:

- Հայաստանում հնարավո՞ր է արդյոք «նարնջագույն» հեղափոխություն:

- Իմ կարծիքով, Հայաստանում այսօր այնպիսի իրավիճակ է, որ հազիվ թե հնարավոր լինի նման հեղափոխություն: Այն ծագում է ընտրությունների կապակցությամբ: Հայաստանում խորհրդարանական եւ նախագահական ընտրություններին բավական ժամանակ է մնում: «Նարնջագույն» հեղափոխությունների դեպքում շատ կարեւոր է, որ ընդդիմությունը լինի միասնական, կազմակերպված, ունենա անվիճելի առաջնորդներ: Դրա համար նաեւ չափազանց կարեւոր են արտաքին ուժերի ներգրավումը եւ թույլ ու պառակտված իշխանության գոյությունը: Այսօր Հայաստանում բացակայում են «նարնջագույն» հեղափոխության հաջող իրականացման շատ տարրեր: Բացի դրանից, Հայաստանի քաղաքական ղեկավարներն ու վերնախավը հասկանում են, որ երկիրը քաղաքական լուրջ ապակայունացում չի ապրում, կարող է կորցնել Ղարաբաղը: Ուստի ընդդիմությունն իշխանության հանդեպ դիրք բռնելիս չի անտեսում Ղարաբաղի իրավիճակը: Սակայն, ինչպես վերջերս Հանրապետական կուսակցության միջազգային ինստիտուտի առջեւ իր ելույթում ասաց նախագահ Բուշը, ԱՄՆ-ը թերեւս օժանդակի Անդրկովկասում եւ Կենտրոնական Ասիայում նմանօրինակ հեղափոխություններին եւ վարչակարգերի փոփոխություններին: Ուզում եմ ենթադրել, որ նա նկատի է ունեցել Վրաստանը, Ադրբեջանը եւ ոչ թե Հայաստանը: Ինձ թվում է այսօր ոչ Ռուսաստանը, ոչ էլ Ամերիկան շահագրգռված չեն Հայաստանում նման հեղափոխության իրականացմամբ:

- Ինչպե՞ս եք պատկերացնում Լեռնային Ղարաբաղի հիմնահարցի լուծումը:

- Հայերիս համար լուծումն ակնհայտ է: Իհարկե, մենք կուզենայինք շտկել պատմական անարդարությունը, երբ հայաբնակ վաղեմի հայկական մարզը միանգամայն կամայականորեն Ադրբեջանին հանձնվեց կուսակցական մարմինների որոշմամբ, որոնք նման որոշում ընդունելու իրավունք չունեին: Մեզ համար միանգամայն ակնհայտ է, որ Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանի բաղկացուցիչ մասն է: Բայց կարծում եմ, որ փոխզիջման կարգով հնարավոր կլիներ Լեռնային Ղարաբաղը ճանաչել ինքնուրույն միավոր, փոքր պետություն, որը կունենար Ադրբեջանի հետ բարիդրացիական եւ Հայաստանի հետ սերտ եղբայրական հարաբերություններ: Մինսկի խմբի համանախագահները զանազան առաջարկություններ են անում տվյալ հակամարտության կարգավորումն առաջ մղելու համար: Բայց այժմ այդ առաջարկությունները հանգամանորեն քննարկելու տեղը եւ ժամանակը չէ, մանավանդ որ դրանք դեռ այնքան էլ մանրակրկիտ չեն մշակված:

- Կարո՞ղ է արդյոք վերսկսվել Հայաստանի եւ Ադրբեջանի պատերազմը:

- Այդ սպառնալիքը բացառված չէ, քանի որ Ադրբեջանը պատրաստվում է նոյեմբերին կայանալիք խորհրդարանական ընտրություններին: Եթե ընդդիմությունն ուժգին ճնշում գործադրի իշխանության վրա, ապա վերջինս կարող է դիմել պատերազմի սանձազերծման, որպեսզի համախմբի ազգը եւ թույլ չտա ընդդիմության հաղթանակ: Այստեղ շատ բան կախված կլինի նրանից, թե իրենց ինչպես կպահեն Միացյալ Նահանգները եւ Ռուսաստանը, արդյոք բավականաչափ կոշտ դիրք կբռնե՞ն տարածաշրջանն ապակայունացնող պատերազմի վերսկսում թույլ չտալու համար: Նկատի ունենալով Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան նավթամուղի ադրբեջանական մասի գործարկումը, նման ապակայունացում հարկավոր չէ ոչ նավթային ընկերություններին, ոչ էլ տվյալ նախագծում խոշոր գումարներ ներդրած արեւմտյան երկրներին:

- Ինչպե՞ս եք վերաբերվում 20-րդ դարասկզբի իրադարձություններին առնչվող պատմական-արխիվային նյութերի ուսումնասիրման հայ-թուրքական համատեղ հանձնաժողով ստեղծելու առաջարկությամբ Հայաստանի նախագահին Թուրքիայի վարչապետի հղած նամակին:

- Կարծում եմ, որ Հայաստանի նախագահին Թուրքիայի վարչապետի դիմելու բուն փաստը կարելի է ողջունել: Ցավոք, թուրքական կողմի այդ քայլերը տեղի են ունենում միայն միջազգային լուրջ ճնշումից հետո: Եթե չլիներ Վաշինգտոնի ճնշումը, չէր լինի քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչների մակարդակով ստեղծված հայ-թուրքական հաշտեցման հանձնաժողովը: Եթե չլիներ Եվրոմիության ճնշումը, դեպի ուր ձգտում է Թուրքիան, եթե Եվրոխորհրդարանը ԵՄ-ին Թուրքիայի անդամակցության պայմաններից մեկը չդարձներ Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը, ապա թուրքական կողմը հազիվ թե կամովին հայկական կողմի հետ կապ հաստատեր մեր երկու ժողովուրդներին ու պետություններին բաժանող այդ տանջալի խնդիրները վերացնելու նպատակով:

Կարծում եմ, ՀՀ նախագահը ճիշտ է ասում, որ այսօր արխիվային նյութերի ուսումնասիրման ժամանակը չէ եւ որ դա պատմաբանների խնդիրը չէ: Այսօր հայ-թուրքական հարաբերությունների խնդիրը քաղաքական հիմնահարց է: Քաղաքական մակարդակով այն պետք է լուծեն դիվանագետները եւ քաղաքական գործիչները, եւ ոչ թե պատմաբանները:

Համենայն դեպս, հայկական կողմը բնավ կասկած չունի, որ եղել է ցեղասպանություն: Մեր պատմական հայրենիքում չեն մնացել հայեր, նրանց ունեցվածքը կողոպտվել է, բազմաթիվ հուշարձաններ ոչնչացվել են, ժողովուրդը սփռվել է աշխարհով մեկ: Այսօրՙ երկու տասնյակ պետությունների եւ միջազգային կառույցների կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչումից հետո, ծիծաղելի է վերադառնալ պատմաբանների մակարդակով այդ հարցի քննարկմանը եւ պարզել ցեղասպանության փաստի լինել-չլինելու հարցը:

- Ինչպե՞ս եք պատկերացնում հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորումը:

- Կարծում եմ, այդ հարաբերությունները պետք է կարգավորվեն միջազգային իրավունքի հիման վրա եւ ներառեն մի քանի տարրՙ Թուրքիայի կողմից ցեղասպանության ճանաչումը, ցեղասպանության զոհերի նյութական փոխհատուցումը եւ Հայաստանի օգտին տարածքային փոխհատուցումը:

Ինձ քանիցս վիճակվել է գրել այդ թեմայով: Կարծում եմ, նյութական փոքր փոխհատուցումը (շատ քիչ են մնացել վերապրողներ, որոնց փաստաթղթերը կարող էին ներկայացվել թուրքական իշխանություններին), հայերի զանգվածային ջարդերի վայրերում հուշահամալիրների կառուցումը եւ Արարատ լեռն ու միջնադարյան Հայաստանի մայրաքաղաք Անին ընդգրկող խորհրդանշական տարածքային փոխհատուցումները կկարողանային հիմք դառնալ բանակցությունների համար:

Ամեն դեպքում Համաշխարհային հայկական կոնգրեսը ստեղծել է փորձագետների հանձնաժողով, որը տվյալ հարցի առթիվ պետք է մշակի համահայկական դիրքորոշում եւ համահայկական պահանջներ: Դրանցով ենթադրվում է, բացի ցեղասպանության բուն փաստի ճանաչումից, որոշել նյութական եւ տարածքային փոխհատուցումների չափերը: Փորձագետները արդեն երկու անգամ հանդիպել են: Կարծում եմ, մինչեւ եկող տարի կունենանք վերջնական եւ ամփոփված հանձնարարականներ, որոնք կներկայացնենք ինչպես Հայաստանի իշխանություններին, այնպես էլ սփյուռքի հայ հասարակայնությանը:

- Վերջերս Երեւանում Դուք հայտարարեցիք, որ Հասարակածային Գվինեայում գերված հայ օդաչուների ազատագրման հարցը կլուծվի առաջիկա 3 ամսում: Քանի որ այդ խնդիրը հուզում է ամբողջ հայությանը, ասացեք խնդրեմ, ինչպիսի՞ն է ներկա իրավիճակը:

- Նախ եւ առաջ նշեմ, որ ասել եմ, թե առաջիկա 3 ամսում պատասխան կտամ օդաչուների ազատագրման հնարավորությանն առնչվող հարցին: Անցած ժամանակամիջոցում կատարվել է հսկայական աշխատանք: Խնդրի լուծման գործում ներգրավվել են հեղինակավոր միջազգային կազմակերպություններ, այդ թվում ՄԱԿ-ը եւ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն, հրապարակվել են Հռոմի հանգուցյալ պապ Հովհաննես-Պողոս Բ-ի, մի շարք պետությունների արտգործնախարարությունների դիմումները, ինչպես նաեւ անձամբ ես արել եմ Հասարակածային Գվինեային հետաքրքրող մի շարք տնտեսական առաջարկություններ:

Այս ամենը հիմք է տալիս կարծելու, որ հարցը կլուծվի մոտ ժամանակներս: