«ԱԶԳ» ՕՐԱԹԵՐԹ

ՊԵՐՃ ՖԱԶԼԵԱՆ. «ՎՐԱՆՆԵՐ ՊՈՂՈՏԱՆԵՐՈՒ ՎՐԱՅ»

ԱՐԾՈՒԻ ԲԱԽՉԻՆԵԱՆ

(Յուշագրութիւն)

Վերջին ամիսներին գրասեղանիս շարւում են հայ մտաւորականների եւ արուեստագէտներիՙ Հայաստանում եւ Սփիւռքում լոյս տեսած ինքնակենսագրական եւ յուշագրական հատորներ, որոնք բազմազբաղ առօրեայի մէջ հնարաւորին չափ աշխատում եմ ընթերցել: Եւ ինչպէ՞ս կարելի է չկարդալ այդՙ մէկը միւսից հետաքրքրական, հայի արտասովոր եւ գունեղ ճակատագրերը ու քսաներորդ դարի վայրիվերումները արտացոլող վկայութիւնները: Շառլ Ազնավուրի «Անցած օրերը» (որ «Մոսկուա» կինոթատրոնում վերջին դրամս տալով գնեցիՙ յուսալով ստանալ մեծ երգչի ընծայագիրը, ինչը չիրականացաւՙ շնորհանդէսի կազմակերպիչներիՙ իրենց գլխից մեծ գործ բռնած լինելու պատճառով), Գրիգոր Շահինեանի «Վերաքաղը», Աղասի Այվազեանի «Եղած-չեղածը մի կեանք», իսկ այժմ անհամբերութեամբ սպասում եմ Կարպիս Սուրէնեանի օրագրութիւնների հրատարակմանը:

Մեմուարային գրականութեան այս շարքը հարստացաւ թատերական ականաւոր գործիչ Պերճ Ֆազլեանիՙ Բէյրութից ստացուած «Վրաններ պողոտաներու վրայ» յուշագրքովՙ հեղինակի ընծայագրով: Թէեւ հրապարակի վրայ է Թորոս Թորանեանի «Պերճ Ֆազլեան կամ այսպէս կը նուիրուին թատրոնին» հարուստ նիւթով հատորը (Հալէպ, 19891990), սակայն արուեստագէտի իսկ ձեռքով գրուած յուշագրությունը միանգամայն այլ արժէք եւ հմայք ունի:

«Այս յուշագրութեանս մէջ պարտք կը զգամ գրել այն, ինչ որ ես տեսայ, այն, ինչ որ ես իմացայ, այն, ինչ որ ես զգացի, եթէ նոյնիսկ ըլլան անոնք վիճելի, ըլլան ենթակայական կամ ըլլան յանդուգն», գրում է Պերճ Ֆազլեանը (էջ 315):

Ահա այս տեսածը, իմացածը եւ զգացածըՙ իրենց վիճելի եւ անվիճելի, ենթակայական եւ առարկայական, յանդուգն եւ չէզոք եւ բազմաթիւ այլ դրսեւորումներով ամփոփուել են 356 էջանոց մի հատորի մէջ, որ այս տարի ընթերցողի դատին է յանձնել Թուրքիայի, Լիբանանի եւ Կանադայի թէ՛ հայ եւ թէ՛ տեղական թատրոնի ու շարժանկարի եռանդուն գործիչ Պերճ Ֆազլեանը:

Մէկ շնչով կարդացած այս հատորին չէի կարող չանդրադառնալ ոչ միայն այն պատճառով, որ Ֆազլեանն իմ «հերոսներից» է (նրա գործունէութեանն անդրադարձել եմ «Հայերը համաշխարհային կինոյում» հատորիս մէջ), այլեւ քանի որ մեզանում շատ քիչ են սփիւռքահայ մշակոյթի տասնամեակների պատմութիւն ընդգրկող ուշագրաւ յուշագրութիւնները, այն էլՙ թատրոնի ասպարէզի վերաբերեալ: Այդ առումով սոյն գիրքն առաւելապէս Ֆազլեանի պրոֆեսիոնալ կենսագրութիւնն է, անխոնջ թատերական գործչի կայացման եւ ինքնահաստատման պատմութիւնը: Սփիւռքահայ արուեստագէտի բնորոշ ճակատագիրՙ դժուարին ինքնահաստատմամբ, վայրէջքներով եւ վերելքներով, երկրների եւ լեզուների փոփոխութեամբ, ազգային արուեստին զոհողութիւններով ու զրկանքներով ծառայելով. անփոփոխ է միայն համակ նուիրումը թատրոնին, «Թատրոնՙ որ կը նշանակէր անորոշ ապագայ եւ նիւթական անապահով կացութիւն» (էջ 200): «Արուեստի ու թատրոնի քարքարոտ ճանապարհէն պիտի շարունակէի քալել, որովհետեւ նախախնամութիւնը այդպէս տնօրինած էր իմ կեանքի երթը: Եւ ես քալեցի ինքնավստահ, որովհետեւ կողքիս կանգնած էր կողակիցսՙ Սիրվարդը (դերասանուհի եւ նկարչուհի Սիրվարդ Ֆազլեան Ա. Բ.), որ ոչ մէկ պահ գանգատած էր, այլ, հանդուրժելով ամէն տեսակի դժուարութիւններուն, թիկունք եղած էր ինծի» (էջ 297):

Երեք բնակավայր է փոխել երեք մայրցամաքների բեմերի վրայ չորս լեզուներով խաղացած Պերճ Ֆազլեանը, այդ իսկ պատճառով հատորը վերնագրել է «Վրաններ պողոտաներու վրայ», գտնելով, որ մի կողմից հայի ճակատագիրը նման է անապատի վրանաբնակների ապրելակերպին, միւս կողմից «Վրանը թատրոնի ճշմարիտ կառոյցն է» (էջ 9): «Միայն պապենական հարազատ հողի վրայ կարելի է կերտել օջախը ազգային, իսկ անկէ դուրս, ինչ որ կայ, վրաններ են ու վրաններ պիտի ըլլան պողոտաներու վրայ», համոզուած է հեղինակը (էջ 10):

Թւում է, թէ պոլսահայի համար վաղուց ի վեր Բոսֆորի ափերը պիտի լինէին պապենական հող, բայց արի ու տես, որ թատերական ինստիտուտում քառասուն թուրք երիտասարդների հետ ուսանած միակ հայինՙ Պերճ Ֆազլեանին (որքան էլ որ նրան որպէս Ֆազլը ճանաչէին) պիտի որ կարեւոր դերեր չտայինՙ միայն եւ միայն նրա ազգային պատկանելութեան պատճառով: Պիտի որ նրան բանակում վերաբերուէին խտրականութեամբ, ինչպէս միւս ազգային փոքրամասնութիւնների ներկայացուցիչներին: Եւ որքան էլ որ Ֆազլեանին յաջողւում է թատերական գործունէութիւն ծաւալել հայկական շրջանակներում, նա հասկանում է, որ Թուրքիայում հայի ապագան անհեռանկար է, եւ խուսափելով իր գլխին կուտակուած մութ ամպերիցՙ ժամանակին փախչում է թուրքական բանակից եւ մեկնում արտասահման: Հեղինակն աշխոյժ եւ գրաւիչ լեզուով է հիւսում վիպանման իր կենսագրութիւնը, յատկապէս Թուրքիայից Սիրիա եւ Լիբանան կատարած փախուստի նկարագրութիւնը, որն իրականանում է հնդկական եւ եգիպտական մելոդրամատիկ շարժանկարի եւ ամերիկեան արկածային համատեղ շարժապատկերի սցենարով: Արկածախնդրական կինոնկարի դրուագ է յիշեցնում նաեւ Պերճ Ֆազլեանի վրայ կատարուած զինուած յարձակումն այն բանից յետոյ, երբ նա ինչ-որ հայ անծանօթների մերժել է արաբական թատրոնի խաղացանկից հանել թուրք թատերագրի պիեսը: Թուրքի հետ երկխօսութիւն սկսելու համար հայ գաղութի որոշ շրջանակներ հարկ են համարել «դաս տալ» արուեստագէտինՙ, որի մասին օտար մամուլն արտայայտուել է զայրոյթով, իսկ հայ մամուլըՙ լռութեամբ...

Մայրիների երկրում Պերճ Ֆազլեանը յայտնւում է թատրոնի համար նպաստաւոր միջավայրումՙ համագործակցելով եղած թատերախմբերի հետ եւ շուտով հիմնում Հայ երիտասարդաց միութեան «Վահրամ Փափազեան» թատերախումբը: Համաշխարհային թատերագրութեան լաւագոյն ստեղծագործութիւններով սնուած բեմադրիչ-դերասանը իր յուշագրքի էջերում մշտապէս նոր եւ ինքնատիպ ստեղծագործութիւնների փնտրտուքի մէջ է, որ մերժում է ամեն կարգի ցածր, արուեստից հեռու եւ վասն զուարճութեան ներկայացուող թատերախաղերըՙ ի շահ բարձր մշակոյթի, վստահ լինելով, որ Սփիւռքում թատրոնը կարեւոր հասարակական առաքելութիւն ունի: «Մինչեւ ե՞րբ սփիւռքահայ վարժարաններէ ներս թատրոնը պիտի ծառայէ մարդիկը գռեհկութեամբ զուարճացնելու որպէս միջոց ու զրկել զայն նուազագոյն որակէ»: Ի՞նչ կարելի է սպասել մեր ապագայ սերունդէն, երբ անոր ճշգրտութեամբ չէ դասաւանդուած թատրոնին կոչումը եւ չէ տրուած անորՙ «թատրոն» կոչուած մեքենային կարելիութիւնները, որպէսզի անոր ընդմէջէն ան կարենայ դուրս հանել իր մատղաշ ենթագիտակցութեան կամ յիշողութեան մէջ կուտակուած ամէն տեսակի տպաւորութիւնները: ...Իսկ այժմ վարժարաններու մէջ կատարուած թատերական աշխատանքները տարուան վերջաւորութեան տրուելիք հանդէսի մը մէջ պարփակուած են, ինչ որ երբեմն նոյնիսկ, ցաւալիօրէն, մշակոյթի եւ գեղեցիկի հետ ոչ մէկ առնչութիւն ունի: Կատարուած աշխատանքներուն միակ նպատակըՙ հանդէսին ներկայ գտնուող ծնողքին հաճոյք պատճառել եւ ոչ թէ կրթել ու դաստիարակել աշակերտին բարդ ներաշխարհը» (էջ 164-165): «...համոզուած էի, թէ սփիւռքահայ թատրոնը ընկերային կարեւոր դեր մը ունէր կատարելիք: Ուստի բեմէն պէտք է ներկայացուէին հայ զանգուածը յուզող հարցեր եւ ոչ թէ ժամանց մը հայթայթել անոնց» (էջ 275): Այդ իսկ պատճառով նախ Պոլսում, ապա Բէյրութում Ֆազլեանի շնորհիւ արեւմտահայ բեմից հնչում են Շէքսպիրի, Մոլիերի, Գոլդոնիի, Գոգոլի, Բէն Ջոնսոնի եւ այլոց թատերգութիւներըՙ մշտապէս արդիական շնչով համակուած: «Պէյրութը ապրեցաւ թատրոնի իր ոսկեդարը, մանաւանդ 19651975 թուականներուն, երբ թատրոնը պէյրութահայ ընկերային եւ մշակութային կեանքի անբաժանելի մէկ մասնիկը կը հանդիսանար: Հետեւաբար «Վահրամ Փափազեան» թատերախումբին կ՚իյնայ նաեւ այդ պատիւին մէկ տոկոսը» (էջ 230): Ֆազլեանն իր ուղին նոյն կերպ է շարունակել նաեւ 1971-ին հիմնած «Ազատ բեմ» թատերախմբում: Այն ժամանակ, երբ Բէյրութի այլ հայկական խմբեր ներկայացրել են ցածրորակ վոդեւիլներ եւ կատակերգութիւններ, Ֆազլեանը փորձել է բեմ հանել բրազիլացի թատերագիր Արիանօ Սուասունայի մի թատերախաղըՙ յարմարեցուած հայ իրականութեանը, որի առաջին իսկ ներկայացումն արգելուել է ոստիկանական միջամտութեամբ: Դարձեալ օտար արուեստագէտները բողոքի ձայն են բարձրացրել, մինչդեռ հայ գործընկերները մնացել են անտարբեր: «Թատրոնի հայ բեմը կը վերածուէր հարցերը հրապարակաւ ներկայացնող ու քննադատող ամբիոնի մը, ինչ որ խիստ վտանգաւոր էր ոմանց համար: Ճշմարիտ արուեստի ամէն արտայայտութիւն վտանգաւոր երեւոյթ մըն է, իսկ թատրոնըՙ առաւել եւս», եզրակացնում է Ֆազլեանը (էջ 279):

Պերճ Ֆազլեանին վիճակուել է դառնալ լիբանանեան պրոֆեսիոնալ թատրոնի հիմնադիրներից մէկը: Ահա հայ արուեստագէտին բնորոշ առաքելութիւն, ինչին մէկ անգամ չէ, որ ականատես ենք լինում: Թուրքիայում ծնուած-մեծացած եւ Լիբանանում հաստատուած հայ արուեստագէտը, որ արաբերէնին կատարեալ չի տիրապետել, մասնագիտական իր պատրաստուածութեան եւ բնատուր տաղանդի շնորհիւ ազդակ է տուել իր ապաստանած երկրի թատերարուեստին, ինչն ամրագրուել է համաշխարհային թատրոնի պատմութեան մէջ:

Պրոֆեսիոնալիզմի նախանձախնդիր արուեստագէտ Ֆազլեանը, տիրապետելով խորը թատերական մշակոյթի, ծանօթ լինելով դասական եւ ժամանակակից թատերական դպրոցներին եւ ուղղութիւններին, իր յուշագրքի էջերում ներկայացրած բեմադրութիւնների եւ թատերական գործիչների վերաբերեալ մասնագիտական գնահատականներով մեծ ծառայութիւն է մատուցում հայ թատերագիտութեանը: Այսպէս, գրելով 1940-ականներին Պոլսում ներկայացուած «Ռոմէօ եւ Ջուլիէտ» ներկայացման մասին, Ֆազլեանը նշում է. «Սփիւռքի մէջ առաջին անգամ տեղի կ՚ունենար ճշմարիտ թատրոնի ըմբռնումով կատարուած բեմադրութիւն մը: ....մեզի համար կենսականը ներկայացման ամբողջութեան մէջ կատարեալ ներդաշնակութիւն ստեղծելն էր» (էջ 55-56): Հետաքրքրական ընդհանրացումների է հասնում երբեմն Ֆազլեանը. «Սփիւռքահայ թատերական աշխարհին մէջ արական ուժեր աւելի հեշտ է գտնել: Իգականըՙ ոչ» (էջ 203, պատկերը նոյնը չէ՞ր 19-րդ դարի մեր թատրոնումՙ արեւելահայ թէ արեւմտահայ): «Եթէ Հայաստանի սովետականացումը մեծ կարելիութիւններ ստեղծեց արուեստագէտներուն համար, ատոր փոխարէն, անոնց երեւակայութեան հսկելով, հայ արուեստագէտներուն թեքնիք կարելիութիւնները կատարելագործուեցան, իսկ արուեստի թռիչքըՙ սահմանափակուեցաւ» (էջ 231):

Ֆազլեանն իր յուշագրքի միակ գործող անձը չէ: Այստեղ կենդանի շնչում են հայ եւ այլազգի տարբեր արուեստագէտներՙ իրենց մասնագիտական եւ մարդկային նկարագիրներով: Մեծն Վահրամ Փափազեանը եւ մեր ժողովրդի ծոցից ելած ամենաբացառիկ դերասաններից մէկըՙ Մհեր Մկրտչեանը, որոնց բարեկամութիւնը վայելելու բախտն է ունեցել Ֆազլեանը: Սփիւռքահայ թատրոնի հին եւ նոր դէմքերըՙ Աշոտ Մատաթեանից ու թուրքական թատրոնի առաջին դերասանուհիներից մէկը համարուող Քնարից սկսած մինչեւ այսօր Ֆրանսիայում համբաւի հասած Սիմոն Աբգարեանը, որը Փարիզում բեմադրած «Տրովադայի վերջին երգը» ներկայացման գլխաւոր դերերից մէկը վստահել է իր ուսերին դերասանական հարուստ կենսագրութիւն կրող Պերճ Ֆազլեանին... Հետաքրքրական էր իմանալ նաեւ պոլսահայ գրողներ Ռոպէր Հատտէճեանի եւ Զարեհ Եալտըզճեան-Զահրատիՙ վաղ երիտասարդութեան շրջանում թատրոնին բերած որոշ մասնակցութեան եւ շատ ուրիշ ուշագրաւ իրողութիւնների մասին:

Նկատելի է մի օրինաչափութիւն. սփիւռքահայ թատերական դէմքերից շատերի մասին խօսելիս Ֆազլեանն անհուն ափսոսանք է արտայայտում, գրելով, որ նրանք չեն կայացելՙ հիմնականում գաղութահայ կեանքի վատ կազմակերպութեան պատճառով: «Լուլու Խայեան, շատերուն նման, առիթը չունեցաւ իր բեմական կարելիութիւնները զարգացնելու եւ իր երկնատուր արժանիքները աւելիով յայտնաբերելու, պարզապէս սփիւռքահայ արհեստավարժ մնայուն թատերախումբերու չգոյութեան պատճառով» (էջ 198), «...Աւա՜ղ, Թագուհի Մազմանեանը նոյնպէս, շատերուն նման, սփիւռքահայ թատրոնի անապահով ծովը լքեց ու հեռացաւ բեմէն, եւ չեմ գիտեր, թէ ինք ի՛նչ շահեցաւ, բայց գիտեմ, թէ սփիւռքահայ թատրոնը կորուստ մը ունեցաւ» (էջ 218). նման բնութագրումները քիչ չեն գրքում:

Յուշագրութեան էջերից յառնում են նաեւ այլազգի երեւելի դէմքերՙ Ֆազլեանի ուսուցիչ, թուրքական թատրոնի եւ կինոյի ականաւոր գործիչ Մուհսին Էրթուղրուլը, որը եղել է Վահրամ Փափազեանի ընկերը, եւ որը խորհուրդ է տուել Ֆազլեանին հեռանալ Քաղաքապետական թատրոնից («Հոս քեզի տեղ չեն տար: Գնա՛, շուրջդ քանի մը երիտասարդ հաւաքէ՛ եւ թատերախումբ մը հաստատէ՛», էջ 42): Ի դէպ, Ֆազլեանը մէջբերել է Էրթուղրուլիՙ իրեն գրած նամակը, որտեղ թուրք գործիչը վկայել է, որ Փափազեանին է պարտական իր ներկայ բարձր դիրքի համար (էջ 254): Առանձին գլուխներ են նուիրուած լիբանանցի գրող Ժորժ Շեհադէին եւ արաբական երգերի լեգենդար կատարող աննման երգչուհի Ֆեյրուզին, որ եղել է Ֆազլեանի գործընկերը եւ մտերիմը:

Ընթերցողին բաւական թարմացնում են գրքում տեղ գտած զուարճալի դէպքերը, որոնք անպակաս են թատրոնի եւ կինոյի առօրեայից: Այս առումով յատկապէս հետաքրքրական է Ֆազլեանի մասնակցութեամբ առաջին կինոնկարիՙ «Միջերկրականի ծովահէնները» նկարահանումների նկարագրութիւնը. անարուեստ եւ անորակ մի ֆիլմ, որը մերժել են ցուցադրել բոլոր կինոթատրոնները, եւ այն երբեւէ էկրան չի բարձրացել...

Հեղինակը շատ քիչ է անդրադառնում իր անձնական կեանքին, չի շեղւում զանազան հարցերի առնչությամբ, չի կատարում անպատեհ զեղումներ եւ հոգեզննութիւն, ընթերցողի համբերութիւնը չի չարաշահումՙ խօսելով իր անհատական նախասիրութիւնների, չիրականացած ծրագրերի եւ երազանքների մասին... Այդ առումով Ֆազլեանի հատորը նախեւառաջ հիանալի սկզբնաղբիւր է թատրոնի պատմաբանների համար: Մանաւանդ որ հեղինակը, առանց կեղծ համեստութեան, առատօրէն մէջբերել է ժամանակի մամուլում իր բեմադրութիւնների եւ դերակատարումների մասին եղած կարծիքները:

Սոյն գիրքը յանձնարարելի է ոչ միայն թատրոնի եւ կինոյի պատմութեամբ հետաքրքրուողներին: Ֆազլեանը տալիս է հայ Սփիւռքում, մասնաւորապէսՙ Մերձաւոր Արեւելքի հայագաղութներում կէս դար շարունակՙ 19401990-ական թուականներին տիրած ազգային մթնոլորտը: Կրկին եւ կրկին համոզւում ես, թէ անհեռատես եւ կարճամիտ գաղութային ղեկավարների պատճառով որքան ծրագրեր չեն իրականացել, որքան հնարաւորութիւններ են բաց թողնուել, որքան քիչ հոգածութեան է արժանացել եւ որքան շատ անուշադրութեան մատնուել արուեստը, եւ ամէն անգամ պատճառաբանուել է նիւթական միջոցների պակասը: «Սփիւռքահայ թատրոնին դանդաղ զարգացման եւ երբեմն նոյնիսկ արուեստի տուժելուն գլխաւոր պատասխանատուն եղաւ «պիւտճէի հարցը...»: Սփիւռքահայ ղեկավարութիւնը դրամական նպաստները կեդրոնացուց ամէն ինչի վրայ, երբեմն արդարացուցիչ, իսկ երբեմն անտեղի, նոյնիսկ կառուցեց եկեղեցւոյ ոսկեպատ գմբէթներ, բայց արուեստի ու մանաւանդ բեմի զարգացման համար միշտ կրկնեց «պիւտճէի հարցը...» (էջ 169):

Ֆազլեանը ջերմութեամբ է գրում Հայաստանի մշակութային գործիչների հետ իր ունեցած բարեկամության եւ սերտ կապերի մասինՙ իրեն համարելով «Հայաստանի մտաւորականութեան մէկ մասնիկը: Լայնախոհ բեմադրիչ-դերասանը երբեք բաժանարար չի դնում հայութեան երկու հատուածների միջեւ, ինչը այնքան բնորոշ է մեր հայրենակիցներից շատ-շատերին: Խօսելով 1987-ին Երեւանում իր յոբելեանական հանդիսութեան մասին, բեմադրիչը գրում է. «Ես ու Սիրվարդը կարծես այլեւս հիւրեր չէինք, այլ հարազատներ: Ո՞վ էր երեւանցի Հայը եւ ո՞վ էր Սփիւռքահայը: Հոն չկար վրանի մը մէջ ապաստան գտած ըլլալու զգացումը, այլ կար շօշափելի իրականութիւն մը, թէՙ կանգնած ես քու հարազատ տան սեմին» (էջ 319):

Սփիւռքահայ իրականութեան եւ մասնաւորապէս թատրոնի վերաբերեալ տագնապով համակուած լինելով հանդերձՙ Ֆազլեանը նաեւ փորձում է ելք մատնանշելՙ գտնելով, որ չպէտք է մոռանալ թատրոնը եւ «կարելի է հայախօս թատրոնին տալ նոր ու տարբեր ոճ ու ձեւ մը», յանձնարարելով Եժի Գրոտովսկիի «Աղքատ թատրոն» գիրքը (էջ 349):

Ցանկալի կլինէր սոյն հատորում աւելի շատ լուսանկարներ տեսնել, ինչը միանգամայն պատշաճ է յուշագրքին: Չեմ կարող չնշել, որ գրքի հրատարակիչները զլացել են բարեխղճօրէն սրբագրել այն. էջ չկայ, որի վրայ առնուազն մէկ տպագրական սխալ չլինի...

Մեծապէս գնահատելով եւ երախտապարտ լինելով Պերճ Ֆազլեանինՙ իր կենսապատումը ընթերցողի սեփականութիւնը դարձնելու համար, մի վերջին փափագ ունենք. յաջորդ տարի նրան կրկին տեսնել Հայաստանում ոչ միայն իր ծննդեան 80-ամեակի առիթով մեծարուելու, այլեւ բեմադրութիւն իրականացնելու համար: Տարիներ առաջ բեմադրիչն ասել է, որ երազում է Նարեկը բեմադրել Գեղարդի վանքում: Բեմադրել Նարեկը... միգուցէ վաղուց արդէն ժամանակն է պետական մակարդակով այդ հնարաւորութիւնն ընձեռել թատրոնի մեծ նուիրեալ Պերճ Ֆազլեանին...