ՄԱՐՈ ԱԼԱԶԱՆ
Վահրամ Ալազանը հաճախ էր շրջաններ գնումՙ ստուգելու տեղի գրական խմբակների աշխատանքները: Գրական երեկոներ եւ բանավեճեր էր կազմակերպում, ծանոթանում էր նրանց գրական ուժերին եւ ուղղություն էր տալիս աշխատանքներին: Մի անգամ Լենինականից վերադառնալովՙ զարմացած եւ հիացած պատմեց հետեւյալը.
- Առավոտյան շատ շուտ, առանց դուռը թակելու, հյուրանոցի իմ համարը մտավ իսկական անապաստան մի տղա. մազախռիվ, կեղտոտ ու մաշված հագուստով, քաղաքավարական տարրական կանոններից զուրկ:
- Ալազանը դուն ե՞ս:
- Այո, ես եմ:
- Վերցրու այս բանաստեղծությունը կարդա: Տպելու էՙ տպիր, տպելու չէՙ ճղիր, դեն գցիր:
Ալազանը պայուսակից հանեց եւ ինձ համար կարդաց այդ բանաստեղծությունը:
Հին աշխարհը չեմ տեսել
Հին աշխարհը չեմ տեսել
Ու ոչ մի բան չեմ հիշում,
Ու չեմ նրան երազել
Իմ հուշերի մշուշում:
Բայց երբ նայում եմ խաղաղ,
Մորս դեմքի դալուկին,
Ինձ թվում է , թե մի պարզ
Վիշտ է եղել կյանքը հին:
Հին աշխարհը չեմ տեսել
Ու ոչ մի բան չեմ հիշում,
Բայց թողել է նա մի թել
Մորս աչքի մշուշում:
- Բանաստեղծությունը կարդալուց հետո,- շարունակեց Ալազանը,- ավելի հանգամանորեն եւ զարմացած նայեցի այդ տղային եւ վերջնականապես համոզվեցի, որ այդ բանաստեղծության հեղինակն ինքը չէ, բայց եւ այնպես վերցրի տպագրության: Կասկածս փարատելու համար խոսեցի լենինականցի մի քանի գրողների հետ: Նրանք ասեցին, որ կա այդպիսի մեկը, որ իբր բանաստեղծություններ է գրում Հովհաննես Շիրազ ստորագրությամբ:
- Իսկ ինչո՞ւ նրան ձեր գրական խմբակներում չեք ընդունում:
- Նրա համար ի՞նչ գրական խմբակ, ի՞նչ գրականություն. ամբողջ օրը շուկայում եզդիներից յուղ ու մածուն է թռցնում,- պատասխանեց գրողներից մեկը:
- Բայց եւ այնպես դուք նրան ընդունեք ձեր գրական խմբակում. գուցե նա փոխի իր «մասնագիտությունը» եւ իսկական գրող դառնա:
Ապա Ալազանը բանաստեղծությունը ինձ մեկնելովՙ ասաց.
- Մեքենագրիր երկու օրինակից, տանեմ «Գրական թերթ»-ում տպեն, եթե այս բանաստեղծությունն իսկապես այդ անապաստան տղան է գրել, ապա նրանից մեծ բանաստեղծ դուրս կգա. ես պետք է ձեռքս վրան պահեմ, տեսնեմ ինչ կստացվի:
Շիրազի անդրանիկ բանաստեղծությունը տպվեց «Գրական թերթ»-ում:
Որոշ ժամանակ անց Շիրազից ստացանք մի նամակ, որտեղ չափածո խոսքով շնորհակալական խոսք էր գրել Ալազանին եւՙ մի նոր բանաստեղծություն: Ի դեպ Շիրազիՙ Ալազանին գրված բոլոր նամակները մի-մի չքնաղ բանաստեղծություններ էին:
Ալազանը Շիրազին անապաստների շարքերից դուրս քաշելու նպատակով ամեն ամիս որոշ գումար էր ուղարկում, բացի այդ, Լենինականի «Բանվոր» թերթի խմբագիր Հմայակ Սիրասին խնդրեց, որ իր հոնորարները տա Հովհաննես Շիրազին:
Ալազանիՙ Լենինականից վերդառնալուց մեկ ամիս անց, մեր տան դուռը ուժեղ բախեցին: «Երեւի մածուն ծախող եզդին կլինի» մտածեցի եւ դուռը բացեցի: Դիմացս կանգնած էր գզգզված մազերով, թափթփված ու հնամաշ հագուստով մի տղա: Նրա ամեն ինչ լինելու մասին մտածեցի, բայց որ նա կարող էր գրող լինել... մտքովս անգամ չանցավ:
- Ընկեր Ալազանը տունն է՞:
- Այո, խնդրեմ ներս մտեք,- ասացի ես խղճահար տոնով:
Նա առանց ինձ բարեւելու, առաց ոտքերը մաքրելու, ցեխաթաթախ, հնամաշ կոշիկներով իմ պլպլան հատակը դաջելովՙ Ալազանի առանձնասենյակը մտավ:
- Օ՜, Շիրազ ջան, արի, մոտ արի, աթոռը վերցրու ու նստիր:
Շիրազ անունը լսելովՙ ես զարմանքից ու հետաքրքրությունից դրդված անմիջապես մտա Ալազանի առանձնասենյակը եւ սկսեցի ուշադիր դիտել նրան:
Ալազանը, ձեռքը Շիրազի ուսին դնելով, ժպտալով ասաց.
- Շիրազ ջան, բանաստեղծություններիդ հոնորարները ստացա՞ր:
- Ի՞նչ:
- Տպվածդ բանաստեղծությունների փողը ստացա՞ր:
- Էդ ի՞նչըխ կեղնի, համ բանաստեղծություններս ես տպում, համ էլ փող ես տալիս:
- Այո, տպված բանաստեղծությունների համար փող են տալիս,- պատասխանեց Ալազանը:
- Էս լավ էղավ, սրանից հետո շատ կգրեմ, որ շատ հոնորար ստանամՙ բարձր տրամադրությամբ ու ծիծաղելով ասաց Շիրազը: Հետո ծոցագրպանից հանեց երկու նոր բանաստեղծություն եւ դրեց Ալազանի գրասեղանին: Ալազանը մեր ներկայությամբ բարձրաձայն կարդաց այդ բանաստեղծությունները, մի որոշ շտկումներ անելուց հետո, ինձ տալովՙ ասաց.
- Մարո ջան, այս բանաստեղծությունները հենց հիմա մեքենագրիր «Գրական թերթ»-ի այս համարի համար: Ապա Շիրազին դառնալով, նրան իր թեւի տակին սեղմելովՙ գորովագութ խոսքերով ասաց.
- Բայց Օնիկ ջան, քեզ մի բան ասեմ դու արդեն գրող ես, բոլորը քեզ գիտեն, դու քեզ գրողին վայել պետք է պահես, եղա՞վ:
- Եղավ, ազնիվ խոսք եմ տալիս, որ քո բոլոր ասածները սրբությամբ կկատարեմ,- ասաց Շիրազըՙ աշակերտի պես ուսուցչի առջեւ կանգնելով:
Նրանք միասին դուրս եկան եւ գնացին Գրողների տուն:
Եվ այսպես Ալազանի եւ Շիրազի միջեւ սկսվեց ջերմ ու հարազատ, եղբայրական մտերմություն եւ նույնքան անկեղծ նամակագրություն: Ես Շիրազին միշտ իմ տեսադաշտում պիտի պահեմ, որ նա իր հին «մասնագիտությամբ» չզբաղվի եւ իր հին ընկերների ազդեցության տակ չընկնի,- ասում էր Ալազանը եւ այդ նպատակով էլ Շիրազին տեղափոխեց Երեւան եւ տեղավորեց մի գյուղացու տանը:
Մի անգամ Ալազանը, Շիրազն ու ես Աբովյան փողոցում զբոսնում էինք: Մեզ մոտեցավ Չարենցը: Շիրազն իսկույն հեռացավ:
- Ա՛յ տղա Ալազան, էդ տղային շատ չե՞ս երես տալիս: Չլինի կարծում եսՙ նոր Տերյան ես հայտնաբերել,- ասաց Չարենցը բարձրաձայն ծիծաղելով:
- Տերյան չէ, բայց որ շնորհալի ու տաղանդավոր տղա է, դրանում ես համոզված եմ,- պատասխանեց Ալազանը:
Չարենցը Շիրազին, որպես գրողի չէր հավանում, սկսնակներից նրան շատ դուր էր գալիս Սուրեն Թարյանը: Չնայած այդ ամենինՙ Ալազանը հավաքեց Շիրազի հին ու նոր բանաստեղծությունները, կազմեց «Գարնանամուտ» խորագրով մի ժողովածու եւ հենց Չարենցի մոտ էլ, որն այդ ժամանակ Պետհրատի գեղարվեստական բաժնի վարիչն էր, հանձնեց տպագրության: Այսպիսով լույս տեսավ Շիրազի անդրանիկ «Գարնանամուտ» ժողովածունՙ Ալազանի առաջաբանով:
***
1935 թիվն էր: Ալազանն ու ես Ծաղկաձորի գրողների հանգստյան տանն էինք: Ալազանը մի քանի օրով Շիրազին էլ հրավիրեց հանգստանալու: Մի օր Ալազանը շատ լուրջ ու մտախոհ ասաց.
- Այ Մարո, դու չե՞ս զարմանում, թե այս աղքատիկ գավառաբարբառով խոսող տղան, ո՞նց կարող է այդպիսի չքնաղ բանաստեղծությունների ու նամակների հեղինակ լինել: Ճիշտն ասած, ես կասկածում եմ եւ այսօր մի բան եմ որոշել: Նա Շիրազին կանչեց մեր սենյակ, նրան թուղթ ու մատիտ տալովՙ ասաց.
- Շիրազ ջան, ես ու Մարոն գնում ենք անտառ զբոսնելու, դու լրիվ մենակ կմնաս. դուռն էլ կփակեմ, որ քեզ չխանգարեն: Մինչեւ մեր գալը դու մի քառատուն բանաստեղծություն գրիր: «Գրական թերթ»-ի այս համարի համար բանաստեղծություն չունեմ:
- Լավ, շատ լավ, ասաց Շիրազը:
Ալազանը, սենյակի դուռը փակելով, ասաց.
- Վախենում եմ այսօր Շիրազի տպագրվելու վերջին օրը լինի:
Մի քանի ժամից տուն դարձանք: Տեսանք Շիրազը հուզված, կարմրած, մազերը գզգզված, սենյակում գնում ու գալիս էրՙ թղթին ինչ-որ տողեր հանձնելով:
- Հը, Օնիկ ջան, մի բան գրե՞լ ես:
- Առ տես, թե ինչ եմ գրել:
Ո՜վ քեզ զարմանք, նա ոչ թե մի բանաստեղծություն, այլ մի ամբողջ պոեմ էր գրել «Արեւի երկիր» խորագրով: Այն ընթերցելուց հետո, Ալազանը կարծես կորած եղբորը գտավ, ուրախությամբ ու ցնծությամբ Շիրազի հետ գրկախառնվեց ու ասաց.
- Հիմա Օնիկ ջան, լրիվ համոզվեցի, որ այդ բոլոր բանաստեղծությունների ու նամակների հեղինակը դու ես:
- Յա, որ ես չեմ բա վո՞վ է,- զարմացած ասաց Շիրազը:
Նրանք նորից գրկախառնվեցին: «Շիրազ ջան, իմ գրկում էլ դու առաջ կգնաս, բոլորովին չմտածես»:
Այո, իմ աչքի առաջ Ալազանը հայրական հոգատարությամբ ու գուրգուրանքով Շիրազին դուրս հանեց անապաստանների շարքից եւ տեղավորեց հայ գրողների առաջավոր շարքերում, նրան հասցրեց հայ գրականության պատվավոր պատվանդանին:
Խոսքս ավարտեմ Շիրազի խոսքերով, որ մակագրել էր իր գրքի վրա եւ նվիրել Ալազանին: «Ալազանինՙ ինձ մկրտող ավազանին»:
Հավելում Հասմիկ Ալազանից
Ամիսներ առաջ մեր ընտանիքի վաղեմի բարեկամ, ծնունդով վանեցի Պատրիկ Սարոյանը ինձ նվիրեց Հովհաննես Շիրազիՙ հայրիկիսՙ Վահրամ Ալազանին նվիրված մի անտիպ բանաստեղծությունՙ գրված 1945-46 թթ., երբ հայրս գտնվում էր Կոլիմա (մահվան հովիտ) կոչվող ցուրտ ու դաժան պատժավայրում, որտեղ սառնամանիքները հասնում էին 70-72 աստիճան եւ ցրտահարությունից մահացությունը սովորական բան էր:
Գուցե այդ տարիներին Շիրազն էլ շատերի նման լսել էր, որ Ալազանը վախճանվել է Սիբիրում, եւ դա է եղել պատճառը, որ այդ բանաստեղծությունը վերնագրել է «Անշիրիմ Ալազանի շիրիմին»:
Սիրով այս բանաստեղծությունը հանձնում եմ ձեր ուշադրությանը:
ԱՆՇԻՐԻՄ ԱԼԱԶԱՆԻ ՇԻՐԻՄԻՆ
Ծաղիկներ, բացվեք իմ գերեզմանին,
Դեռ իմ արցունքը ձեր մեջ կցողա,
Ծաղիկներ, լացեք իմ գերեզմանին,-
Կյանքում անծաղիկ ես շատ լաց եղա...
Վրասՙ սպիտակ շուշանների տեղՙ
Ձյունն է սպիտակ պատանքս գործում,
Մինչ ես անպատանք թաղվեցի այստեղ,
Միակ լացողս ձյունն է այս կոծում:
Ծաղիկներ, երգեք իմ գերեզմանին
Մենակությունից սիրտս կդողա,-
Լուր տարեք հեռու իմ Հայաստանին,
Դեռ մորս արցունքն այնտեղ կցողա...
Որտեղի՞ց որտեղ ընկանք, ոՙվ աստված,
Եվ ո՞վ էր տեսել ճերմակ անապատ,
Ա՛խ, այս ճերմակը սեւ է, անաստված,
Այս ի՞նչ ճերմակ է մեր գլխին բերում,
Այս սեւո՞վ է մեզ հյուսիսն համբուրում:
ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՇԻՐԱԶ, 1945-46 թթ.