«ԱԶԳ» ՕՐԱԹԵՐԹ

ԹԱՐԳՄԱՆԱԿԱՆ-ԹԱՐԳՄԱՆՉԱԿԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏ ՀԱՅ ՄՏՔԻ ԵՎ ՀԱՅՈՑ ԼԵԶՎԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՀԵՌԱՆԿԱՐՆԵՐ

Մաշտոցն անգնահատելի նվեր ընծայեց հայ ժողովրդին: Նրա ստեղծած տառերը հնարավորություն տվեցին մինչ այդ բերանացի եւ բանավոր արտահայտված հայ ժողովրդի մտավոր մշակույթը վերածելու մշտնջենական գրավոր կոթողների: Այդ հուշարձանները մարմնավորում են մեր ինքնությունը, մեր հոգեւոր արժեքները, մեր կենսափորձն ու աշխարհայացքը, մեր ինքնագիտակցությունն ու մեր հավաքական, շարունակական հիշողությունը, առանց որի հնարավոր չէ պատկերացնել ոչ միայն հայ, այլեւ որեւէ ժողովրդի ուրույն պատմությունն ու դիմագիծը:

Հարուստ եւ բազմազան են մեր մտավոր մշակույթը պարփակող մատյանները: Նախ, նրանք արտահայտում են մեր նոր, քրիստոնյա մշակույթի եւ մտքի առաջացումն ու հետագա զարգացումը: Երկրորդ, այնտեղ արտահայտվում է թարգմանական գրականության բարերար, նորարար եւ ոգեշնչող ազդեցությունը: Եվ երրորդ, այնտեղ փայլում է, թեեւ իր ոչ լրիվ տեսքով, հայոց գրական լեզուն իր զարգացման տարբեր փուլերումՙ արտահայտելով մեր ժողովրդի զարգացման ոչ միայն մակարդակը, այլեւ դրա արձանագրած առաջընթացը:

Եթե ուշադիր զննենք հայոց լեզվի զարգացման տարբեր շրջանները, ապա կնկատենք, որ դրանք հիմնականում արդյունք են համազգային պատմական խոշոր նշանակություն ունեցող իրադարձությունների, որոնցով փոխադարձաբար պայմանավորվում է ճակատագրական այդ փոփոխությունների եւ լեզվի զարգացման նոր աստիճանի կամ կրած փոփոխությունների փոխհարաբերությունը:

Հայոց լեզուն զարգացման բարձր վիճակում էր, երբ Մաշտոցը ստեղծեց տառերը որոշակի նպատակիՙ սուրբգրային եւ կրոնական այլ մատյաններ թարգմանելու եւ այդպիսով քրիստոնեության տարածման նպաստելու համար: Քրիստոնեությունը որպես հավատ, կրոնական-աստվածաբանական-փիլիսոփայական համակարգ, ծես եւ կենսաձեւ, իր ուրույն բառապաշարով, հասկացություններով ու կոնցեպցիաներով, խորթ էր հայ ժողովրդին: Թարգմանիչները պետք է բազմաթիվ փոխառություններ անեին հատկապես հունարենից եւ ասորերենից, կամ հին բառերն օժտեին նոր կամ ընդլայնված իմաստով, կամ էլ նոր բարդ բառեր կազմեին: Նման, փոխառված բազում բառեր առաջացրին բառապաշարի նոր շերտ, իսկ քրիստոնեական վարդապետությունն ու աստվածաբանությունը, աշխարհայացքն ու կենսաձեւը հարստացրին ոչ միայն հայ միտքն ու մշակույթը, այլեւՙ հայոց լեզուն: Իսկ առանց հայոց լեզվի, քրիստոնեությունը մատչելի չէր լինի հայ ժողովրդին: Ահա այն փոխադարձ կապը, որով պայմանավորվում է մտքի եւ լեզվի փոխհարաբերությունը եւ նրանց առաջընթացի փոխադարձ եւ ուղիղ կախվածությունը:

Հայոց լեզվի եւ մտքի պատմության նույնպիսի խոշոր շրջադարձ տեղի ունեցավ Կիլիկիայում: Եթե գրաբարի պարագայում քրիստոնեությունն էր, ապա Կիլիկիայում ամենակարեւոր մղիչ ուժը պետականության ստեղծումն էր: Այս շրջանից ի հայտ է գալիս մի նոր լեզու. Միջին, ավելի ճիշտ, Կիլիկյան հայերենը, որը սակայն բոլորովին էլ նոր չէր: Անվարան կարելի է ասել, որ միջին հայերենն իր տարբերակներով խոսակցական լեզու էր բուն Հայաստանում, որն իրենց հայրենիքից կամավոր թե բռնի գաղթողները, իրենց հետ կրեցին իրենց նոր գաղթավայրերը ի շարս այլոց եւ Կիլիկիա: Այստեղ, փաստորեն, միջին հայերենը դարձավ պետական լեզու: Որպես այդպիսին, իր անփոխարինելի նպաստը բերեց պետական կառույցների կայացմանը, լինեն դրանք քաղաքական, իրավական, տնտեսական-առեւտրական թե սոցիալ-մշակութային:

Կիլիկիայի անկումից հետո, յուրովի անկում սկսեց ապրել նաեւ Կիլիկյան հայերենը: Այն սկսեց կորցնել իր ձեռք բերած որոշակի, կարճատեւ միասնությունը: Չկար պետականություն, չկար կազմակերպված, միասնական, կենտրոնաձիգ եկեղեցական իշխանություն, որի շուրջ համախմբվեր ցրված հայությունը:

Անցումային այս շրջանից հետո, աննախադեպ աշխուժություն է առաջանում 18-րդ դարից, որը խիստ հատկանշական հանգրվան է հանդիսանում մանավանդ Կոստանդնուլոպսո հայոց պատրիարքության համար: 18-րդ դարի առաջին կեսին, Հովհաննես Կոլոտի օրոքՙ այն վերածվեց արեւմտահայության համար համընդհանուր պատրիարքության: Վարչական այս կենտրոնացմանը զուգընթաց Կոլոտի օրերից ծավալված կրթա-մշակութային գործունեության շնորհիվ Պոլիսը վերածվեց նաեւ ազգային-մշակութային կենտրոնի: Պոլսո այս դիրքը ամրապնդվեց, երբ հայոց պատրիարքության կառույցը ըստ պետականորեն վավերացված Ազգային սահմանադրության: Այսպիսով, իր Ազգային սահմանադրությամբ, Ազգային ժողովով ու երեսփոխաններով, Կրոնական ու Քաղաքական ժողովներով, Ուսումնական, Դատաստանական, Վանական եւ այլ խորհուրդներով, Պոլսո հայոց պատրիարքությունն ստացավ, երեւութապես (այլ ոչ իրավամբ) եւ ձեւականորեն (եւ ոչ արդյամբ), ազգային, կենտրոնական կառավարության, վարչամեքենայի տեսք: Չպետք է զարմանալ ուրեմն, որ ինչպես Հայաստանում եւ Կիլիկիայում, այնպես էլ Օսմանյան կայսրությունում, Պոլսո պատրիարքության կենտրոնացված բնույթն ու դիրքը, գրական արեւմտահայերենի կազմավորման եւ հաղթանակի հզորագույն խթանը հանդիսացան: Բազմաթիվ մտավորականներ մշակեցին-կոկեցին, զտեցին եւ բյուրեղացրին արեւմտահայերենը եւ այն դարձրին ճկուն, փարթամ գրական լեզու: Այս բոլորով սակայն, կիլիկյան շրջանից եկող եւ Պոլսո հայոց պատրիարքության կազմավորմամբ ամրապնդված հայ ժողովրդին երկու կեսի բաժանող աշխարհագրական-քաղաքական, եկեղեցա-վարչական, սոցիալական, մշակութային, աշխարհայացքի-աշխարընկալման եւ այլ տարբերություններին ավելացավ նաեւ լեզվականը: Շատ քիչ անց ձեւավորվեց արեւելահայերենը: Եվ հայ ժողովուրդն անդառնալիորեն ճյուղավորվեց երկու կեսի: Հնարավո՞ր էր արդյոք խուսափել գոնե լեզվական երկվությունից:

Մանուկ Աբեղյանն ինքը մի առիթով ասել է, որ դա հնարավոր կլիներ, եթե արեւելահայերենի առաջին կերտիչներըՙ Ստ. Նազարյանցը, Մ. Նալբանդյանը եւ Ռ. Պատկանյանը, հենց Աբեղյանի խոսքերով, «ավելի ծանր մտածած լինեին իրենց գործի վրա եւ հայությանը Ռուսիայի սահմաններից դուրս եւս տեսնեին»: Բայց դա տեղի չունեցավ եւ, իմ համեստ կարծիքով, չէր էլ կարող տեղի ունենալ: Երկու լեզուներն ընթացան իրենց ուրույն ճանապարհներով: Մի կողմ թողնելով քերականական եւ հնչյունական համակարգերի հարցերը եւ 19-րդ դարի երկրորդ կեսի վերջերին քննարկված երկու լեզուները միացնելու կամ մոտեցնելու առաջարկները, այդ շրջանից մեզ հասած երկու հարց դեռեւս հուզում են մեզ իրենց այժմեականությամբ. դրանք են բառապաշարի եւ ուղղագրության հարցերը:

Երբ առաջացան մեր երկու գրական լեզուները, բնականաբար, մինչ այդ մարդկային մտքի ձեռք բերած նվաճումները հայացնելու եւ յուրացնելու խիստ կարիք զգացվեց: Ստեղծվեցին մեծ քանակությամբ նոր բառեր, որոնցից շատ շատերն ընդհանուր էին երկու լեզուներին էլ, ինչպես օրինակ, աշխարհագրություն, թվաբանություն, հեռագիր, լուսանկար, ջերմաչափ, թթվածին եւ այլն: Այնուամենայնիվ, ուշադիր քննությունը ցույց է տալիս, որ արեւմտահայերենն ավելի պահպանողական էր բառապաշարի եւ բառաշինության բնագավառումՙ աշխատելով օգտվել բնիկ աղբյուրներից, այնինչՙ արեւելահայերենը ազատորեն փոխառություններ էր անում ռուսերենից կամ ռուսերենի միջոցով, երբեմն հասնելով խիստ ծայրահեղությունների:

Այս հակոտնյա միտումներն ավելի խորացան Հայաստանի սովետականացումից հետո, երբ արեւելահայերենը դարձավ պետական լեզու, իսկ Հայաստանը, որպես խորհրդային հանրապետություն, անցավ զարգացման բուռն ճանապարհ եւ 40 տարում ցարական այս հետամնաց պրովինցիան դարձավ տիեզերքի նվաճման մասնակից երկիր: Սրան համընթաց հայոց լեզուն պետք է վերածվեր գիտության եւ տեխնիկայի, մշակույթի զանազան ոլորտների, գյուղատնտեսության եւ այլ բնագավառներում, մարդկային մտքի խոշոր նվաճումների ճկուն եւ ճշգրիտ արտահայտչամիջոց: Եվ այսպես, պետական տերմինաբանական կոմիտեի գլխավորությամբ կազմավորվեց եւ կարգավորվեց նոր փոխառությունների եւ բառակազմության ամբողջ ընթացքը: Բարդ եւ երբեմն էլ անհարթ ու անհավասար էր արեւելահայերենի անցած այս ուղին, որի մասին ես կանեմ ընդամենը մի քանի համեմատական նշումներ: Համարյա այս նույն ժամանակահատվածում զանազան պայմանների բերումով արեւմտահայերենը սկսում է ապրել լճացման մի շրջան, ներամփոփվում է ինքն իր մեջ եւ բազմակողմանի զարգացում ապրող արեւելահայերենից նրան բաժանող վիհը գնալով ավելի է մեծանում: Երբեմն ընկնելով ծայրահեղությունների մեջ, արեւելահայերենը անում է խոշոր թվով փոխառություններ, որտեղ, ինչպես նաեւ նոր բառապաշարի այլ ոլորտներում ակնհայտ է, օրինակ, իդեոլոգիական մոտեցման եւ մանավանդ ռուսերենի հեռագնաց ազդեցությունը: Նշեմ մի քանի, ընդ որում նաեւ պատճենավորման օրինակներ արեւմտահայերեն-արեւելահայերեն զուգահեռներով. 1) արեւելահայերեն «տիեզերագնացը» ռուսերեն ՍՏրՎՏվՈՉՑ-ից է, արեւմտահայերեն «աստղանավորդը» անգլո-ֆրանսիական astronaut-ից, 2) արեւելահայերենի «Անվտանգության խորհուրդը» ռուսերեն րՏՉպՑ ոպջՏտՈրվՏրՑՌ-ից է, արեւմտահայերենի «Ապահովության խորհուրդը» անգլերեն Security Council-ից եւ այլն: Երբեմն նույն բառը տարբեր են պատճենավորում, օրինակՙ հեռախոս-հեռաձայն (երկուսն էլ telephone-ից): Արեւելահայերենը երկար ժամանակ մերժում էր «հանրապետություն», «կուսակցություն», «խորհրդային» եւ նման, թեեւ ավելի նեղ շրջանակներում կիրառվող բառեր, ինչպես ասենք «խմբապետ» բառը:

Արեւելահայերենի եւ արեւմտահայերենի տարբերություններն ավելի շեշտվեցին Հայաստանում ուղղագրական փոփոխություններից հետո: Ուղղագրական հարցը շատ հնուց եկող հարց է, եւ հայերեն ձեռագրերի որեւէ ընթերցող կհաստատի, որ այն առկա է հարյուրավոր տարիների հնություն ունեցող ձեռագրերում: 19-րդ դարի երկրորդ կեսում հայկական մամուլում տեղի են ունեցել երկարատեւ բանավեճեր հայերենի ուղղագրության մեջ միօրինակություն մտցնելու որոշ, սահմանափակ հարցերի, ինչպես նաեւ արեւմտահայերենի ու արեւելահայերենի հնարավոր մերձեցման մասին: Կողմերը չկարողացան եւ ոչ մի հարց լուծել, եւ դա բոլորովին էլ զարմանալի չէ.նախքան հայկական պետականության վերականգնումը, 20-րդ դարում միասնական ուղղագրություն ստեղծելու դժվարություններն այնքան ակնհայտ են, որ այդ մասին խոսելն ավելորդ եմ գտնում: Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո երկրի նոր ղեկավարները, երկրի նոր կարգերն ու կարգավիճակը համարելով մշտատեւ, ձեռնարկեցին նոր մարդ եւ նոր կյանք ստեղծելու իրենց ծրագրերին: Անգրագիտությունը վերացնելը առաջնահերթ եւ հրատապ խնդիր էր, հետեւաբար նույնքան հրատապ էր դառնում միասնական ուղղագրական կանոնների հարցը: Սակայն, այս կանոնները մշակելու համար ստեղծված պետական կոմիտեն շատ ավելի հեռուն է գնում, քան միասնական կանոններ ստեղծելը. ուղղագրությունը համաձայնեցվում է հնչյունական համակարգին, անտեսելով ձայնավորների իմաստա-տարբերակիչ դերը: Ճի՞շտ էր արդյոք սա, թե՞ ոչ, կարիքը կա՞ր, արդարացվա՞ծ էր արդյոք ձեւական-ընդհանուր կանոնների հետ միաժամանակ որդեգրել արմատական փոփոխությունները: Այս մասին կարող ենք անվերջանալիորեն վիճել: Նման քննարկումներն իրենց հերթին մեզ կտանեն այլ հիմնական թեմաներիՙ ինչպիսիք են Հայաստան-Սփյուռք հարաբերությունների, ազգային ինքնության, հայերի մեկ ժողովուրդ, մեկ մշակույթ, մեկ արվեստ, մեկ լեզու լինել-չլինելու հարցերը եւ այլն:

Մնում է ասել, որ նոր ուղղագրությունն արմատավորվեց Հայաստանում եւ դաՙ միայն եւ միայն պետականոության եւ պետական միջոցների, ուսումնա-կրթական-դպրոցական ցանցի, մամուլի, ռադիոյի, նաեւ հեռուստատեսության, գրականության եւ մշակույթի այլ օջախների շնորհիվ: Սփյուռքը չընդունեց եւ չհաշտվեց նոր ուղղագրության հետ: Վերջերս նորից կոչեր են լսվում վերականգնելու հին ուղղագրությունը: Սակայն առաջ քաշված պատճառների մեծ մասն անհիմն է եւ չի արդարացնում այն պնդումները, թե իբր այն խոչընդոտում է Սփյուռքի եւ Հայաստանի համախմբվածությանը եւ որ, օրինակ, շատ սփյուռքահայեր դժվարանում են ընթերցել նոր ուղղագրությամբ տեքստեր: Անհասկանալի են նման հայտարարությունները, քանի որ նոր ուղղագրությամբ ընթերցելն ակնհայտորեն շատ ավելի հեշտ է, քան հնով կարդալը: Եվ եթե անպայման լեզվական-լեզվաբանական խոչընդոտներ են պետք գտնել, ապա այդպիսի խոչընդոտներ պետք է որոնել ոչ թե ուղղագրության, այլ երկու գրական լեզուների հնչյունական համակարգերում եղած տարբերությունների մեջ: Հայաստանի եւ սփյուռքի լեզվական համախմբվածության եւ միասնականության մտահոգությամբ արվող հին ուղղագրությունը վերականգնելու պահանջն անտեղի է, անժամանակ եւ անշահ եւ, դժբախտաբար, այն առաջացրել է եւ կառաջացնի լարվածություն, անգամ թշնամանք: Հայաստանում կիրառվող ուղղագրությունը Հայաստանի ժողովրդին եւ գիտնականներին վերաբերող հարց է, իսկ նրանց ճնշող, բացարձակ մեծամասնությունն անվերապահորեն կողմնակից է նորի պահպանմանը: Երբ ծնվեց Հայաստանի երրորդ հանրապետությունը, ինչպես հայ ժողովրդի, այնպես էլ հայոց լեզվի համար սկսվեց զարգացման մի նոր շրջան: Թեեւ արեւելահայերենը վիթխարի առաջընթաց էր ապրել խորհրդային շրջանում, բայց այդ առաջընթացը թերի էր եւ միակողմանի մի շարք իմաստներով: Նման բացասական փաստերից է ռուսերեն լեզվամտածողության ազդեցությունը եւ այն, որ համաշխարհային մտքի հետ առնչվում, ծանոթանում էինք ռուսերենի միջնորդությամբ, այն էլ քաղաքական-իդեոլոգիական նկատառումներովՙ սահմանված եւ սահմանափակվածՙ արեւմտյան մտքի որոշ ոլորտների հետ միայն:

Հիմա բաց են բոլոր ճանապարհները, եւ պետք է անհապաղ լծվել աշխատանքիՙ առհասարակ մեր մտավոր մտքի բացերը լրացնելու եւ հայոց լեզվի զարգացման նոր խթաններ եւ ուղիներ ստեղծելու համար: Այս երկու նպատակների ամենից գործնական եւ արգասաբեր միջոցը թարգմանական-թարգմանչական ինստիտուտ ստեղծելն է: Ինստիտուտը կհրատարակի իր պարբերաթերթ հանդեսը: Ինստիտուտում օտար լեզուներից հայերենի կթարգմանվեն առաջին հերթին բառարաններ եւ տեղեկատու գրականություն: Սովորական, մի լեզվից մի այլ լեզու բառերի համազորները փոխադրող բառարանների մասին չէ խոսքը: Որպես օրինակ մի քանի խոսքով ներկայացնեմ անտիկ դասական աշխարհի Օքսֆորդյան բառարանը: Այս բառարանում առանձին հոդվածներով բացատրվում եւ մեկնաբանվում են հունա-հռոմեական աշխարհի քաղաքակրթությունն իր բոլոր կողմերով: Կրոնը, փիլիսոփայությունը, գրականությունը, առասպելաբանությունը, իրավունքի պատմությունը, գիտնականների եւ բոլոր այլ բնագավառների գործիչների, կայսրերի, զորավարների կենսագրությունները, ճարտարապետությունը, տնտեսությունն ու տնտեսական ինստիտուտները, պատերազմներն ու ռազմական արվեստը, ընտանիքն ու ընտանեկան հարաբերությունները, մի խոսքովՙ հունա-հռոմեական անտիկ կյանքն անխտիր իր բոլոր կողմերով: Այս բառարանում կան հարյուրավոր հունական եւ լատինական բառեր, որոնք հայերենին ծանոթ չեն: Այս բառարանի թարգմանությունը կպահանջի վիթխարի աշխատանք, հունարենի, լատիներենի, անգլերենի, գրաբարի եւ նոր հայերենի հմուտ մասնագետներ եւ լեզվաբաններ: Տվյալ դեպքում անհրաժեշտ կլինի նախ կազմել հունարենից գրաբար բառարանըՙ օգտագործելով հնում հունարենից գրաբարի թարգմանված երկերը, ապա բացը լրացնել առաջնորդվելով կուտակված օրինակներով, փորձով եւ մեթոդներով: Հաջորդ քայլը կլինի գրաբարով ավանդված անտիկ երկերը թարգմանել ժամանակակից հայերենի, իսկ նրան կհաջորդի նախկինում չթարգմանված անտիկ երկերի ուղղակի ժամանակակից հայերենի թարգմանելը: Իհարկե, միաժամանակ հայ մտքի ու մշակույթի երկերը կթարգմանվեն օտար լեզուների:

Բազմաթիվ են եւ բազմաբնույթ այս տիպի բառարաններըՙ նվիրված ասենք փիլիսոփայության, երաժշտության, բժշկության, աստղագիտության, մաթեմատիկայի, քրիստոնեական արվեստի, սիմվոլների եւ այլ բնագավառների եւ ենթաբնագավառների: Հուսով եմ Հայաստանի կառավարությունը, ԵՊՀ-ի, Ազգային ակադեմիայի, լեզվի ինստիտուտի եւ Մատենադարանի ղեկավարները միասնաբար կուսումնասիրեն այս առաջարկը եւ այն իրականության վերածելու քայլեր կորոնեն: Կարելի է կազմել գիտական հանձնաժողովՙ նախնական ծրագրեր մշակելու համար:

Թարգմանական ինստիտուտը ոչ միայն կնպաստի հայ մտքի բազմակողմանի զարգացմանը հայ ընթերցողի առաջ բացելով համաշխարհային մտքի գանձերն ու նորագույն նվաճումները, այլեւ նոր ճկունությամբ եւ շքեղ ճոխությամբ կօժտի հայոց լեզունՙ ի փառս հայ մտքի, ի փառս հայ ժողովրդի բարօրության եւ ի փառս Մաշտոցի վարդապետի Հացեկացվո:

ԳԵՎՈՐԳ ԲԱՐԴԱՔՉՅԱՆ