Նկարչի ծննդյան 75-ամյակին
Աթո ջան
Առաջին անգամ չէ, որ վերջին տասնամյակում գրում եմ քեզ, բայց այս նամակս ուղարկում եմ ոչ թե փոստով, այլ թերթի միջոցով` շնորհավորելու համար ծննդյանդ 75-ամյակը: Չեմ ուզում խորթություն, արհեստականություն մտցնել խոսքիս մեջ, ենթարկվել «բաց» նամակի պահանջներին: Թող խոսքս լինի անկեղծ, ինչպես միշտ, եւ միաժամանակ բաց` մեր հայրենակիցների համար` Երեւանում, Լոս-Անջելեսում, Ֆրեզնոյում թե այլուր:
Շուտով կլրանա տասը տարին, ինչ կյանքը բաժանեց մեզ եւ մեր ամենօրյա կապը վերածվեց նամակագրականի, մեկ-մեկ էլ` ինչպես դու կասեիր` «բազի-բազի», հեռախոսայինի: Այս վերջինից մենք կամավոր հրաժարվեցինք, երբ համոզվեցինք, որ անկապ բացականչությունները քիչ բան են տալիս, իսկ լռել կարելի է աչք-աչքի, երբ լսելի է լռության ձայնը...
Ինչո՞ւ հոբելյանդ շնորհավորում եմ ոչ թե քո երեւանյան արվեստանոցում, բաժակը ձեռքիս, այլ բաց նամակով` երկրագնդի այս կեսից: Հին աշխարհի մարդիկ երկիրը պատկերացնում էին երեք հսկա կետերի վրա: Ֆրանսիական հեղափոխությունը նույնպես ուներ իր երեք հենարանները` ազատություն, եղբայրություն, հավասարություն: Իսկ մեր անկախ Հայաստանում կետերը շնաձկներ դուրս եկան: Ամեն ինչ սկսվեց մոդայիկ բառերից` ազատականացում, պրիվատիզացիա, վաուչերիզացիա: Ազատականացումը հայերեն բառ էր, իմաստը` զարմանալի: Այն, ինչ երեկ արժեր 5 կոպեկ, այսօր պետք է գնեիր 5 ռուբլով: Մինչեւ հասավ պահը, երբ աշխատավարձը վերածվեց հաշվված ձվերի: Պրիվատիզացիայի հայերենն էլ սարերի հետեւում չէր եւ չնայած անհասկանալի շատ բան էր կատարվում դրա շուրջը, մասնավորեցման գործընթացը չափազանց վարժ հիմնավորում էին այն օրերի ճարտար-ապետ-վարչ-ապետները: Բայց թե ի՞նչ գազան էր վաուչերիզացիան, որ հասարակարգը բաժանեց երկու անհավասար մասերի, քչերը հասկացան: Պարզ էր միայն, որ գործում էր հակադարձ համեմատականության օրենքը` որքան աննշան էր վաուչերներ կուտակող խավը քանակապես, այնքան վիթխարի էին դառնում նրա տնտեսական ուժն ու հնարավորությունները:
Նման իրադրություններում, երբ հրապարակ էր հանվում «լինել թե՞ չլինել» հարցադրումը, ժողովուրդը միշտ ենթարկվել է հոսող ջրի օրենքին: Շատերը գտան այդ ելքը եւ շատերի թվում` դու: Ճիշտն ասած, քո մեկնելն ինձ անհանգստացրեց: Ինչպե՞ս կարող էր Լենինականում ծնված գյումրեցի Աթոն, որի նկարները շնչում էին Շիրակի գույներով ու եկեղեցիներով, արտերով ու կալերով, խնոցիով ու խեցեղենով, պղնձե ամաններով ու փարչերով, հարմարվել «ֆրիվեյներին» ու «դաունթաուններին»:
Այսօր, տարիներ անց, ես բախտ ունեմ լինելու այն սակավաթիվ մարդկանցից մեկը, որը երեւանյան իր բնակարանում ժամանակ առ ժամանակ թերթում է արտասահմանյան քո ալբոմը: Ոչ միայն թերթում, այլեւ զրուցում, մտովի տեսնում նույն Աթոյանին, ներկապնակին ամրացված նույն կտավի վրա ամիսներով կքված: Միայն քո կողքը չենք մենք, գիտակներս, որ հայտնեինք մեր amateur կարծիքը.
- Ստորագրիր, Աթո, գործն ավարտված է...
Եվ դու քթիդ տակ քրթմնջալով քանիերորդ անգամ կտայիր նույն պատասխանը.
- Նայսա գործըմ կա դեռ...
Ալբոմային նկարներից նայում ես դուՙ նույն Աթոյանը, մեռած բնությունը կենդանացնող ու շնչավորող կախարդդ, բայց արի տես, որ դեղձին ու ծիրանին փոխարինել են բանանն ու անանասը: Նույն Աթոյանն ես, երեկվա անանց կարոտով ու թախիծով, բայց Գյումրվա ֆայտոնին փոխարինել է անցյալ դարասկզբից պատահմամբ պահպանված տխրամած «ֆորդը»: Ինչ նոր կտավների տակ էլ դրվի ստորագրությունդ, միեւնույն է, արդյունքում ստացվում է կարոտով լցված եւ թախծոտ աչքերով աշխարհին նայող հայ նկարչի գործ, ճիշտ այնպես, ինչպես ինչ գիրք էլ գրեր քո համաքաղաքացի ամերիկյան արձակագիրը, տողամիջում եւ տողերի հետեւում ուրվագծվում էր հաստ բեղերով բիթլիսցին: Ակամա վերհիշում ես Սիբիրում գրված մեկ այլ մեծ հայի տողերը.
«Երջանիկ է նա, ով այս աշխարհում
Կրեց իր հոգում մի երկրորդ աշխարհ...»
Դու պահեցիր քո մեջ աթոյանական քո աշխարհը, սիրելի Աթո, եւ դրանում է քո արվեստի մշտնջենական ուժը... Եվ ոչ միայն քո: Դրանում է բոլոր այն արվեստագետների ստեղծագործական գաղտնիքը, որոնք ապրում են հայրենիքից հեռու:
Ուրիշ ի՞նչ գրեմ: Հիշո՞ւմ ես քո արվեստանոցի պատուհանից երեւացող բազմաչարչար թթենին: Ասում եմ «բազմաչարչար», որովհետեւ շատ կերպարանափոխումներ քաշեց նա քո վրձնից: Գարնանը` աղջնակ, ամառը` հասուն կին, աշնանը` բալզակյան պչրանքով, իսկ ձմռանը` պառավ ջադու: Փոխվում էր նա հարափոփոխ բնության հետ եւ խորհրդանշում անցողիկ կյանքը: Այդ թթենին հիմա չկա: Մթան ու ցրտի տարիներին նա վառվեց ինչ-որ մեկի վառարանում` գուցե մի երեխայի կյանք փրկելով: Մի զարմացիր, մրգատու թե ոչ` նույն ջերմությունն է տալիս ճարճատվող փայտը...
Միշտ հարցնում ես` «տղերքից» ի՞նչ լուր: Նրանց մազերին ձյուն է իջել: Կառլեն Ադամյանը հաճախ ելույթ է ունենում հեռուստատեսությամբ եւ բողոքում, որ ավելացել են սրտանոթային հիվանդությունները: Լավ է, որ «տղերքի» մեջ հոգեբան չկար, այլապես ուրիշ բաներ էլ դեռ կլսեինք... Ալբերտն իր եղբոր Ֆրունզե Մկրտչյանի հիշատակն է հավերժացնում, բավական մեծ տրամագծով` Գյումրուց Լոս-Անջելես: Ռոբերտ Նազարյանին հիշո՞ւմ ես, քո հայրենակցին, որին «ծո» էինք կանչում... Բայց ավելի լավ է չշարունակեմ, որովհետեւ հանրապետության այսօրվա ղեկավարների մեջ ճիշտ նույն անուն-ազգանունով մեկը կա, հանկարծ խոսքս նրան կգնա «քաջ որսկանի գյուլլու պես...»:
Տխուր մի լուր էլ պետք է հաղորդեմ: Մահացավ Լավինյան: Հիշում եմ, երբ մեկնեցիր, քո ներկերը նրան թողիր...
Մի քանի օր առաջ նորից ցույց տվեցին «Կարոտը»: Անկեղծորեն ասած` բարձր կարծիք չունեմ Հրաչյա Քոչարի ստեղծագործության մասին, բայց դիտելով ֆիլմը, մի անգամ էլ մտածեցի, որ ժողովրդի հիշողության մեջ նա կմնա ավելի քո ստեղծած Առաքելի կերպարով, քան իր գործերով:
Գեղանկարչական կարոտից կարծես անցանք կինոյի կարոտին: Բայց վերադառնանք մեր, ավելի ճիշտը` քո տարիներին: Նամակս ուզում եմ ավարտել շնորհավորանքով: Շնորհավորում եմ քո 75 տարիները: Այդ 75-ը, եթե անգամ շաքարի քառակուսիներ լինեին, նորից ծանր կկշռեին, ուր մնաց, որ խոսքը աթոյանական տարիների մասին է, տարիներ` լեցուն ինքնատիպ կտավներով, աթոյանական աշխարհընկալումով, գույներով եւ ապրումներով, ստեղծագործական հորիզոնների նվաճումով... Ուրախությամբ եմ լսում քո անհատական ցուցահանդեսների մասին ամերիկյան տարբեր քաղաքներում: Վերջերս նոր տեսություն է ի հայտ եկել, ըստ որի ոչ միայն արդարացվում է արվեստագետների արտահոսքը, այլ անգամ դրական միտումներ են այդտեղ հայտնաբերվում: Չեմ ուզում վիճել, թեպետ ասելիք շատ կա: Ուզում եմ պարզապես ասել` որտեղ ուզում ես, Աթո ջան, այնտեղ էլ ապրի, միայն ապրի եւ շատ ապրի, որովհետեւ չնայած մեր անցյալ դարը հարուստ էր մեծություններով, դրանց շարքում դու գրավել ես քո օրինական տեղը:
Եվ թող ամուր լինի քո արարիչ ձեռքդ:
Եվ թող մի անհասկանալի եղբայրական համբույր դրոշմեմ քո միրուքին:
Միշտ քո`
ԳՐԻԳՈՐ ԱՃԵՄՅԱՆ, Երեւան