«ԱԶԳ» ՕՐԱԹԵՐԹ

ԺԱՄԱՆԱԿՆԵՐԻ ՃԱՄՓՈՐԴԸ

Զրույց Արծրուն Պեպանյանի հետ

Մասնագիտությամբ, հետեւապես նաեւ մտածողությամբ ֆիզիկոս Արծրուն Պեպանյանը 1980-ականներից սկսած զբաղվում է գրականությամբ եւ լրագրությամբ: «Հուլիոս Կեսար», «Ալեքսանդր` որդի Ամմոնի», «Կալիգուլա», «Այրվելու գնացողը» պատմավեպերի եւ «Խորհելու ժամանակը կամ ո՞ւմից է հարկավոր փրկել հայրենիքը» պատմաքաղաքական, խոհափիլիսոփայական, վերլուծական կտավի հեղինակ է: «Հայք» թերթի նախկին խմբագիրը (1993-96 թթ.) նաեւ քաղաքագետ ու բազմաթիվ հեռուստադիտողների նախընտրելի «Ճանապարհ» հաղորդաշարի հեղինակն է ու վարողը: Վերջին գործունեության դաշտն առայժմ փակված է: Ինչեւէ, Ա. Պեպանյանի գրականությունն էլ պակաս դեր չունի մեր հասարակության ինքնագիտակցության արթնացման համար: Նրա գրախոսներն աներկբայորեն կարծիք են հայտնում, թե իր պատմավեպերով Պեպանյանը «հաստատել է իր ոճի ինքնատիպությունը` միանգամայն հաստատուն տեղ գրավելով ժանրի զարգացման պատմության մեջ» (Ս. Սարինյան):

Սրան զուգահեռՙ մի խիստ բնորոշիչ փաստ: Երբ տարիներ առաջ մի քանի մտավորականների հորդորով Պեպանյանը տարել է եւ գործերը հանձնել Գրողների միություն անդամագրվելու համար, գործավարը վերցրել է նրա գործերը, դրել վերին դարակներից մեկում ու նրան ասել` 82 դիմող ունենք, երբ նրանց անդամագրենք, Ձեր հերթն էլ կգա: Պեպանյանն իր դիմումը ետ է վերցրել:

Ձեր պատմագեղարվեստական գործերում աչքի են ընկնում տեսարաններ, որոնք շատ շոշափելիորեն պարզ ու մանրամասն են ներկայացված, ապրված լինելու զգացողությունն անընդհատ զգացնել է տալիս: Երեւակայության արդյունք է դա, թե՞ Ձեր փորձն եք «նվիրում» հերոսներին:

- Ես չգիտեմ ուրիշ գրողներ ինչպես են գրում, բայց ես ինչ-ինչ ձեւերով, ինչ-ինչ պահերի դառնում եմ իմ հերոսը: Հերոսի հոգին է «լցվում» իմ մեջ, կամ ես եմ «մտնում» իր մեջ, կարեւոր չէ, կարեւորն այն է, որ ես վերափոխվում եմ, դառնում եմ այդ հերոսը: Այդ առումով, շատ ծանր էր ինձ համար «Կալիգուլան» գրելու այդ մեկուկես տարին: Նա «ապրում էր» իմ մեջ, 21-րդ դարի Հայաստանում: Սարսափելի տառապանք էր... Դրա համար ես այդ գիրքը չեմ կարդում:

- Գոնե որպես ֆիզիկոս կամ լրագրող, Դուք երբեւէ չկասկածեցի՞ք , որ այդ վիճակը կարող է տեսլական կամ ներշնչանք լինել: Գուցե որոշ մասնագետների հարցնեիք, թե ի՞նչ է կատարվում Ձեզ հետ:

- Պարափսիխոլոգները ասացին, որ տարօրինակ ոչինչ չկա, ընդհակառակը, ասացին, ես միլիոնավորների մեջ այն եզակի երջանիկներից եմ, որքեր կարող են տրանսի միջոցով վերափոխվել: Ընդ որում, դա նաեւ վտանգավոր է: Օրինակ, երբ ես ուսումնասիրում էի Ադոլֆ Հիտլերի կենսագրությունն ու ուզում էի բացահայտել նրա ֆենոմենալ կարողությունների պատճառը, փորձառու մարդիկ խորհուրդ տվեցին զգուշանալ վերափոխումից, քանի որ հնարավոր է վերադարձ այլեւս չլինի, սակայն ես որոշեցի ռիսկի դիմել: Վերափոխման մի շաբաթը ինձ համար մեծ փորձություն էր: Մի շաբաթով ես եղա Հիտլեր ու իմ աչքերով տեսա, որ նա ուներ անսահման ու անչափելի էներգետիկ դաշտ: Հասկանում եմ, մարդիկ կդժվարանան հավատալ ինձ, բայց ես իսկապես այդ ամենը տեսել եմ, զգացել եմ, եւ թեպետ չեմ կարող ապացուցել, բայց կասկած չունեմ, որ իմ տեսածն ու զգացածն է իրականությունը:

- Ինչպե՞ս կարելի է ոչ միայն տեսնել, այլեւ «ապրել» անցյալը:

- Հաճույքով եւ սիրով.../ծիծաղում է/ : Իրականությունը չի մեռնում: Եթե մարդը կարող է ժապավենի կամ թվային տեխնիկայի վրա պահպանել իր անցյալի պատառիկը, ապա նույն այդ մարդուն ստեղծած Աստված մի՞թե չի կարող մեզ անհայտ ինչ-որ ձեւերով «տեսագրել պատմությունը»: Նույն տրամաբանությամբ էլ կարող է հատուկ մարդկանց թույլատրել մտնել «պատմության այդ տեսադարան կամ արխիվ եւ նայել»: Օրինակ, տեսել եմ եւ առժամանակ նույնիսկ «դարձել եմ» Կալիգուլա, Ալեքսանդր, Ջորդանո Բրունո: Չէ, Ջորդանո Բրունո չեմ դարձել, կարելի է ասել` մոտեցել եմ նրան. Ջորդանո Բրունոն շա~տ բարձր է, նա գուցե աշխարհում ապրած մարդկանցից ամենամոտն է եղել Աստծուն: Հատվածաբար ունեցած իմ տեսիլքները, զգացողությունները ես հավաքում եմ, ինչպես խճանկարը, կապակցում եմ դրանք այն պատմական փաստերով, որ ուսումնասիրում եմ, եւ ստանում եմ ամբողջական պատմություններ: Որպես ասածիս կռվան, թերահավատներին հարց կտայի, այդ ինչպե՞ս է, որ մարդուն երազում կարող է այցելել իր մահացած հարազատը, կարող է խոսել, ինչ-որ բաներ ասել, իսկ պատմական հերոսը չի կարող, ինչո՞ւ ոչ: Պարզապես մարդ պետք է հասնի այն մակարդակի, որ նրա համար բացվեն «անցյալ» կոչվող երեւույթի անհասանելի թվացող դարպասները:

- Դուք որեւէ դավանանք ունե՞ք:

- Մկրտված եմ Հայ առաքելական եկեղեցում, սակայն ինձ համար Աստծուն կամ տիեզերքը կառավարող ուժային համակարգին գնալու բոլոր կրոնական ճանապարհներն ընդունելի են: Կարեւորը Նրան հասնելն է... Որեւէ կրոնի հետեւորդ լինելն ու մյուս կրոնները մերժելը ես համարում եմ չմտածված սահմանափակում մարդու համար:

- Ի՞նչ նպատակ ունեն Ձեր ստեղծագործությունները...

- Կարծիք կա, որ շատ առաջ գերմարդիկ են ապրել աշխարհի վրաՙ օժտված մտավոր գերագույն կարողություններով: Իմ «փնտրտուքն անցյալում» նպատակ ունի հասնել նաեւ նրանց հաջողության գաղտնիքներին, որի համար առավել պետք է բացել ներքին տեսողության հորիզոնները:

- Ի՞նչ կտա Ձեզ այդ գաղտնիքների իմացությունը:

- Որոնումներիս նպատակն է գտնել նրանց ուժի եւ հզորության գաղտնիքը: Ապա ինչպես մերանն է փոխում կաթի բաղադրությունը, այնպես էլ այդ գաղտնիքը սերմանել մեր հասարակության մեջ եւ ստանալ ցանկալի, բոլորովին ուրիշ` «ողնաշարով» հասարակություն: Պարզ օրինակ ունենք` գերմանացիները, որոնք մոտավորապես մեր աստիճանի վհատված էին առաջին համաշխարհայինից հետո:

- Ինչո՞ւ Դուք հայ պատմավեպ չունեք: Մի՞թե արժանի կերպարներ չեք գտնում:

- Երբ ինձ, որպես գրողի, համակում են որոշ խոհեր, որոնում եմ անհրաժեշտ հերոսի, որի «վրայով» կլինեն դրանք: Ցավոք, մեր պատմության մեջ դեռեւս նման հերոսների չեմ հանդիպել: Գուցե թե մեր պատմության վատ իմանալու՞ց է: Բայց մի բան հաստատ գիտեմ` եթե հերոս ընտրեմ երբեւիցե, լինելու է հեթանոսական շրջանից: Ասեմ, «Հուլիոս Կեսարից» առաջ «Տիգրան Մեծ» էի ուզում գրել: Բայց նրան հաղթած հռոմեացիներն ինձ ուղղակի խելքահան արին:

- Մի՞թե այլ կերպ հնարավոր չէ հասնել քաղաքացիական գիտակցություն ունեցող հասարակության:

- Այն քաղաքական տեխնոլոգիաները, որ բանեցնում են ներկայիս քաղաքագետները, չեն աշխատելու, քանի որ հասարակությունը շատ է ձեւախեղված եւ սովորական խոսքն այլեւս ոչ մի արդյունք չի տալու: Այստեղ արդեն այլ դեղ է պետք, գուցե նաեւ միստիկ դաշտից: Պետք է կարողանալ գտնել այն եւ բերել: Թե ով կլինի այդ բերողը, հարց է, ես ընդամենը թմբկահարն եմ, որ քայլում է առջեւից եւ ասում, որ այլ դեղ է պետք:

- Դուք պատկերացնո՞մ եք Ձեր երազած հասարակությունը, ինչպիսի՞ն պետք է այն լինի:

- Այդ հասարակության նախատիպը հին հռոմեականն է: Հին Հռոմի հասարակությունն ուներ արիական արժեքային համակարգ` ռազմիկ-ազգի ամենահաղթ գաղափարախոսությամբ: Այդ է պատճառը, որ ես երկար «մնացի» Հռոմում եւ գրեցի այդ մասին: Ավելի հին ժամանակներում նույն այդ համակարգը ծնունդ է առել մեր հայրենիքում: Պարզապես մենք մոռացել ենք այդ մասին, մանավանդ որ վերափոխել ենք այն թուրքա-պարսկա-մոնղոլական ծռմռած համակարգի հետ ու դրանով էլ «յոլա ենք գնում»: Մինչդեռ որքանով էլ մեր ազգը ձեւախեղվել է, այնուամենայնիվ, մեր գենետիկական հիշողությունը պահպանվում է: Դրա համար էլ ունեցանք 1988 թվականի ազգային գիտակցության վերածնունդը: Ցավոք, այն ժամանակ մեր գործողություններն անկազմակերպ էին եւ մեր էներգիան կորավ եթերի մեջ, քանի որ ենթագիտակցական հիշողության վերածնունդը վիժեցվեց հայտնի պատճառներով: Իսկ Դուք պատկերացրեք, եթե լրջորեն կազմակերպվեր այդ գիտակցության եկած ժողովրդի գործողությունները: Մենք հիմա կունենայինք այլ որակի մի պետություն... Իմ ասած դեղը գենետիկական հիշողությունն է խթանելու:

- Ժամանակին Ձեր «Խորհելու ժամանակը» գիրքն արժանացավ այսպիսի մի գնահատականի եւս, թե այն հրեամասոնական գործակալի ձեռքի գործ է: Ի՞նչ կասեք:

- Այդ գրքում հայ ժողովրդի մասին պանծալի բաներ չի ասվում, քանի որ նպատակ կար «ախտորոշելու» մեր ազգը, գտնելու գաղափարաբարոյական հիվանդությունների պատճառը: Գուցե սա է նման մտորումների տեղիք տվել ոմանց մոտ: Բայց այդ գիրքը կունենա իր շարունակությունը, որ կկոչվի «Գործելու ժամանակը»: Այստեղ ցույց կտամ մեր ազգի ենթագիտակցության դրական գծերը ու նաեւ այն խթանելու եղանակները: Եթե, իհարկե, Աստված գտնի, որ ես այն մարդն եմ, ում առաջ կարելի է բացել այդ եղանակների գաղտնիքը:

- Ձեր ուշադրությունը Հայաստանի նկատմամբ եւ հասկանալի է, եւ հետաքրքրական...

- Իմ կարծիքով Հայաստանի վրա մեծ տիեզերական էներգիա է իջնում, այդ պատճառով այստեղ տաղանդավոր անհատականությունների (չշփոթել հավաքական հասարակության հետ, որ չունենք) մեծ թիվ կա: Եւ քանի որ նորմալ պատմություն չենք ունեցել ու պատմության կողմից չենք դաստիարակվել, տիեզերքից իջնող էներգիան չենք կարողանում օգտագործել ռացիոնալ ձեւով, այդ էներգետիկ ուժն ուղղում ենք իրար դեմ եւ միմյանց ենք «ուտում»: Իսկ եթե այդ էներգիան ճիշտ օգտագործենք... Եկեք պատկերացնենք այսպիսի մի իրադրություն` տեսնում եք մի մարդու, ով ինքնաթիռից գութան կապած` հող է վարում: Ի՞նչ կմտածեք նրա մասին: Նույնը մեր ազգն է. ունենալով տիեզերական թռիչքի հնարավորություն իր արարման պահից` հայերն այսօր գերի են դարձել մանր-մունր կենցաղային խնդիրների... Հին հայերից քիչ բան է մնացել մեզ, մենք մի պահ դուրս ենք թռել պատմական զարգացման ընթացքից - հիմա էլ դուրս ենք: Այդ դուրս մնալը խորանում է մեր քաղաքական գործիչների կողմից ժողովրդի առջ- անիրատեսական նպատակներ դնելու պատճառով: Եթե ուզում ենք քաղաքական մեթոդներով առաջնորդվել, ապա, իմ համոզմամբ, մեր սահմանադրության մեջ պետք է ոչ թե Եվրոպական անհասանելի արժեքների մասին խոսվի, այլ գրվի, որ Հայաստանը ֆեոդալա-ճորտատիրական պետություն է, մի էական տարբերությամբ, որ եթե ֆեոդալական դասական հասարակարգում իշխանավորները ազնվատոհմիկներ էին, ունեին որոշակի կրթություն ու արժանապատվություն,ապա մեզանում ֆեոդալները եւս ճորտեր են` իրենց հոգեբանությամբ: Եթե մենք սա ընդունենք որպես իրականություն - հիմք, ապա կկարողանանք գտնել դեպի առաջընթաց տանող ուղին: Իսկ այն, ինչ անում ենք մենք, միմիայն հետընթաց է բերում:

- Եվ սա կարծիքն է մի երկրի մտավորականի, որը փորձում է մտնել Եվրոպա՞...

- Պատասխանեմ իմ այն դիտարկմամբ, որ տեղ է գտել «Խորհելու ժամանակ»-ում. «Այստեղ բոլորն ուզում են Եվրոպա մտնել, ու Եվրոպան ոչ ոքի մեղքը չի գալիս»: Թերեւս մոռանում են, որ Հայաստանը մի երկիր է, ուր կան աշխարհում չեղած բաներՙ լեգիտիմության բարդույթ ունեցող նախագահներ, ոչ լեգիտիմ խորհրդարան, չընտրված «ընտրովի» թաղապետեր, չգործող օրենքներ, կեղծված հանրաքվեով Սահմանադրություն...

- Ձեր գործերում մի քանի անգամ զգացել եմ այն մտայնությունը, թե պետք է հասարակությունը «մաքրել»: Ի՞նչ եղանակներ եք առաջարկում:

- Շարունակական պետություն ունեցած յուրաքանչյուր ազգ իր պատմության ընթացքում ինչ-ինչ եղանակներով կաշկանդել է հասարակության անցանկալի տեսակի քանակական աճը: Մենք դա չենք արել, դրա համար էլ դեգրադացվել ենք: Ավելին, նվաճողները իրականացրել են հակառակ ընտրասերում, թողնելով միայն նրանց: Եվ մենք եթե ուզում ենք ազգ դառնալ, պիտի լրացնենք բաց թողնվածը: Ես չեմ ասում ոչնչացնել, այլ հնարավոր եւ թույլատրելի եղանակներով սահմանափակել այդ շերտի կրքերը, հնարավորություն տալով դարձի գալ: Ասեմ, որ սա շատ բարդ գործ է, եւ այստեղ պիտի ունենալ իմ ասած դեղը: Եթե այդ մեթոդները արդյունք չտան, ապա այդ դեպքում ամեն ինչ թույլատրելի է:

- Դեպի ո՞ւր է տարածվելու Ձեր գրականությունը եւ ինչպիսի՞ տեսք է այն ունենալու:

- Տարածվելու է դեպի մշտական որոնումներ: Իսկ ձեւի մասին, ասեմ, որ գրքից գիրք հասկանում եմ, որ ավելի եմ հակվում փաստավավերագրական, պատմա-վերլուծական ժանրի գործեր գրելուն: Օրինակ, հիմա աշխատում եմ մի գրքի վրա, որ պայմանականորեն կոչել եմ «Ադոլֆ Հիտլեր. Մոգ, թե՞...»: Հիմնված է պատմական փաստերի, այլ գրողների եւ սեփական վերլուծությունների վրա: Գեղարվեստի շունչը քիչ է լինելու, քանի որ ես մտածում եմ, որ գեղարվեստական գրականությունը սովորական հինգ զգայարանների դաշտում է եւ ինչ որ առումով պարզունակ, հուզական դաշտի մշակույթ է: Համարում եմ, որ դրանից վերեւ էլ հարթություն կա` խոհա-միստիկա-փիլիսոփայականը, որը մտավոր ավելի բարձր պահանջներ ներկայացնող հասարակության համար է: Այդ հասարակության համար մի գրքի նախագիծ էլ ունեմ, բայց դա առայժմ թող մնա գաղտնիք...

Զրույցը վարեց

ՍՈՒՍԱՆՆԱ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆԸ